Inson va tashkilot - Huquqshunoslik - Referatlar

Inson va tashkilot

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Inson va tashkilot Reja: 1. Insonning tashkilotga kirishi 2. Insonga tashkilotda o‘zini tutishni o‘rgatish 3. Inson bilan tashkilotning o‘zaro munosabati

Insonning tashkilotga kirishi Shubhasiz, har bir inson o‘z hayoti davomida tashkilotga kirish jarayonini bir necha bor boshidan kechirishiga to‘g‘ri keladi. Tashkilotda bo‘lish va unga kirish – bir xil narsa emas. Insonning tashkilotga kirishi bir qator muammolarning yechimi bilan bog‘liq. Birinchidan, bu - insonning yangi muhitga moslashishi, ushbu jarayon hamma vaqt ham muvaffaqiyatli kechavermaydi, uning muvaffaqiyati inson bilan tashkiliy muhit (tashkilotdagi insonlar doirasi) o‘rtasidagi o‘zaro munosabatning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilganligiga bog‘liq. Ikkinchidan, bu - inson xulqining o‘zgarishi, usiz ko‘p holatlarda tashkilotga kirib bo‘lmaydi. Uchinchidan, bu - tashkilotdagi o‘zgarishlar. Ilmiy muammolar nafaqat insonning tashkilotga kira olish-olmasligini, balki u tashkilotda qanday ishlashini, atrofdagilar bilan o‘zaro munosabatni qanday yo‘lga qo‘yishini belgilab beradi. Tashkilotning qadriyatlar tizimini, asosiy me’yorlar va qoidalarni o‘rganish kabilar yangi a’zo uchun tashkilotga muvaffaqiyatli kirishning muhim sharti hisoblanadi, agar inson ularni bilmasa, u bilan atrofidagilar o‘rtasida keskin nizolar kelib chiqishi mumkin. Bunday me’yorlar va qadriyatlarni o‘rnatish menejerlar va kadrlar xizmatining vazifasiga kiradi. Tashkilotga kelgan inson ularni o‘rganish zarurligini anglab yetishi va bunga tashkilotga kirish “narxi” ning bir qismi sifatida qarashi lozim. Tashkilotga kelgan inson bu unga o‘zi bilan atrofidagilar o‘rtasida kelib chiqishi umkin bo‘lgan ixtiloflar uchun “to‘lov” ni qisqartirishga yordam berishini tushunishi kerak. Tashkilotning unga kiruvchi inson o‘rganishi lozim bo‘lgan eng muhim tomonlari quyidagilardan iborat: • ushbu tashkilotning vazifasi va maqsadlari; • tashkilot maqsadlariga erishish uchun foydalanilishi mumkin • bo‘lgan vositalar; • tashkilot erishgan imij; • tashkilotning o‘ziga xos xususiyatlarini hamda uning faoliyat ko‘rsatishini ta’minlovchi me’yorlar va qoidalar;

• u bajarishi lozim bo‘lgan funksiyalar; • tashkilotdagi xulq standartlari. Tashkilotga ishga kirayotgan inson hamkasblari bilan muloqotda qanday me’yorlarga amal qilishi, tashkilotning faoliyatini qanday talqin etish, rahbariyatga qanaqa masalalar yuzasidan murojaat qilish, ishga qanday ko‘rinishda borish, ish vaqti va dam olish uchun ajratilgan vaqtni qanday sarflash lozimligini aniq bilib olishi zarur. Bunda ikkita butunlay har xil jarayon bo‘lishi mumkin. Birinchisi bu - avvalgi tajribasi qadriyat va axloq me’yorlari o‘xshash bo‘lgan ish bilan bog‘liq bo‘lgani sababli tashkilotning me’yor va qadriyatlarini tushunadigan insonni o‘rgatish jarayoni. Bunda yangi a’zo o‘z axloqini yangi sharoitlarga moslashtirish maqsadida o‘ziga tanish bo‘lgan axloq qoidalarining namoyon bo‘lishi va muloqot qilish holatlariga e’tiborni qaratishi lozim. Ikkinchi jarayon inson axloq me’yorlari bu yerdagidan farq qiladigan muhitdan kelganda o‘rin tutadi. Bunda o‘zini qadriyatlarning boshqa tizimi egasi sifatida bilish va ulardan yiroqlashish vazifasi paydo bo‘ladi. Faqat shundan keyingina inson amal qilishi lozim bo‘lgan yangi me’yorlarni o‘zlashtirish boshlanishi mumkin. Ushbu jarayon biroz murakkabroq, chunki nafaqat tashkilotda nima qilinayotganligini o‘rganishni, balki yangi tashkilotda nomaqbul bo‘lgan axloq me’yorlaridan voz kechish maqsadida o‘z xulqini o‘rganishni ham talab qiladi. Inson tomonidan qanaqadir rolning bajarilishi uchun uni ishga tanlab olib, tashkilot uning kerakligidan kelib chiqadi. Shu munosabat bilan insonni olib qolish va uni tashkilotga moslashtirish o‘ta muhim vazifa bo‘lib, uning yechimi uchun menejerlar mas’ul. Inson tashkilotga kirishining muvaffaqiyati u tashkilotga kirishni qanchalik istashiga, tashkilot uni olib qolishga qanchalik qodirligiga bog‘liq. Agar inson tashkilotda ishlashni juda ham xohlasa, u qiyinchiliklarni yengib o‘tishga intiladi va tashkiliy muhitga moslashishga erishadi. Agar tashkilotga kirish motivatsiyasi yuqori bo‘lmasa, u holda inson tashkilotdan ketib, o‘rganish va tashkiliy muhitga moslashish jarayonini to‘xtatib qo‘yishi yoki u bilan tashkiliy muhit o‘rtasidagi ixtilof kuchayib ketgunicha tashkilotda qolishi mumkin.

