Tashkilotda menejerning xulqi - Huquqshunoslik - Referatlar

Tashkilotda menejerning xulqi

Yuklangan vaqt:

17.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

281.5 KB

Ko'chirib olish

Tashkilotda menejerning xulqi Reja: 1. Menejerlar: tushuncha, vazifalari, xislati 2. Menejerning yetakchilik xulqi. 3. Menejerning faoliyat uslubi va imiji 4. Menejerning ishdagi xulqi 5. Menejerlarning etiket qoidalari 6. Menejerning hokimiyati va ta`siri 7. Menejerning rasmiy va norasmiy boshqaruvi 8. Menejer va mulkdorning xulqi

Menejerlar: tushuncha, vazifalari, xislati Menejer (ing. manager, manage - boshqarish) - boshqaruvchilik lavozimini egallaydigan va tashkilot faoliyatining muayyan turlari bo`yicha qaror qabul qilish vakolatiga ega bo`lgan shaxs. “Menejer” atamasi juda keng ma`noda ishlatiladigan so`z bo`lib: alohida bo`linma yoki maqsadli dastur guruhi doirasidagi ishlarning aniq turi tashkilotchisiga; korxona yoki uning bo`linmasi (boshqarmasi, bo`limi) rahbariga; qo`l ostidagi xodimlarning rahbariga; ishni tashkil qiluvchi har qanday darajadagi ma`murga; muayyan sohadagi tashkilotchi ishbilarmonga; -firmada ijrochilik huquqi bo`lgan va topshirilgan vazifani amalga oshiradigan rahbariyat a`zosiga nisbatan qo`llaniladi. Xullas, menejerlar tashkilotdga turli mavqeda bo`ladi, ularning faoliyat sohalari juda keng. Tashkilot menejerlarsiz ishlay olmaydi, chunki ular quyidagi faoliyat sohalarini bajaradilar: - tashkilotda ayrim operatsiyalar o`rtasida aloqa o`rnatadilar; - tashkilotning asosiy vazifasi bajarilishini ta`minlaydilar; - tashkilot yoki bo`linma jamoasiga rahbarlik qiladilar; - obro`-etibori, bilimdonligi va hukmdorligi tufayli xodimlarini o`ziga ergashtiruvchi yo`lboshchi bo`ladilar; - tashkilot faoliyatining strategiya va taktikasini ishlab chiqadilar va amalga oshiradilar; - tashkilot yoki bo`linma faoliyati natijalari uchun mas`ul bo`ladilar; - tashkilot egasi bo`lgan subyektlarning manfaatlarini ta`minlaydilar; - tashkilotning tashqi muhit (hokimiyat, sheriklar va shu kabilar) bilan aloqasida asosiy xalqa rolini o`ynaydilar;

- jamoani uyushtiradilar va uning rivojini zarur yo`lga solib turadilar, jamoa a`zolarini yuksak ma`naviy va axloqiy fazilatlar ruhida tarbiyalaydilar; - hozirgi zamon sharoitida ilm-fanning ahamiyatini tushunadigan, ixtiro yoki yangiliklarni qadrlaydigan va darhol ishlab chiqarish(tijorat)ga joriy etadigan innovator bo`ladilar; - g`oyalarni rivojlantiradilar. Ularning kuchli va zaif tomonlarini topadilar, muammoning mohiyatini payqashga, haqiqatni aniqlashga intiladilar; - qilingan ishlarni tahlil etadilar, baholaydilar, ishlarning ahvolini yaxshilash choralarini belgilaydilar va amalga oshiradilar; - turli tadbirlarda tashkilot nomidan qatnashadilar. Menejerning faoliyat sohalari va ularni amalga oshirishning vaziyatlari turlicha bo`lsa ham uchta asosiy sohani alohida ajratish mumkin. Birinchidan, menejer tashkilotning asosiy vazifalarini belgilaydi, resurslarni taqsimlash masalalarini hal etadi, kundalik ishga tuzatishlar kiritib turadi, qarorlar qabul qiladi, ularning amalga oshirilishi uchun mas`ul bo`ladi. Ikkinchidan, menejer ichki va tashqi holat haqidagi xabarlarni to`playdi, ularni ommalashtiradi va nihoyat, tashkilotning maqsadlarini tushuntiradi. Uchinchidan, menejer jamoaning rahbari bo`lib, tashkilotning ichki va tashqi munosabatlarini shakllantiradi, tashkilot a`zolarini maqsadlarga erishishga ruhlantiradi, ularning g`ayrat-harakatlarini muvofiqlashtirib turadi, tashkilot nomidan ish yuritadi. Muayyan paytda rahbar qanday boshqaruv vazifasini bajarayotgan bo`lmasin, u har bir borada va doimo aql-zakovatini ishga soladi, faoliyat shartlari, usullari yoki vositalaridan foydalanaveradi. Odatda menejerlarni uch pog`onaga: quyi, o`rta va oliy darajalarga bo`ladilar (1-rasm).

