Inson huquq va erkinliliklarining ta’minlanishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Inson huquq va erkinliliklarining ta’minlanishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58.5 KB

Ko'chirib olish

Inson huquq va erkinliliklarining ta’minlanishi Reja: 1. Huquq va erkinliklar kafolatlari tushunchasi. 2. Huquq va erkinliklar kafolatlarining o`ziga xos xususiyatlari. 3. Inson huquqlari va erkinliklari kafolatlari to`g`risidagi Konstitutsiyaviy qoidalar.

Huquq va erkinliklar kafolatlari tushunchasi Davlat mustaqilligini qo`lga kiritib, O`zbekiston rivojlangan huquqiy demokratik davlatni barpo qilish va adolatli fuqarolik jamiyatni shakllantirish yo`lini tanladi. Demokratik fuqarolik jamiyatni qurishni maqsad qilib qo`ygan har qanday davlatning demokratlashuviga xos xususiyatlarni ko`rsatuvchi shartlaridan biri inson huquq va erkinliklarining qonunlarda to`liq belgilanishi hamda ularning ta'minlanishi uchun shart-sharoitlarning yaratilishi bilan belgilanadi. O`zbekistonda huquqiy demokratik davlatni qurishdan asosiy maqsad — ushbu davlatda yashovchi har bir fuqarolarning huquq va erkinliklarini to`la ta'minlashdan iboratdir. Tarixiy tajriba shuni ko`rsatadiki, inson huquq va erkinliklarini Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlanishi muhim ahamiyatga egadir, ammo ularni amalga oshirishning kafolatlangan, himoyalangan imkoniyatlari bo`lmasa, ular quruq gapligicha qolib ketadi. Bunga yorqin misol totalitar tuzum hukmronlik qilgan sobiq ittifoq qonunlarida ham fuqarolarning ko`plab huquq, erkinliklari juda chiroyli qilib yozib qo`yilgan edi. Biroq ular hayotda amalga oshmay qoldi. Chunki kommunistik mafkura ko`p jihatdan sinflar, davlat to`g`risida qayg`urib «inson»ni esdan chiqargan edi. Uz istiqlol va erkin taraqqiyot yo`lini tanlab olgan O`zbekistonda qisqa davr ichida insonning huquq va erkinliklarini to’la amalga oshirish yulida diqqatga sazovor ishlar qilindi. Inson manfaatlarini ta'minlash davlatimizning eng ustuvor vazifalaridan biriga aylandi. Mamlakatimizda insonning huquq va erkinliklari to`g`risida 100 dan ortiq qonunlar, 200 dan ortiq qonun osti aktlari qabul qilindi. Inson huquqlarini himoya qilish Konstitutsiyaning bosh g`oyasi va maqsadi hisoblanadi. Inson huquq va erkinliklari kafolatlarining mazmun mohiyatini to`la tushinish uchun avvalo kafolat tushunchasiga to`xtalmoq zarurdir. O`zbek tilining izohli lug`atida bayon etilishicha: «Kafolat» so`zi bu — mas'uliyatni, javobgarlikni o`z zimmasiga olgan holda, ishontirish, kafillik, ta'minlash» ma'nosini bildiradi. Kafolat — bu fuqarolarga qonunda belgilab qo`yilgan huquq va erkinliklarni amalga oshirilishini ta'minlashga yordam beradigan vositalar, usullar va shart-sharoitlardir.