Agar inson tashkilotga kirish uchun kuchli motivatsiyaga ega bo‘lmasa, tashkilot uni yangi sharoitlarga moslashtirishga erishishi mumkin. Ko‘pincha aynan moslashishning dastlabki davri ko‘pchilik uchun eng qiyin davr bo‘ladi. Hatto o‘z istagiga qarshi ravishda tashkilotda qolgan insonga ham to‘g‘ri muomala qilinsa, u asta-sekin tashkilotga moslashadi. Insonni tashkilotda olib qolish uchun turli usullarni qo‘llash mumkin. Bu uzoq muddatli moddiy qo‘llab-quvvatlash choralari, mansabini oshirishni va’da qilish yoki qiziqarli ish joylarini berish, tashkilot hisobidan o‘qish va rivojlanish imkoniyati berish, imtiyozli shartlarda uyjoy berish va hokazolar bo‘lishi mumkin. A’zo tashkilotga kirishining mazkur bosqichida tashkilot uchta asosiy vazifani hal etishi lozim: • insonni tashkilotda ishlashga qiziqtirish; • uning eski axloqiy me’yorlari va odatlarini yo‘qotish; • unga axloqning yangi me’yorlarini, jamodagi aloqa va o‘zaro munosabtni o‘rgatish. Ushbu jarayonlar o‘zaro bog‘liq ravishda kechadi va muayyan usullar to‘plami birlashuvi bilan erishiladi. Bunda shuni hisobga olish lozimki, insonning tashkilotga kirishida ishda yetarlicha band bo‘lmaslik, soddalashtirilgan vazifalar va oson topshiriqlar berilishi hamda juda murakkab vazifalar va ishda katta yuklama qo‘yilishi ko‘pincha salbiy natijalarga olib kelishi mumkin. Yangi xodim tomonidan mustaqil hal etilishi mumkin bo‘lgan va odatdagilardan farqlanuvchi vazifalarni qo‘yish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bundan tashqari, ushbu vazifalarni hal etish uchun insonning ilgarigi harakatlariga zid bo‘lgan xatti-harakatlar talab etiladi. Bunda yangi xodimda tashkilotga bo‘lgan qiziqish ortadi, o‘zi uchun g‘ayrioddiy natijaga erishishdan qoniqish hosil bo‘ladi hamda ilgarigi tajriba va bilimlarning to‘g‘riligi borasida shubha paydo bo‘ladi. Shuni nazarda tutish lozimki, yosh xodimlardan iborat guruhga ushbu tashkilotda ishlash borasida katta tajribaga ega bo‘lgan xodimlarni qo‘shish yangi tashkilotga tezda moslashishga yordam beradi. Mazkur usul yangi xodimlarga