Кўникмалари: Вазифалари: Концептуал стратегик Инсоний тактик Технологи к Оператив Oliy pog`ona menejerlari 1-rasm. Ko`nikma va vazifalarning menejerlar pog`onasiga bog`liqligi Quyi bo`g`in menejerlari (kichik boshliqlar) asosan kundalik vazifalarni hal etadilar, ishchilarga va boshqa xodimlarga (boshqaruvchi bo`lmagan xodimlarga) rahbarlik qiladilar. Ular goh u ish bilan, goh bu ish bilan shug`ullanaveradilar. Qarorlarni juda tez va soz amalga oshiradilar. O`rta bo`g`in menejerlari kichik boshliqlar ishini muvofiqlashtirib, nazorat qilib turadilar. Odatda ular tashkilotda yirik bo`linmalarga boshchilik qiladilar. Oliy va quyi bo`g`in rahbarlari oralig`ida ishlaydilar. Asosan taktik vazifalarni hal etadilar. Oliy bo`g`in menejerlari yoki top-menejerlar umuman butun tashkilotga taalluqli eng muhim qarorlar qabul qilish uchun, avvalo, strategik vazifalar hal etish uchun mas`ul bo`ladilar. Ularninig ishi aniq bir vaqtda tugamaydi, ko`pincha tavakkalchilikdan iborat bo`ladi. Mazkur bo`g`in menejerlari boshqa bo`g`in menejerlaridan ancha kamroq bo`ladi. Ularning mehnati yuqori qadrlanadi va yaxshi haq to`lanadi. Top-menejment tarkibiga kiruvchilarning mezonlari mamlakatlarda turlicha. Masalan, Rossiya amaliyotida ularning quyidagi mezonlari mavjud: 1) kompaniya faoliyatiga sezilarli ta`sir o`tkazuvchanlik; 2) faqat bosh direktorga va mulkdorga bo`ysunuvchanlik; 3) qarorlar qabul qilishda anchagina mustaqilligi; менежерлари Ўрта поғона менежерлари Қуйи поғона

4) quyi va o`rta bo`g`indagi ko`pgina menejerlarga boshchilik qilishi; 5) kompaniyaning miqyosi yirikligi yoki o`rtaligi. Top-menejment tarkibiga odatda kompaniyaning oliy rahbarlari: prezidenti, bosh direktori, boshqaruv raisi, boshqaruv a`zolari, direktorlar kengashining a`zolari, muhim lavozimlardagi rahbarlar (moliyaviy direktor, marketing bo`yicha direktor, tijorat direktori, ishlab chiqaruvchi kompaniyalarda ishlab chiqarish bo`yicha direktor, noishlab chiqarish kompaniyalarida operatsiya bo`yicha direktor, rivojlantirish bo`yicha direktor), faoliyat turlari bo`yicha direktorlar (marketing, reklama, xavfsizlik xodimlarini rasmiylashtirish, mijozlar bilan ishlash, jamoatchilik bilan aloqa va h.k.z. masalalar bilan shug`ullanuvchi direktor), biznes-bo`linmalarning direktorlari, mintaqalardagi direktorlar kiradi. Ular kompaniyada eng muhim, uzoq muddatga mo`ljallangan qarorlarni qabul qilishda qatnashadilar. G`arb malakatlaridagi tashkilotlarda: • top management, ya`ni boshqaruvning oliy bo`g`ini; • middle management - boshqaruvning o`rta bo`g`ini; • lower management - boshqaruvning quyi bo`g`ini bir-biridan farqlanadi. Pog`onasi yuqoriroq bo`lgan menejer strategik, istiqbol vazifalarini hal etishga ko`roq vaqt sarflashi lozim. Quyi pog`onadagilari, aksincha, ko`proq kundalik joriy masalalar bilan shug`ullanishi kerak. Oliy darajadagi menejerlarning ish vaqti quyidagicha taqsimlanishi tavsiya etiladi: strategik masalalar vaqtning 60 foizini, taktik masalalar 25 foizini, operativ masalalar 15 foizini; o`rta bo`g`in menejerlari ish vaqtining 25 foizini strategik masalalarga, 50 foizini taktik masalalarga, operativ vazifalarga 25 foizini ajratishlari; quyi bo`g`in menejerlari shunga mos ravishda 10, 25 va 65 foizini sarflashlari tavsiya etiladi. Chiziqli va vazifaviy menejerlar ham bor. Birinchilari tashkilotga, muassasaga, birlashmaga, sexga, bo`linmaga boshchilik qilsa, ikkinchilari muayyan faoliyat turi bilan shug`ullanuvchi vazifaviy bo`linmalarga rahbarlik qiladilar. Menejerlarni tavsiflashning boshqa belgilari ham bor. Chunonchi, C.Parkinson bilan M.Rustomji ishlab chiqarish va ma`muriy menejerlarni bir-biridan