Inson huquq va erkinliklarining huquqiy kafolatlari deyilganda shaxslarning Konstitusiyada belgilab qo`yilgan huquq va erkinliklarini amalda haqiqiy bajarish uchun zarur sharoit va barcha imkoniyatlarni yaratish tushuniladi. Kafolat, kafolatlash bu - Konstitutsiya, qonunlarda ko`rsatilgan imkoniyatlarni hayotda amalga oshirish, huquq va erkinliklarga ega bo`lish demakdir. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlash Konstitutsiyada ko`rsatilgan huquq va erkinliklarga egalik qilish bilangina cheklanmasdan, ulardan to`liq foydalanish va ularni har qanday noqonuniy buzilishdan muhofaza qilish hamdir. Konstitutsiyamizning mohiyati insonga munosib uayot sharoitlarini yaratish, uni baxtli qilishdan iborat. U jamiyat va uning a'zolari oldidagi buyuk maqsadlar qo`yadi. Ana shu ezgu maqsadga erishishning yo`llarini o`zida mujassam etadi. Shu o`rinda davlat oila va jamiyat manfaatlari, sodda qilib aytsak, davlat va inson manfaatlari uyg`unlashib borgan sari jamiyat rivojlanib, olg`a siljib boradi. Konstitutsiyaning asosiy huquqiy hujjat sifatidagi qimmati shundaki, u jamiyat a'zolarining tengligini qayd etadi, unga kafolatlar beradi. Huquqiy kafolatning mohiyati davlat, uning organlari va mansabdor shaxslar fuqarolarning huquqlarini va erkinliklarini amalga oshirish uchun shart-sharoit yaratish, ularni amalga oshirish uchun doimiy ravishda zarur vositalar bilan ta'minlanishda ifodalangan burchida namoyon bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi insonlarga ma'lum huquq va erkinliklarini mustaukamlab berish bilan birga ularni to`liq amalga oshirish uchun: 1 iqtisodiy; 2 siyosiy va huquqiy kafolatlar bilan ta'minlaydi. Iqtisodiy sohadagi kafolatlar shundan iboratki, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida ko`rsatilgan va jamiyatning iqtisodiy negizini tashkil etuvchi mulk shakllarining xilma-xilligidir. Hamda barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Siyosiy huquq va erkinliklarning kafolatlanganligi shundan iboratki, Konstitutsiyaga binoan xalq davlat uokimiyatining birdan-bir manbai ekanligi; davlat uokimiyati tizimi uokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyatiga bo`linish prinsipiga asoslanganligi; O`zbekistonda ijtimoiy hayotning siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanishi; hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emasligidir. Huquq va erkinliklar kafolatlarining o`ziga xos xususiyatlari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan huquq va erkinliklar kafolatlarining o`ziga xos jihatlari nimalardan iborat? Birinchidan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning huquq va erkinliklarini belgilashda va kafolatlashda Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va xalqaro huquqning g`oyalari asos qilib olindi. Ushbu xalqaro hujjatlarga asosan fuqarolarning ko`plab huquqlari ayniqsa, tabiiy-shaxsiy huquqlari hech kim (davlat, monarx, prezident va boshqalar) tomonidan berilmaydi. Kafolat ushbu huquq va erkinliklarning amalga oshishini, ro`yobga chiqishini ta'minlashdir. Shuning uchun ham Konstitutsiyamizga murojaat etsak, inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari asosiy o`ringa ko`tarilgan hamda ularning kafolatlanishiga alohida e'tibor berilgan. Ikkinchidan. Bizning Konstitutsiyamiz bo`yicha davlat biron sinf, tabaqa yoki guruhning manfaatlari uchun emas, balki butun xalq manfaati uchun xizmat qiladi. Uchinchidan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunchiligida belgilangan demokratik va insonparvarlik ruhi bilan sug`orilgan asosiy prinsiplardan biri bu - hokimiyatlar taqsimlanish prinsipidir. Hokimiyatlarning taqsimlanish prinsipi - demokratik davlatga xos xususiyat bo`lib inson va fuqarolar huquqlarini kafolatlashning muhim shartidir. Turtinchidan. Mulkchilik, mulkchilikka munosabat masalasida ham fuqarolarning huquqlari xalqaro huquq normalariga mos kafolatlangan. Sobiq ittifoq Konstitutsiyasiga binoan ishlab chiqarish vositalari, jamiki moddiy boyliklar davlat mulki hisoblanardi. Fuqarolarning xususiy mulkka ega bulishi, boylik orttirishi qat'iyan man qilib quyilgan edi. Demokratik O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida esa «Har bir shaxs mulkdor bulishga haqli» (37- modda) ekani, O`zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslanishi, uning