nafaqat tashkiliy muhitni tezroq va yaxshiroq bilib olish va tushunish, balki tashkiliy muhit bilan yaqin aloqani yo‘lga qo‘yish imkonini ham beradi. Agar yangi xodimlar bilan tashkilotning tajribali a’zosi doimiy ravishda birga ishlasa, ularning noto‘g‘ri xulosalari va qarashlari muvaffaqiyatli bartaraf etilishi mumkin. Bunda tajribali a’zo yangi xodimlar guruhi “oraliq” madaniyatining tashkilot madaniyatiga o‘tishi uchun guyoki ko‘prik bo‘ladi. Rahbariyat bilan suhbatlar, tushuntirishlar va tavsiyalar yangi a’zoni tashkilotda olib qolishga va uning tashkiliy muhitga moslashishiga ko‘maklashuvchi vositalar hisoblanadi. Bu yangi xodimga ishonch beradi, umidsizlik va keraksizlik hissini kamaytirib, undagi ushbu tashkilot ishlariga daxldorlik hissini oshiradi. Inson tashkilotga kirishining qulay jarayoni unda ish uchun mas’uliyat hissi va tashkilotga nisbatan ichki majburiyatlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Yangi xodimga dastlabki bosqichda mablag‘ va vaqt sarflash uni tarbiyalashning muhim sharti hisoblanadi. Mazkur holatda xodimda tashkilot unga ko‘p narsa sarflayotganligini va u bularni tashkilotga qaytarishi lozimligini his qilish paydo bo‘ladi. Yana shuni hisobga olish lozimki, tashkilotning yangi a’zosi tomonidan faqat ushbu tashkilot qadriyatlari tizimida izohlanishi mumkin bo‘lgan harakatlarning amalga oshirilishi unda tashkilot oldidagi mas’uliyat hissini tarbiyalashga yordam beradi. Agar tashkilotning yangi a’zolari tashkilotni rivojlantirish loyihalarini muhokama qilishga jalb etilsa, ularda tashkilot oldidagi mas’uliyat hissi rivojlanadi. Bu mazkur qarorlarning amalga oshirilishi va tashkilotning faoliyat ko‘rsatishi uchun mas’uliyat hissini hosil qilishga yordam beradi. Bunda inson tashkilotning to‘liq huquqli a’zolari safiga o‘tishi u tashkilotga kirishi jarayonining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Ushbu bosqich tashkilotning yangi a’zosi uning me’yorlari va qadriyatlarini aniq o‘zlashtirgan taqdirda amalga oshirilishi mumkin. Tashkilot uni o‘zining to‘liq huquqli a’zosiga aylantiradi.

Jarayonning oshkoralik darajasi va shaklidan qat’i nazar o‘tish shunday tarzda amalga oshirilishi kerakki, xodim o‘zining tashkilot tomonidan uzil-kesil qabul qilinganligini va uning to‘liq huquqli a’zosiga aylanganligini aniq his qilsin. Bunda insonning tashkilotga kirishi, uning tashkiliy muhitga moslashishi ko‘p jihatdan inson tashkilotning me’yorlari va qadriyatlarini qanchalik o‘zlashtirib, qabul qilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Me’yorlar va qadriyatlarning qabul qilinishi insonning tashkilotga kirishiga qanchalik ta’sir ko‘rsatishiga umumiy baho berish uchun nafaqat u tashkilotning me’yorlari va qadriyatlarini qanchalik to‘liq o‘zlashtirganligini, balki ushbu me’yorlar va qadriyatlardan qaysilari mazkur inson tomonidan qabul qilinganligini, qaysilari qabul qilinmaganligini ham bilish zarur. Tashkilotning me’yorlari va qadriyatlarini ikkita guruhga bo‘lish mumkin: tashkilot a’zolari tomonidan qabul qilinishi zarur bo‘lgan va qabul qilinishi shart bo‘lmagan me’yorlar va qadriyatlar. Bunda tashkilotning yangi a’zosi tomonidan qanaqa me’yorlar va qadriyatlar qabul qilinganligiga qarab moslashishning to‘rtta xili ajratilishi mumkin: • konformizm (murosasozlik, barcha me’yorlar va qadriyatlar qabul qilinadi); • inkor etish (ularning hech qaysisi qabul qilinmaydi); • mimikriya (asosiy me’yorlar va qadriyatlar qabul qilinmasdan, balki asosiy me’yorlar va qadriyatlarning inkor etilishini niqoblovchi qabul qilinishi shart bo‘lmagan me’yorlar va qadriyatlar qabul qilinadi); • moslashtiruvchi individualizm (faqatgina majburiy me’yorlar va qadriyatlar qabul qilinadi). Inson tomonidan tashkilot me’yorlari va qadriyatlari qabul qilinishining birinchi va uchinchi xili uning tashkilotga moslashishi ehtimolini yo‘qqa chiqarib, ixtiloflar kelib chiqishiga va aloqalarning yo‘qolishiga olib keladi. Ikkinchi va uchinchi xillar esa turli natijalarni bersa-da, insonga tashkilotga kirish imkonini beradi.