farqlaydilar. Birinchi toifa menejerlari ishlab chiqarishning texnik tomoni, mahsulot ishlab chiqarishi bilan shug`ullanadi, texnologik jarayonlar muvaffaqiyatli davom etishi uchun zarur materialtexnika sharoitlarini yaratadi, ikkinchi toifa menejerlari esa umumiy ish sharoitlarini ta`minlash, birgalikdagi faoliyatni tashkil etish, moliya, rejalash, huquq, iqtisodiy xavfsizlik, jamoatchilik bilan aloqa, tadqiqot ishlari, marketing, tijorat, hisob-kitob kabi masalalar bilan shug`ullanadi. Keyingi yillarda sanoati rivojlangan mamlakatlarda odatdagi rahbar - menejer bilan bir qatorda yangi toifadagi rahbar - innovatsion menejerga ehtiyoj tug`ildi. U odatdagi ma`noda rahbar emas, balki xodim, hamkordir. Uning faoliyati bilim berishga, iqtisodiy qarorlarni amalga oshirishga, qiziqtirish usullarini taklif qilishga qaratilgan. U birgalikdagi faoliyatni tezlashtirishga harakat qiladi, yangi maqsadlarni izlaydi, ish maqsadlarni ma`qullaydigan kishilarni harakatga keltiradi. Menejerlardan iborat ijtimoiy qatlam jamiyatda sezilarli ishlar qilmoqda. Menejerlar asosan xususiy kompaniyalarda ishlaydilar. Boshqaruvda ular o`zini yaxshi ko`rsatayotganliklari tufayli ularni alohida kasb egasi deb tan olib, ularni maxsus tayyorlash masalasi paydo bo`ldi. Menejerning kasbiy mahorati uning ishlab chiqarish(tijorat)ni tashkil etish va boshqarish sohasidagi maxsus bilim va ko`nikmalarni egallab olganligidan, turli sohalarda odamlar bilan ishlash qobiliyatiga ega ekanligidan iborat. Shunisi diqqatga sazovorki, ilgari G`arbdagilar tashkilotni boshqarish uchun mazkur sohada mutaxassis bo`lish zarur emas, faqat boshqaruv texnologiyasi va texnikasini bilish, odamlar bilan ishlash mahoratigina bo`lsa kifoya deb hisoblar edilar. Hozirgi vaqtda ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishi natijasida bu fikr tanqid qilinmoqda, chunki yollanma menejerlar ishlab chiqarishni yuzaki biladilar, firmaning maqsadlarini o`z maqsadlari deb bilmaydilar. Buning ustiga, ularni biznes maktablarida tayyorlash ishlab chiqarish ehtiyojlariga ko`pincha javob bermayapti, bunday maktablarni bitirib chiquvchilar ishlab chiqarish sharoitlariga yaxshi ko`nikib ketmayapti. Shu sababli Yevropa mamlakatlari va Yaponiya kompaniyalarida boshqaruvchilarni chettan taklif etmay, o`z firmalarida

“yetishtirib” olmoqdalar. Ammo ayrim davlatlarning, ayniqsa AQSH ning kompaniyalarida hali ham o`qimishli boshqaruvchilarni chetdan yollash davom etmoqda. Tadqiqot ma`lumotlariga ko`ra, zamonaviy rahbar o`z tarmog`ida 15-20 % mutaxassis bo`lsa bas, avvalo u tashkilotchi, ruhshunos, sotsiolog bo`lishi lozim. Zamonaviy korxonalar ko`proq darajada ijtimoiy-texnik tizimlar bo`yicha mutaxassislarga muhtoj, chunki bu tizimlarda inson diqqat markazida turadi. Har qanday darajadagi menejerga bir qancha talablar quyiladi. U quyidagi asosiy xususiyatlarga ega bo`lishi zarur: • zamonaviy tashkilotni boshqarish sohasida ilmli va tajribali bo`lishi; • tarmoqning holati va rivojlanishi masalalarida bilimdon bo`lishi, faoliyatning turi va xarakteri (tadqiqot, texnika, texnologiya, raqobatning holati, mahsulotga talabning o`zgarishi) dan yaxshi xabardor bo`lishi; • tadbirkorlik ko`nikmalarini o`ziga singdirgan, bozordagi vaziyatga qarab ish yurita oladigan bo`lishi; • muhitning juda o`zgaruvchanligi va nomuayyanligi sharoitida asosli qarorlar ishlab chiqib, qabul qila bilishi, faoliyatni quyi rahbarlar va xodimlar bilan kelishib ola bilishi, qabul qilingan qarorlarni amalga oshirishda ularni joy-joyiga qo`ya biladigan bo`lishi; • tashkilot ishlayotgan yoki ishlamoqchi bo`lgan muayyan bozorlar va ularning segmentlaridagi vaziyatni tahlil qilish sohasida bilim va tajribaga ega bo`lishi; • yuksak madaniyatli, halol, har sohada namunali bo`lishi; • raqobatchi firmalar faoliyatini tahlil qila oladigan bo`lishi; • tashkilot resurslarini boshqarish qobiliyati va mahoratiga ega bo`lishi; • tashkilot ishini chamalay va rejalay oladigan bo`lishi; • tashkilotning boshqaruvi va faoliyati samaradorligini oshirish usullarini egallagan bo`lishi; • zamonaviy axborot texnologiyalari, kommunikatsiya va aloqa vositalardan foydalana oladigan bo`lishi;