negizini xilma-xil mulk tashkil etishi, barcha mulk shakllarining teng huquqqa ega ekaniga kafolat beriladi. Mamlakatimizda ishbilarmonlik, tadbirkorlik va tashabbuskorlik harakatiga keng yul ochildi va bosqichma-bosqich mulkdorlar sinfi vujudga kelmoqda. Inson huquqlari va erkinliklari kafolatlari to`g`risidagi Konstitutsiyaviy qoidalar O`zbekiston jahonning taraqqiy etgan va demokratiya yulidan borayotgan davlatlar tajribalaridan kelib chiqib, umum e'tirof etilgan xalqaro huquq normalari talablarini tan olib, qonunchilikning bu tarmog`ida aktiv faoliyat olib bormoqda. Respublikamiz taraqqiyot sari rivojlanib borayotgan mamlakatdir. Uning taraqqiyoti fuqarolarning huquq va erkinliklari hajmining kengayishi, ularni amalga oshirish va samarali himoya qilish kafolatlarining mustaukamlanishi bilan bog`liq uolda kechadi. Fuqarolarning huquqlarini ta'minlashda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining «Inson huquq va erkinliklarining kafolatlari» deb nomlangan X-bobi, 43-46 moddalari muuim auamiyatga egadir. Konstitutsiyamizda inson huquq va erkinliklarining huquqiy kafolatlari tug`risidagi konstitutsiyaviy qoidalar mazmunida asosan inson manfaati ustuvor bo`lib, uning qat'iy izchil amalga oshirilishi muhim o`rin tutadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 43-moddasida: «Davlat fuqarolarning Konstitutsiyasi va qonunlarda mustaukamlangan huquqlari va erkinliklarini ta'minlaydi», deyiladi. Bu konstitutsiyaviy qoidaning ahamiyati shundan iboratki, huquqiy demokratik davlat qurayotgan O`zbekiston davlati uzining qonun chiqaruvchi organi uisoblangan Respublikasi Oliy Majlisi orqali inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarining huquqiy kafolati uisoblangan umum e'tirof etilgan xalqaro huquq normalari talablariga mos normativ hujjatlar qabul qiladi. Konstitutsiyaning 44-moddasida «Har bir shaxsning uz huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g`ayri qonuniy xatti- uarakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi», deyilgan. Bu qoidaga ko`ra, fuqarolar Konstitutsiyada belgilangan uzlarining huquq va erkinliklari buzilgan deb uisoblasalar uz huquqlarini sud orqali himoya qilishlari

mumkin. Bu fuqarolarning buzilgan huquqlarini tiklovchi eng samarali vosita uisoblanadi. Sudga shikoyat qilish huquqi shaxsning huquq va erkinliklarining kafolati uisoblanib, sud organlarigina, Konstitutsiyasiga asosan boshqa davlat uokimiyati organlaridan, jamoat birlashmalaridan uoli, mustaqil uarakat qiluvchi va faqat qonung buysunuvchi organdir. Mamlakatimizda sud tizimi islouotlari souasida kuplab ishlar qilinmoqda. Bu uaqda Prezidentimiz shunday degan edi: «Xalq sudni faqat odamlarni qoralaydigan, jazolaydigan organ deb emas, aksincha, ularning uaq-huquqlari va manfaatlarini himoya qiladigan organ deb bilish kerak» «Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzadigan xatti-uarakatlar va Qaror ustidan shikoyat qilish tug`risida»gi 1995 yil 30 avgustdagi Qonun esa faqat O`zbekiston Respublikasi fuqarolarini sudga shikoyat qilish huquqini mustaukamlamasdan, balki chet el fuqarolarining uamda fuqaroligi bulmagan shaxslarning uam O`zbekiston Respublikasi sud organlariga murojaat qilish huquqini belgilagan. Konstitutsiyaviy kafolatni yana bir qoidasi Konstitutsiyamizning 45moddasida belgilangan bulib, Voyaga yetmaganlar, meunatga layoqatsizlar va keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir» deyiladi. O`zbekiston Respublikasi faqat huquqiy davlatgina emas, balki insonparvar demokratik huquqiy davlat qurishni maqsad qilib quygan. Bu esa jamiyatdagi ayrim toifadagi, himoyaga muutoj, zaif kishilar davlatning himoyasida bulishini taqazo etadi. Milliy davlatchilikni shakllantirish, demokratik islouotlarni amalga oshirish, jamiyatni bir uolatdan ikkinchi uolatga utkazish uamda bozor munosabitlariga utish davrida ijtimoiy muammolarga alouida etibor berish zarur. Jauondagi kupgina mamlakatlarning ijtimoiy rivojlanish souasidagi g`oyat boy tajribasi shundan dalolat beradi. O`zbekistonning davlat qurilishi va iqtisodiyotini islou qilish dasturining besh tamoyilidan biri – kuchli ijtimoiy himoya uisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida yoshlar huquqlarining jinoiy huquqiy kafolatlari belgilangan. JKning oltinchi bo`limi «Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari» deb ataladi. Unga kura turli sabablar bilan voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklar sodir etgan xollarda ularga nisbatan majburiy- tarbiyaviy ta'sir choralarini qo`llash, ya'ni jarima solish ,ijtimoiy foydali mehnatga