Ijodkorlik, mustaqillik va axloqning o‘ziga xosligi talab etilmaydigan byurokratik tashkilotlarga uning barcha me’yor va qadriyatlarini o‘zlashtiruvchi inson tezda qabul qilinishi mumkin. Tadbirkorlik va ijodiy tashkilotlarda moslashish individualizmi eng yaxshi hisoblanadi. Insonga tashkilotda o‘zini tutishni o‘rgatish Tashkilot uning a’zolari o‘zlarini muayyan tarzda tutishlaridan manfaatdordir. Muammoni hal etishga nisbatan birinchi yondashuv bu - muayyan xususiyatlarga ega bo‘lgan insonlarni tanlab olish. Biroq, ushbu yondashuvni qo‘llash cheklangan, chunki zarur xususiyatlarga ega bo‘lgan insonlarni hamma vaqt ham topib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, ular o‘zini tashkilot kutayotgan darajada tutishiga kafolat yo‘q. Yana shuni hisobga olish lozimki, xodimlar xulqiga nisbatan qo‘yiladigan talablar o‘zgarib turishi mumkin. Birinchi yondashuvni istisno etmaydigan ikkinchi yondashuv shundan iboratki, tashkilot insonning xulqini kerakli yo‘nalishga o‘zgartirishga majbur etgan holda unga ta’sir ko‘rsatadi. Ushbu yondashuv inson fe’latvorni o‘zlashtirish va uni o‘zgartirish qobiliyatiga ega, degan tasavvurga asoslanadi. Shu munosabat bilan o‘zini tutishni o‘rganishni insonning xattiharakatini va atrofdagilarning ushbu harakatlarga munosabatini aks ettiruvchi tajriba asosida inson xulqi o‘zgarishining vaqtga ko‘ra barqaror jarayoni sifatida ta’riflash mumkin. U, birinchidan, o‘z tajribasi asosida ham, boshqalar tajriba tajribasi asosida ham kechishi mumkin. Ikkinchidan, o‘zining real xatti-harakatiga taalluqli bo‘lishi shart emas, balki potensial, ya’ni inson amalga oshirishi mumkin bo‘lgan xatti-harakatga taalluqli bo‘lishi mumkin. Uchinchidan, hamma vaqt, hatto, agar insonning bevosita xulqi o‘zgarmagan taqdirda ham, insonning o‘zgarishida ifodalanadi. O‘zini tutishni o‘rganishning uchta xilini ajratish qabul qilingan. Birinchisi insonning reflektor xatti-harakati bilan bog‘liq. Masalan, agar boshliq qo‘l

ostidagilar yoniga nimadandir norozi bo‘lib va achchiqlanib kelsa, u holda boshliqning har qanday ko‘rinish berishi qo‘l ostidagilarda qo‘rquv va undan yashirinishga intilishni keltirib chiqarishi mumkin. Ikkinchi xil shunga asoslanadiki, inson o‘zining avvalgi tajribasidan xulosa chiqarib, o‘z xulqini o‘zgartiradi. Agar inson o‘zining xatti- harakati noqulay oqibatlarga olib kelayotganligini ko‘rsa, u ushbu xatti-harakatni takrorlamaslikka intiladi. Agar oqibatlar salbiy bo‘lsa, bundan keyin ham o‘zini shu tarzda tutish istagi susayadi. O‘zini tutishni o‘rganishning yana bir xili, odatda, boshqa odamning xatti- harakatini kuzatish asosida o‘rganish. Inson atrofdagilarni kuzatish barobarida avtomatik tarzda ularning xatti-harakatiga moslashadi. U ularning harakat tarzi va uslubini, vazifalarni bajarish ko‘nikmalarini taqlid qilib o‘rganadi. Ba’zan o‘zga xatti-harakat aniq maqsadda kuzatiladi. Insonlar xulqini shakllantirishda o‘zini tutishni o‘rganishning shu uch turi tashkilot rahbariyati tomonidan hisobga olinishi lozim. Bunda o‘zini tutishni o‘rganishning ikkinchi xili eng muhim rol o‘ynaydi. Inson tashkilotga kelib va o‘z faoliyatini amalga oshirayotib: - o‘zining funksional rolini: u ishni yaxshiroq bajarish uchun nima qilishi, samaraliroq ishni qanday amalga oshirishi, ish jarayonida qanday qilib va kim bilan muloqot qilishi kerakligini o‘rganadi. Bunda u o‘zi tomonidan bajarilayotgan ishda, tashkilotda nima ko‘proq, nima esa kamroq muhim hisoblanadi, nima uchun mukofotlashadi, ishning sifatini baholashga nima kiradi - ana shular nuqtai nazaridan urg‘u berishni o‘rganadi; - rasmiy-tartibot harakatlarini bajarishni o‘rganadi (hujjatlarni to‘ldirish, arizalarni rasmiylashtirish, uchrashuvlar tayinlash va o‘tkazish, axborot berish va olish, olingan axborotga javob berish, ishga kelish va ketish, muayyan xilda kiyinib yurish va h.k.); - o‘zining tashkilotdagi o‘rnini to‘g‘ri tushunish va egallashni o‘rganadi. Tashkilotdagi mavjud me’yorlar, qadriyatlar va ular asosida yuzaga kelgan norasmiy guruhlar va munosabatlarni bilib oladi, hamkasblar va rahbariyat bilan