• mushkul vaziyatlarda o`zini, o`z his hayojonlarini jilovlay oladigan, vaqtni boshqara oladigan bo`lishi; • ifodali so`zlaydigan yaxshi notiq, hozirjavob bo`lishi; • o`z fikriga ishontira oladigan, zakovatli, hazil-mutoyibaga chechan, o`ziga ishongan inson bo`lishi; • dadil mulohazali, yangicha fikrlaydigan, muammolarni hal etishga ijodiy yondashadigan; • tashabbuskor, maqsadiga dadil intiladigan;  yuksak ishchan, hayotda faol, chidamli bo`lishi;  yoqimtoy, odamshavanda, xushtabiat. • mas`ulyatni zimmaga olishga tayyor; • masalalarni hal etishda dadil, g`ayratli, hozirjavob; • bilimdon, zehnli (tashkilotdagi sharoitni aniq biladigan, unda to`g`ri yo`l topa oladigan, idrokli, topqir); • o`ziga-o`zi dalda beradigan, tashkilotning muayyan sharoitida boshqaruv mahoratini rivojlantirish orqali o`zini qo`llaydigan; • o`z mamlakatidagi xo`jalik holati, talabning rivojlanishini, o`z mamlakati va boshqa mamlakatlarda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish tendensiyalarini oldindan ko`ra bilish va boshqa mamlakatlarning bozorlarida firmaning mavqeini oshirish yoki saqlab qola bilish mahoratiga ega bo`lishi lozim. Menejerlarning ko`nikma va mahoratlarini uch toifaga: konseptual- (tashkilotni yaxlit birlik deb bilish va uzoqni ko`zlab fikrlash qobiliyati), insoniy va texnologik toifalarga birlashtirish mumkin. Har bir menejer ana shu qobiliyatlar sohibi bo`lishi kerak, ammo mazkur qobiliyatlarning zarurlik darajasi menejerning lavozim pillapoyasidagi mavqeiga qarab o`zgaradi. (1-rasm). Menejerlar tashkilotchilik qobiliyatlariga ega bo`lishlari lozim. Bu gapning tagida shaxcning individual-ruhshunosik xususiyatlari, ya`ni tashkilotchilik faoliyati usullarini va ulardan uquv bilan foydalanish qobiliyatini egallash imkonini beradigan salohiyat yashiringan. Odatda tashkilotchilik qobiliyatiga quyidagi xususiyatlarni kiritadilar:

• darhol moslashuvchanlik, ya`ni faoliyatning ijodiy shakllariga, bilimlarni chuqurroq egallashga moyillik, tashabbuskorlik, qoloq odatlarga toqatsizlik, asoslangan tavakkalchilikka tayyorlik, yangiliklarga intilish, omilkorlik va h.k. • kirishimlik, ya`ni xushmuomalalik, odamlar e`tiborini qozonish, odamlarga fikrini uqtira bilish; odamlarning fikrini tinglay bilish, tushunish va ularni ishontirish; • hayajonini jilovlay olish, ya`ni muammoli vaziyatlarda o`zini tuta bilish, qarorlar qabul qilganda vazminlik va oqilona fikrlash; • o`z fikrini o`tkazish, ya`ni o`ktamlik, o`z izzatini bilish, shaxsiy mustaqillikka intilish, rahnamolik, o`z qadrini hurmatlash, kuchli irodaga egalik. Quyidagi xususiyatlarni ham tashkilotchilik qobiliyatlari jumlasiga kiritishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: - odamlarni tashkil qila bilish, odamoxunlik, jozibadorlik, shaxslararo muloqotchilik, odamlarga ta`sir o`tkazb, ularni uyushtira bilish, olg`a boshlash, ijrochilarni topish, ishonch uyg`otish; - tadbirlarni tashkil eta bilish, jumladan, tadbirlarni rejalash va tayyorlash, rejalarni amalga oshirish, sergak fikrlash, tasavvurning rivojlanganligi, bo`lajak tadbirlarning mayda jihatlarini, kelib chiqishi mumkin bo`lgan muammo va muvaffaqiyatsizliklarni payqay bilish. Odamlar bilan ishlay olish qobiliyati har qanday pog`onadagi menejerga qo`yiladigan eng muhim talabdir. Bunda quyidagilar nazarda tutiladi. - qo`l ostidagi xodimlarni, ularning topshirilgan aniq ishni bajara olish qobiliyati va imkoniyatlarini mukammal bilish: - korxona bilan xodimlarni bog`lovchi shart-sharoitlarni bilish, har ikkovining manfaatlarini adolat asosida himoya qilish: - menejerning ruhshunosik bilimdonligi: - jamoaning birligini saqlab qolish va tashkilot (bo`linma) faoliyatining samaradorligini ta`minlash maqsadida qobiliyatsiz xodimlarni chetlashtira olish mahorati:

- rasmiy va norasmiy tizimlarning o`zaro bog`liqligini e`tiborga olib, odamlarning munosabatlarini tashkil qila bilsh; - qo`l ostidagi xodimlarga ta`sir o`tkaza olish qobiliyati va uquvi; - odamlar bilan muomala qilish mahorati, “insoniy munosabatlarni” bilishi. Keyingi vaqtlarda menejerlarga nisbatan kompetensiya tushunchasi ham ishlatila boshlandi. Kompetensiya (lotincha compete - erishish, muvofiq kelish, moslik) muayyan sohada muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun bilim, uquv va shaxsiy xislatlarni qo`llash qobiliyati demakdir. Masalan, “Menejment” 080200 tayyorgarlik yo`nalishi bo`yicha oliy kasb ma`lumoti bo`lgan bakalavr: - umumiy madaniy kompetensiyalarga, - quyidagi professional kompetensiyalarga: • tashkiliy-boshqaruv faoliyatini; • axborotni tahlil etish faoliyatini; • ishbilarmonlik faoliyatini o`z ichiga oladigan kasblar kompetensiyalariga ega bo`lishi kerak. Menejer lavozimini egallaydigan kishi uchun zarur xususiyatlar ro`yxati juda katta, ularning ayrimlari biri ikkinchisiga zid keladiganlari ham bor. Ko`rsatilgan barcha hislatlar sohibini topish mushkul. Shu sababli muayyan lavozimga kishi tanlash masalasini ko`rib chiqishning har bir holatida mazkur lavozimni egallovchi shaxsning xususiyatlari alohida ko`rib chiqilgani ma`qul. Ishlab chiqarish sharoitida bu vazifani hal etishda malaka ma`lumotnomasi yoki lavozimlar tacnifnomasi, shuningdek lavozim yo`riqnomasi yordamga keladi. Bu hujjatlarda aniq lavozimni egallamoqchi bo`lgan mutaxassisga quyiladigan talablar bayon etilgan. Menejerning aniq lavozimi tafsilotlari va uni egallashi lozim bo`lgan kishiga qo`yiladigan talablar menejer professiogrammasida aks ettiriladi. Professiogramma - ixtisos, kasb xususiyatlari (ruhiy, ishlab chiqarish- texnik, tibbiy-gigiyena va h.k xususiyatlar) aks ettirilgan (bayon qilingan) hujjatdir. Unda har bir kasbning batafsil bayoni berilgan, o`zlashtirishda ba`zi bir qiyinchiliklarga sabab bo`ladigan murakkab jihatlar ko`rsatilgan. Shu bilan birga

inson ruhi va jismidagi muayyan xususiyatlar bilan bog`liq bo`lgan (ko`rish qobiliyatining zaifligi, harakat sustligi kabilar oqibatida kelib chiqadigan) va ishlab chiqarishning tashkil etilishi bilan bog`liq bo`lgan qiyinchiliklar sanab o`tilgan. Shundan keyin muayyan kasbda ishlamoqchi bo`lgan yoki ishlab turgan kishining shaxsiy va ishchanlik xususiyatlari ko`zdan kechiriladi. Inson shaxsini tahlil etish va baholash uchun sotsiologlar ishlab chiqqan andoza ishga solinadi, unda insonning quyidagi xususiyatlari bayon etiladi: 1) ishchanlik xususiyatlari (ma`lumoti, bilimi, tajribasi); 2) qobiliyati (iste`dodi, zakovati, mazkur ishga layoqati); 3) madaniy saviyasi, omilkorligi, halolligi va batartibligi; 4) xarakteri (irodasi, faolligi, mustaqilligi, va`dasining ustidan chiquvchanligi, tezkorligi, qo`l ostidagilarga g`amxo`rligi, tanqidni tan olishi, o`z xatolariga iqror bo`lishi); 5) temperamenti (xolerik, sangvinik, flegmatik, melanxolik); 6) manfaatlari, qiziqishlari (moddiy, ijtimoiy, ma`naviy); 7) yoshi (yosh, o`rta yoshli, keksa, qari); 8) sog`ligi (yaxshi, qoniqarli, yomon). Shu bilan birga baho shartlari ko`rsatiladi: • sifati yo`q – 1 ball; • sifati kamdan-kam namoyon bo`ladi – 2 ball; • sifati kuchli ham kuchsiz ham namoyon bo`lmaydi – 3 ball; • sifati tez- tez namoyon bo`ladi – 4 ball; • sifati muntazam namoyon bo`ladi – 5 ball. So`ngra har bir sifatning salmog`i ekspertlar yordamida aniqlanadi, shuningdek aniq kishining har bir sifati baholanadi. Menejerlarning har bir guruhiga xos bo`lgan sifatlar yig`indisi va ayniqsa ularning salmog`i turlicha bo`lishini ta`kidlab o`tmoq kerak. Ko`rsatilgan sifatlarning ekspert bahosi va har bir sifatning salmog`i jadvalga kiritiladi. (1-jadval)