jalb qilish; ahloq tuzatish ishlariga yuborish, ozodlikdan mahrum qilish, maxsus o`quv tarbiya joylariga joylashtirish, xibsga olish faqat sudning hukmiga yoki qaroriga asosan amalga oshiriladi. Mehnatga layoqatsizlar, nogironlar va yolg`iz keksalarning huquqlari ham davlat tomonidan himoya qilinadi. Davlatimizda ijtimoiy himoyaning aniq chora tadbirlari ishlab chikilib, amalga oshirilmoqda. Bunda, mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o`zini –o`zi boshqarish idoralari mavqei oshirilmoqda. 1999 yil 3 yanvar kuni O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aholini aniq yo`naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta'minlashda fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari rolini oshirish to`g`risida» farmoni qabul qilindi. Ushbu farmonning ijrosini ta'minlash uchun fuqarolarning o`zinio`zi boshqarish organlari orqali quyidagilar amalga oshirildi: 1-ishlamaydigan onalarga bolasi ikki yoshga yetguniga qadar uni parvarish qilish bo`yicha nafaqalar tayinlash va to`lash ; 2-o`zgalarning parvarishiga muxtoj bo`lgan yolg`iz nafaqaho`rlarni asosiy oziqovqat maxsulotlari bilan ta'minlash. Konstitutsiyaning 46- moddasida xotin- qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar, deyilgan. Ayollar bilan erkaklar teng huquqliligini ta'minlash uchun davlat qo`shimcha keng miqyosdagi tadbirlarni amalga oshirmoqda. Ta'kidlash lozimki, hozirgi kunda O`zbekistonda 12 mln ga yaqin xotin- qizlar yashaydi. Bu Respublika umumiy aholisining 51 % tashkil etadi. Mehnatga qobiliyatli ayollarning 50 % xalq xo`jaligida band. Ayollarning jamiyatdagi mavqeini oshirish bo`yicha ma'lum chora –tadbirlar ishlab chiqildi, hamda maxsus Davlat dasturi qabul etildi. Amalda esa uning ijrosi bo`yicha ko`plab ishlar qilindi. Mustaqillik yillarida respublikamizda kam ta'minlangan kup bolali oilalarga yordam kursatish tizimi tubdan islou qilindi. Masalan, 1997 yilda fuqarolarning uziniuzi boshqarish maualla qumitalari orqali 900 mingga yaqin oilaga 2 milliard 341 million sum nafaqa to’landi, 52 ming oilaga esa maksimal darajada (eng kam ish uaqining 3 baravari miqdorida) moddiy yordam kursatildi. Shuningdek 16 yoshgacha bolalari bo’lgan (2 mln. 282 ming) oilalarga davlat byudjetidan 3 milliard 833 million sum nafaqa yetkazib berildi.1 Kam ta'minlangan oilalarga

moddiy yordam va kup bolali oilalarga nafaqalar shaklida ajratilgan daromadlar 1999 yili 21 milliard sumdan ortiq mablag`ni tashkil etdi.

Adabiyotlar: 1. “O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.” T. 2009 y. 2. O’zbekiston Respublikasining Sudlar to’g’risida”gi qonuni. Xalq so’zi. 2001 yil 13 fevral. 3. O’zbekiston Respublikasi “Prokrutura to’g’risida”gi qonun. 1992 yil 9dekabr. O’zbekiston yangi Qonunlari 7-soni T. “Adolat” 1993 yil. 4. I.A. Karimov “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda”. T. “O’zbekiston”. 1998 yil. 5. “O’zbekiston Respublikasini Vazirlar mahkamasi to’g’risida”gi qonun 1993 yil 6 may. O’zbekistonning yangi qonunlari 6-son. T. “Adolat” 1994 yil.

O'xshashlar

Inson va tashkilot

Din va xalqaro huquq

Jamiyat, davlat va huquq

Huquq prinsiplari va funksiyalari

Huquq tushunchasi va ta’rifi