o‘zini to‘g‘ri tutishni o‘rganadi, o‘zi uchun kim bilan yaqin munosabatda bo‘lish va kimdan uzoqroq yurish, kimga ishonish, kimga suyanish va kimdan xavfsirash kerakligini belgilab oladi; - o‘zining tashkilotdagi vazifalarini hal etishni, maqsadlarga qanday erishishni o‘rganadi. Insonning tashkilotdagi xulqini belgilab beruvchi bir necha jihatlarni keltirish mumkin. Ta’kidlash lozimki, insonning ishi unda muayyan turtki beruvchi asoslarning majudligi bilan bog‘liq. Ular insonni nimadir qilishga, tirishib ishlashga, ya’ni harakatlarni amalga oshirishga majbur qiladi. Rag‘batlantiruvchi omillar insonga ta’sir etishning tashqi manbalari sifatida, uni muayyan yo‘lga buradi, ushbu faoliyatga yo‘nalish va chegaralar beradi. Insonning axloqiy reaksiyasi shunda namoyon bo‘ladiki, u nima va qanday qilish kerakligini tanlaydi, aniq natijaga keltiruvchi aniq harakatlarni amalga oshiradi. Uning reaksiyasi rag‘batlantiruvchi omillar bilan qattiq bog‘langan, biroq individual xususiyatga ega. Insonning reaksiyasi uning muayyan harakatlari ko‘rinishida ham, u tomonidan muayyan moyillikning ishlab chiqilishi ko‘rinishida ham namoyon bo‘lishi mumkin. Inson uchun sodir bo‘lgan oqibatlarga qarab uning axloqiy reaksiyasi ushbu reaksiyani kuchaytirish va unga barqarorlik ato etish maqsadida mustahkamlanadi yoki undan voz kechiladi. Amalga oshirilgan xattiharakatni mustahkamlash yoxud undan voz kechish inson xulqini shakllantirishda o‘ta muhim rol o‘ynaydi, chunki insonning xulqini ongli ravishda to‘g‘rilash yoki tashkilot uchun istalgan yo‘nalishga o‘zgartirish shu orqali kechadi. Bunda o‘rganish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Nimadir qilish zarurligiga duch kelib, uni qanday qilish kerakligi to‘g‘risida yuzaga kelgan va o‘zini tutishni o‘rganishning erishilgan darajasiga asoslangan tasavvurga muvofiq inson muayyan harakatlarni amalga oshiradi. Mazkur harakatlar uning uchun muayyan oqibatlarni keltirib chiqaradigan natijalarga olib keladi. U o‘z harakatlarining oqibatlarini qanday qabul qilishi va baholashiga qarab, inson o‘z

xulqiga doir xulosalar chiqaradi. Bu o‘zini tutishni yanada o‘rganishga va uning xulqining to‘g‘rilanishiga olib keladi. Shunday qilib, inson xulqining o‘zgarishiga o‘zini tutishni o‘rganish oqibati sifatida qarash mumkin. O‘zini tutishni o‘rganishning o‘zi inson uchun u tomonidan amalga oshirilgan harakatlar natijasida yuzaga kelgan oqibatlar funksiyasi hisoblanadi. Mazkur bog‘liqlikning mavjud bo‘lishi tashkilot uchun o‘z a’zolari xulqini to‘g‘rilash va shakllantirish imkonini beradi. Rahbariyat va tashkilotdagi muhit inson o‘z faoliyatining muayyan oqibatlariga ega bo‘lishi bosqichida unga o‘zini tutishni o‘rgatish jarayoniga qo‘shilib, tashkilot a’zolari xulqi oqibatlarini belgilashi va uni aniq maqsadni ko‘zlab shakllantirishi mumkin. Inson harakatlarining oqibatlari o‘zini qanday tutganligiga, nima qilganligiga bog‘liq. Biroq ular insonning harakatlariga baho berayotib, uning sa’y-harakatlari uchun to‘lovni amalga oshiruvchi insonlarga bevosita bog‘liq. Mazkur holatda to‘lov keng ma’noda insonning xulqiga nisbatan tashqi reaksiya sifatida tushuniladi. U shunda namoyon bo‘ladiki, inson o‘zi amalga oshirgan harakatlar natijasida nimanidir qo‘lga kiritadi, nimanidir yo‘qotadi, nimagadir erishadi yoxud nimagadir erishmaydi. To‘lov moddiy mukofotlash yoki jazolashdan tortib to so‘z bilan ma’qullash yoxud ayblashgacha – turli ko‘rinishlarda amalga oshirilishi mumkin. Bu o‘zini tutishni o‘rganish uchun muhim ahamiyatga ega, chunki amalga oshirilgan xattiharakatning mustahkamlanishi yoxud undan voz kechilishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Insonga uning harakatlari oqibatlari to‘g‘risida tasavvur beruvchi to‘lov mavjud bo‘lmasa, amalda xulqning sezilarli darajada o‘zgarishi yuz bermaydi, chunki o‘zini tutishni o‘rganish sodir bo‘lmaydi. Shu sababdan insonlarni boshqarishdagi to‘lov nafaqat mehnat uchun mukofotlash yoki xodimlar ehtiyojlarini qondirish vositasi rolini, balki insonning xulqini o‘zgartirish vositasi rolini ham bajaradi. Bunda, agar to‘lovga o‘zini tutishni o‘rganish va xulqni o‘zgartirish nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, to‘lovning amaldagi xulq-atvorning mustahkamlanishiga yoxud undan voz kechilishiga olib keladigan quyidagi turlarini ajratish mumkin. Birinchisi – bu ijobiy to‘lov. U shundan iboratki, inson