1-jadval Экспертлар Беш балли тизим бўйича менежернинг саккиз сифатига эксперт баҳоси 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 3 4 5 Беш балли тизим бўйича салмоғи Shundan keyin jadval ma`lumotlaridan foydalanib, ishchanlik xususiyatlarining integral ko`rsatkichi (o`rtacha qiymati) quyidagi formula yordamida hisoblab chiqiladi: , Bunda К м - ishchanlik sifatlarining o`rtacha tortilgan integral ko`rsatkichi, ball hisobida; i = 1,2. n – ekspertlar soni. J = 1, 2…,8 – baholanayotgan xususiyatlar soni; а j – o`n balli tizim bo`yicha j sifatining salmog`i, bu ko`rsatkich menejerlar va mutaxassislarning har bir guruhi uchun alohida belgilanadi; β ij – besh balli tizim bo`yicha menejerning j sifatiga i-m ekspertining bahosi. Jadval ma`lumotlari asosida ishchanlik xususiyatlarining eng kam, o`rtacha va eng ko`p ehtimoliy integral ko`rsatkich qiymatlari aniqlanadi. Aniq bir inson ishchanlik xususiyatlarinig ilgari hisoblab chiqilgan integral ko`rsatkichi: - eng ko`p (etalon va maksimal) qiymat bilan; - o`rtacha qiymat bilan;

- raqobatchilarning ana shunday ko`rsatkichlari bilan taqqoslanadi. Ana shular asosida aniq insonning ishchanlik xususiyatlari uzil-kesil baholanadi, insonning shaxsiy, ishchanlik xususiyatlari, uning egallab turgan yoki egallamoqchi bo`lgan kasb yoki lavozim talablariga mosligi darajasi haqida xulosa chiqariladi. Ular to`liq muvofiq kelsa, insonning o`ziga o`zi bergan bahosi ishga qiziqishni oshiruvchi motivatorga aylanadi. Ularning mos kelmasligi esa motivatsiya pasayishi sababli kasb o`rganishda va ishda katta qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Menejerning yetakchilik xulqi. Menejerning yetakchilik xususiyatlariga ham ega bo`lishi ma`qul. Bunday menejer oddiy ma`muriyatchi menejerdan boshqacharoq harakat qiladi. U boshqarmaydi, buyurmaydi, balki boshqalarni o`ziga ergashtiradi, boshqalar unga tobe (bo`ysunuvchi) emas, balki izdoshlar bo`ladi. Lavozim rahbar uchun rasman jamoaning yetakchisi bo`lish sharoitini yaratadi, lekin bu ish avtomatik tarzda bo`lmaydi. Tashkilotning boshlig`i bo`lsa ham yetakchisi bo`lmasligi mumkin, chunki yetakchilik buyruq bilan tasdiqlanmaydi, balki xodimlarning ruhiy xohishi bilan o`z ehtiyojlarini qondira oladigan birdan bir inson sifatida ta`minlanadi. Buning uchun yetakchi bo`lish istagidagi inson kelgusini va unga erishish yo`llarini aniq tasavvur qila oladigan bo`lishi lozim. Yetakchi qanday xislatlari bilan rasmiy menejerdan farqlanadi? Oddiy menejerlar, odatda, boshqalar ko`rsatib bergan maqsadlarga erishish usullarini belgilaydilar, rejalarga binoan xodimlar ishini uyushtiradilar va yo`lga soladilar, ammo o`zlari faol bo`lmaydilar. Ular xodimlar bilan o`zaro munosabatni aniq belgilab quyilgan huquq va talablar asosida olib boradilar. Yetakchilar maqsadlarni o`zlari shakllanitrib, ularga qanday erishish mumkinligini belgilaydilar, ortiqcha ikir-chikirlarga o`ralashib qolmaydilar. Ularning fikrlariga qo`shilgan va ularnga ergashishni xohlagan xodimlar qiyinchiliklarga qaramay, ularga ergashadilar, endi

yetakchilar ruhlantiruvchi bo`lib qoladilar. Ular bir-birlariga nazoratchi bo`lmaydilar, balki o`zaro munosabatni ishonch asosiga quradilar. (2-jadval). Umumiy ish darajasi o`rtachadan pastroq bo`lgan jamoada yetakchi asosan har qanday masala yuzasidan ekspert-mutaxassis yoki ruhlantiruvchi markaz rolida bo`ladi, u dalda berishi, ruhlantiruvchi, ko`maklashuvchi bo`lishi mumkin. 2 – jadval Menejer va yetakchining farqlari Менежер Етакчи Маъмуриятчи Новатор, инноватор Буйруқ беради Руҳлантиради Бошқаларнинг мақсадлари ва кўрсатмалари бўйича ишлайди Ўзи белгилаган мақсадлар бўйича ишлайди Ҳисоб-китоб, режа асосида ҳаракат қилади Келажакни кўра билиши, сезиш асосида ишлайди Тизимга, ташкилотга таянади Одамларга таянади Далиллардан фойдаланади Ҳис-туйғудан фойдаланади Назорат қилади Ишонади Ишонтиришга уринади Даъват қилади Кўпроқ қатъий, вертикал алоқалар, муносабат ва тузилмаларга таянади Кўпроқ ҳушмуомала алоқа муносабатларга таянади ва Ҳаракатни қувватлайди Ҳаракатга илҳом беради Профессионал Ташаббускор Қарорлар қабул қилади Қарорларни амалга оширади

Ишларни тўғри бажаради Тўғри ишларни бажаради Ҳурмат қиламиз Жуда яхши кўрамиз Yuqori darajada rivojlangan jamoada yetakchi, avvalo, zakovat markazi, g`oyalar manbai, eng murakkab muammolar bo`yicha maslahatchi bo`ladi. Har qanday holatda ham u jamoani qovushtiruvchi, tashabbuskor, faol harakatlar tashabbuskori, boshqalarga ibratdir. Noyob yetakchilik hodisasining qariyb yuz yillik tadqiqotlari natijasida ko`pgina konsepsiyalar paydo bo`ldi. Eng birinchisi – yetakchilikning an`anaviy konsepsiyalari ilk tadqiqotlarda yetakchi muayyan fazilatlarga ega bo`lishi lozimligi nazarda tutiladi, keyinchalik yetakchi xulqining namunalari aniqlanadi. Yetakchilik fazilatlari nazariyasi . Yetakchilikni o`rganishda ilk davrdayoq ana shunday nazariya ishlab chiqildi. Tadqiqotchilarning fikricha, yetakchilar boshqalardan farqlanuvchi bir talay noyob fazilatlarga ega bo`ladilar. Olimlar ana shu yetakchilik fazilatlarini aniqlashga va shu yo`l bilan yetakchilarni topishga urindilar. Ular yetakchilik tug`ma fazilat bo`ladi, degan xulosaga keldilar. Keyingi tadqiqotlar natijasida yetakchilik fazilatlarining to`rtta guruhi aniqlandi, bular: jismoniy, ruhiy (his-tuyg`u), intellektual (aqliy), shaxsiy, ishchanlik fazilatlaridir. Bu nazariyaning kamchiliklari bor. Birinchidan, yetakchilik fazilatlari ro`yxati amalda cheksiz bo`lib chiqdi, shu sababli yetakchining “birdan-bir haqqoniy” qiyofasini tasvirlashning iloji bo`lmay qoldi. Ikkinchidan, mazkur fazilatlar bilan yetakchilik o`rtasidagi chambarchas bog`liqlikni belgilash, binobarin, yetakchilarni aniq ifodalashning iloji topilmadi. Yetakchilik xulqi konsepsiyasi . Bu sohadagi nazariyalar kimlar yetakchi bo`ladi, degan savoldan, yetakchilar nimani va qanday bajaradi, degan savolni o`rganishga o`tdi. Endi yetakchilarni maxsus dasturlar yordamida tayyorlash