uchun yoqimli oqibatlarga olib keluvchi mukofotlash amalga oshiriladi. Mukofotlash shakli turlicha bo‘lishi mumkin. Ijobiy to‘lov rahbariyat tomonidan xodimning maqbul xulqini mustahkamlash uchun foydalanilishi mumkin. Bunda mukofotlash maqbul xulqqa aniq bog‘langan bo‘lishi kerak, ya’ni inson nima uchun mukofot olganligini bilishi lozim. Mukofotlash amalga oshirilgan maqbul xatti-harakatdan keyin yuz berishi darkor va, nihoyat, mukofotlash rag‘batlantiriluvchi insonning manfaatlariga mos kelishi kerak. Ikkinchi tur bu - salbiy to‘lov. Uning mohiyati shundan iboratki, maqbul xulq darhol inson uchun nomaqbul bo‘lgan holatlarning bartaraf etilishiga olib keladi. Masalan, o‘zini kerakli tarzda tutmaydigan insonni atrofdagilar chetlashtirib qo‘yadi. U o‘zini atrofdagilar nuqtai nazaridan to‘g‘ri tutishni boshlashi bilanoq, ular chetlashtirishni to‘xtatadi. To‘lovning bunday turida, huddi birinchisidagi kabi, atrofdagilar yoki rahbariyatning xulq o‘zgarishiga reaksiyasi imkon qadar tezroq yuz berishi kerak. To‘lovning uchinchi turi – jazo, u insonning tashkilotdagi rahbariyat yoki tashkilot uchun nomaqbul xulqiga reaksiya sifatida yuz beradi. Dastlabki ikki xilda maqbul xulq mustahkamlanadi, uchinchisida esa – nomaqbul xulq bartaraf etiladi. Inson o‘z xatti-harakatining salbiy, noxush oqibatlariga ega bo‘ladi. Masalan, jarimalanishi, mukofotdan mahrum bo‘lishi, tanbeh olishi mumkin. Vazifa tashkilot a’zolarining tashkilot uchun nomaqbul xatti-harakatlarini kamaytirish yoki bartaraf etishdan iborat. Jazolash tashqi tomondan olib qaralganda ijobiy to‘lovga mutlaq qarama-qarshi ko‘rinsa-da – u yerda mukofotlashadi, bu yerda tortib olishadi, – insonga o‘zini tutishni o‘rgatish nuqtai nazaridan bu unday emas. To‘lovning ushbu xili ijobiy to‘lovga qaraganda kam samara beradi. Buning sababi shundaki, jazolash natijasini oldindan aytish qiyinroq, ko‘pincha jazolagan rahbardan xafa bo‘lib yurish, ishga bo‘lgan qiziqishning yo‘qolishi kabi bilvosita salbiy oqibatlar kelib chiqadi. Shuning uchun jazolashga nisbatan ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish, uning noxush oqibatlarini diqqat bilan nazorat qilish darkor.

To‘lovning to‘rtinchi turi bu - nomaqbul xulqni so‘ndirish. Ilgari ijobiy reaksiya bildirilgan nomaqbul harakatlarni amalga oshiruvchi inson, agar ushbu harakatlarga nisbatan ijobiy reaksiya bildirilmay qolsa, ma’lum vaqt o‘tgach ularni to‘xtatadi, ya’ni ushbu harakatlarga nisbatan ijobiy reaksiya bildirilmasa, u holda ma’lum vaqt o‘tgach, ular kamaya boshlaydi. To‘lovning turini va shaklini tanlash insonning xulqini tashkilot uchun maqbul yo‘nalishga muvaffaqiyatli o‘zgartirish ishida muhim rol o‘ynaydi. Lekin o‘zini tutishni o‘rgatish maqsadida to‘lovlash vaqtini tanlash ham muhim ahamiyatga ega. To‘lovlashning vaqtini tanlashga nisbatan ikkita yondashuv bo‘lishi mumkin. Birinchisi bu - inson tomonidan harakat amalga oshirilgan har bir holatdan keyin to‘lovlash (uzluksiz to‘lov). Ikkinchi yondashuv bu - har bir amalga oshirilgan harakatdan keyin emas, balki ma’lum vaqtda to‘lovlash (davriy to‘lov). Ularning amaliy natija berishi ular qo‘llanilgan vaziyatga bog‘liq. Bunda birinchi yondashuv o‘zining tashkilotdagi rolini o‘rganayotgan xodimga nisbatan qo‘llanilganda yaxshi samara beradi. Ikkinchi yondashuv esa tashkilot insonning muayyan xulqini barqarorlashtirishni istagan hollarda qo‘l keladi. Inson bilan tashkilotning o‘zaro munosabati Inson bilan tashkilotning har qanday o‘zaro munosabati ikki tomonlama xususiyatga ega. Inson o‘z mehnati, o‘zining harakatlari bilan tashkilot tomonidan vazifalarning hal etilishiga yordam beradi. Bunda tashkilot insonga uning xavfsizlik, hurmat, o‘zini ifodalash, shaxsni shakllantirish, qo‘llab-quvvatlashga bo‘lgan ehtiyojini qondirishda yordam bergan holda unga ta’sir ko‘rsatadi. O‘zaro munosabatlar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan, ichki hayot faol bo‘lgan tashkilotlarda insonlar sog‘lom va yaxshi ahloqqa ega, ular tashqi ta’sirlardan yaxshiroq himoyalangan bo‘lib, yakkalatib qo‘yilgan holatdagi yoki ixtilofli guruhlardagi insonlarga qaraganda samaraliroq ishlashi qayd etilgan.

Tashkilotning insonga ta’sirlari turli ko‘rinishlarga ega. Insonning xulqida tashkilotning ta’siri ostida yuz beradigan ayrim jiddiy o‘zgarishlar quyidagilardan iborat. Birinchi galda, insonning idrok qilish, motivatsiya, e’tibor sohasi, baholash tizimi kabi xususiyatlarining o‘zgarishi yuz beradi. Inson tashkilotning boshqa a’zolari manfaatlariga e’tiborni kuchaytirish hisobidan o‘zining e’tibor sohasini kengaytiradi. Ikkinchidan, tashkilotda inson muayyan nisbiy «vazn» ga ega bo‘ladi. Tashkilot nafaqat topshiriq va rollarni taqsimlaydi, balki har bir insonning nuqtai nazarini ham belgilab beradi. Guruhning ko‘plab a’zolari uchun ushbu tavsif ularning tashkilotdagi lavozim nuqtai nazaridan muhimroq bo‘lishi mumkin. Uchinchidan, tashkilot individga o‘z «men» ini yangicha his etishga yordam beradi. Inson o‘zini tashkilot bilan identifikatsiyalay boshlaydi. To‘rtinchidan, tashkilotda bo‘lib, qarorlarni ishlab chiqish va muhokama qilishda ishtirok etib, inson hech qachon yakka o‘zi bermagan takliflar va g‘oyalarni berishi mumkin. Beshinchidan, inson o‘zi yolg‘iz harakat qilgandagiga qaraganda tashkilotda ko‘proq tavakkalchilikka qo‘l urishga moyil. Bu tashkilotda o‘zini faolroq tutish manbai hisoblanadi. Tashkilot yakka va guruhiy xatti-harakat qoidalarini, majburiyatlar doirasini, huquq va vakolatlarni, javobgarlik chegarasini, ishga doir muloqotlar standartlarini belgilaydi. Insonlar xulqining zarur uyg‘unligiga tashkilot uchun umumiy maqsadlarni qo‘yish, xodimlarda ularning qadrini his etishni qo‘llash, tashkiliy xulq standartlaridan foydalanish hisobidan erishiladi. Huquqiy me’yorlar va davlatning dekretlari (siyosiy tartibga soluvchilar), ishlab chiqarish-ma’muriy tartiblar, tashkilot nizomlari va yo‘riqnomalari (tashkiliy tartibga soluvchilar), urf-odatlar, an’analar, jamoatchilik fikri (ijtimoiy tartibga soluvchilar) shaxslar va guruhlar xulqini tartibga soluvchilar hisoblanadi. Shaxsning faoliyatini, uning tashkiliy xulqini aniq belgilab qo‘yish bir qator

hujjatlar bilan amalga oshiriladi, ularning asosiylari – lavozim yo‘riqnomasi va mehnat shartnomasi (kontrakti). Lekin tashkilot bilan o‘zaro hamkorlikda inson muayyan harakatlarni bajaruvchi mexanizm sifatida emas, balki intilish, istak, his-tuyg‘u, kayfiyat va tafakkurga ega bo‘lgan, muayyan e’tiqodga amal qiluvchi aqlli va ongli mavjudot sifatida ishtirok etadi. Tashkilot insonni o‘zi xohlagan tarzda o‘zgartiradi, deb hisoblash noto‘g‘ri. Ko‘pincha inson tashkilotning ko‘plab ta’sirlariga uzoq vaqt qarshilik ko‘rsatadi, ko‘plab ta’sirlarni u faqat qisman qabul qiladi, ayrimlarini u to‘liq inkor etadi. Bundan tashqari, inson o‘z qulayligi va majburiyatlarini uddalash imkoniyati bo‘lishi uchun tashkilotga turli usullar bilan ta’sir etishga, uning faoliyatiga o‘zgartirishlar kiritishga urinadi. Insonning guruhga ta’sir etish shakli va darajasi uning shaxsiy xususiyatlariga hamda guruhning xususiyatlariga bog‘liq. Ko‘pchilik insonlarning xulqi standart doiralarga qiyin moslashadi. Standartlashtirish bilan inson xulqining xilma-xilligi hamda inson xulqi bilan tashkilotdagi muhit me’yorlari o‘rtasidagi ziddiyatlarni olib tashlash uchun insonning xulqi nima bilan belgilanishi, u o‘zi va atrofidagilarni qanday belgilashi, rag‘batlantiruvchi ta’sirlarga qanday munosabat bildirishi, uning uchun nima maqbulligini bilish lozim. Tabiiyki, insonning xulqiga u o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlar, harakatlar keskin tus oladigan sharoitlar, uning imkoniyatlari, kechayotgan jarayonlar va boshqa omillar katta ta’sir ko‘rsatadi. Omillar xilma-xil bo‘lgani holda har bir insonning xulqi ma’lum barqarorlikka ega bo‘lib, uni ma’lum darajada oldindan aytish mumkin. Insonning tashkilot bilan o‘zaro munosabati kooperatsiyalashuv, qo‘shilish yoki ixtilof xususiyatiga ega. Birinchi holatda inson bilan tashkilot o‘rtasida yaxshi munosabatlar yo‘lga qo‘yiladi. Inson o‘zaro munosabatni yaxshilash yo‘llarini qidiradi, guruhning qarorlarini ijobiy qabul qiladi va tashkilot bilan munosabatlarni o‘zaro foydali asosda saqlab turish yo‘llarini izlashga tayyor bo‘ladi.

Insonning tashkilot bilan qo‘shilib ketishida ular o‘rtasida har ikki taraf boshqasini o‘zi bilan organik bir butunlik sifatida qaraydigan munosabatlarning o‘rnatilishi kuzatiladi. Inson o‘z maqsadlarini tashkilotning vazifalaridan kelib chiqib belgilaydi, ko‘p jihatdan o‘z manfaatlarini tashkilotning manfaatlariga buysundiradi va o‘zini tashkilot bilan identifikatsiyalaydi. Tashkilot, o‘z navbatida, individni sodiq inson kabi qabul qilishga intiladi. Ixtilof yuzaga kelgan taqdirda inson bilan tashkilot manfaatlarining qarama- qarshi qo‘yilishi va ular o‘rtasida kurash kuzatiladi. Ushbu nizolarga omillarning ikki guruhi sabab bo‘lishi mumkin: • tashkiliy omillar (oldinda turgan maqsadlar, o‘zaro munosabatlar, rollarning taqsimlanishi va hokazolarga qarashlardagi farq bilan bog‘liq); • hissiyot omillari (insonga ishonmaslik, tahdid, qo‘rquv, hasad, nafrat va h.k.z. lar bilan bog‘liq). Omillarning ikkinchi guruhi yuzaga keltiradigan nizolarning bartaraf etilishi qiyin. Ta’kidlash lozimki, tashkilot rivojlangan sayin xodimning xulqini o‘zgartirish zarurati paydo bo‘ladi. Tashkilot va uning rahbariyati inson xulqining o‘zgarishiga faol ta’sir etishi mumkin. Buning uchun qo‘llaniladigan ta’sir etish vositalari inson tushgan vaziyatga qarab, uning xulqiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarning butun xilma-xilligini hisobga olgan holda, birinchi galda ehtiyojlar va faoliyat motivlarini, inson o‘z tajribasiga tayangan holda tashkilotdagi o‘zgaruvchan muhitga mustaqil moslashishi uchun sharoitlar yaratilishini hisobga olgan holda tanlanishi lozim. Buni nafaqat muayyan shaxsga ta’sir etish orqali, balki xodimning tashqi muhitini o‘zgartirish yordamida hamda shaxs va tashqi muhitga kombinatsion ta’sir etishni qo‘llash orqali amalga oshirish mumkin.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O‘quv qo‘llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O‘quv qo‘llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

O'xshashlar

Inson huquq va erkinliliklarining ta’minlanishi

Xo`jalik yurituvchi subyektlarga davlat organlari va nodavlat notijorat tashkilot

Inson va fuqarolar huquqining asosiy tushunchalari

Inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va ularning kafolatlari

Inson huquqlari islomcha yondashuv va konstitutsion amaliyot