mumkin, deb uylay boshladilar. Bu sohadagi eng salmoqli konsepsiyalar quyidagicha: 1. Rahbarlikning uch uslubi konsepsiyasi. Yetakchilikning uch uslubi: avtoritar, demokratik va nofaol uslublaridan har birining samaradorligi taqqoslab ko`rildi. Ushbu uslublardan qay birining samarali yetakchilik bilan aloqadorligi topilmadi. 2. Ogayo shtati universitetining tadqiqotlari rahbarlikning ikki omilli nazariyasini ishlab chiqishga bag`ishlandi. Bunda o`zgaruvchan ikki holat: munosabatlar tuzilmasi bilan mazkur tuzilma doirasidagi munosabatlar asos qilib olindi. Birinchi holatda guruhda yetakchi tomonidan yaratiladigan tuzilma: rollarning belgilanishi, kommunikatsiya oqimlarini aniqlash, ish qoidalari o`rganildi. Ikkinchi holatda yetakchi bilan izdoshlarning munosabatlari o`rganildi. Tadqiqochilar ikkita xulosa chiqarishdi. Birinchisi – munosabatlar tuzilmasiga va ishga naqadar ko`p e`tibor qaratilsa, quyidagi sharoitlarda shu qadar ko`p samaraga erishiladi: • natija olish maqsadida kimdir (yetakchidan boshqa) kuchli tazyiq o`tkazadi; • topshiriq xodimlarni qanoatlantiradi; • xodimlar ish haqida axborot va ko`rsatma olishda yetakchiga qaram bo`ladilar; • boshqaruvchilik me`yoriga rioya etiladi. Bundan tashqari, quyidagi holatlarda munosabatlarga va xodimlarning ehtiyojlariga e`tiborni oshirish samara beradi: - topshiriq eskirgan bo`lsa; - xodimlar boshqaruvda qatnashishga moyil bo`lsa; - bunday qilish ishlarni bajarishga ta`sir qilishini sezishsa; - xodimlarning o`zlari nimanidir o`rganishlari zarur bo`lsa; - yetakchi bilan xodimlar maqomida tafovut juda katta bo`lsa. Ikkinchi xulosa: yetakchilikning samaradorligi boshqa omillarga – tashkiliy madaniyatga, texnologiyaga, odamlarning ishdan qanoatlanganliklariga ham bog`liq bo`ladi.

3. Michigan universitetining tadqiqotlari. Ular samarali va samarasiz yetakchilar xulqidagi tafovutlarni aniqlashni o`zlariga maqsad qilib qo`ydilar. Bunda xulqda o`zgarib turuvchi holatlarni: yetakchi asosiy e`tiborni ishga qaratadimi yoki xodimgami ekanligini tadqiqot mavzusi qilib oldilar. Tadqiqot natijasida samarali yetakchi to`g`risida quyidagi xulosaga kelindi: - u xodimlarni qo`llab-quvatlaydi va ular bilan yaxshi munosabatlarni rivojlantiradi; - u odamlarni boshqarishga yakka tartibda emas, guruhiy yondashuv usulidan foydalaniladi; - u ishni va tig`iz topshiriqlarni bajarishning yuqori darajasini tanlab oladi. Tadqiqotchilar eng maqbul uslubni aniqlay olmadilar, ammo xodimlarni qo`llab-quvvatlash va ularni qarorlar qabul qilishga jalb etish samarali yetakchilikning sharti ekanini aniqladilar. 4. Boshqaruv tizimi konsepsiyasi (R.Likert). U Michigan universitetidagi tadqiqotlarga asoslanib, samarali yetakchilar foydalanadigan umumiy namunalarni o`rganib chiqdi. Mazkur yetakchilar asosiy e`tiborni inson omiliga qaratishlarini va ish bajarishga guruhiy yondashuvni rivojlantirishlarini aniqladi. Shu asosda yetakchilarning ikki toifasini: • asosiy e`tiborni xodimlarga; • asosiy e`tiborni ishga qaratadigan toifalarni ajratib oldi. Keyingi tadqiqotlar boshqaruvning to`rtta ustun tizimini ajratish imkonini berdi. 1-tizim topshiriqni bajarishga qaratilgan va qa`tiy tuzilma asosida avtoritar yetakchilik uslubidan iborat. Uning aksi bo`lgan 4-tizim qo`l ostidagilar bilan munosabatni rivojlantirish va guruhiy ishga qaratilgan uslubdir. 2- va 3-tizimlar yuqoridagi ikkala tizim oralig`idagi uslublardir. Tadqiqotdan ma`lum bo`lishicha, samarali yetakchilik ko`pincha 4-tizimga yaqinroq va kamdan-kam hollarda 1-tizimga yaqinroq joylashdi. Shunday bo`lsa ham amalda 4-tizimga mos keladigan uslubga amal qilish oson emasligi aniqlandi. Bu uslub o`tish boshqaruvining barcha pog`onalarida yetakchi va izdoshlarning xulqini tubdan o`zgartirish zarurati bilan bog`liq bo`lib chiqdi.

5. Boshqaruvchilik to`ri (Bleyk va Mouton). Bu model rahbarlikning birdan-bir to`g`ri uslubi borligini yaqqol ko`rsatadi. Boshqaruvchilik to`ri yetakchi xulqining ikki o`zgaruvchan o`lchamlari kesishganda hosil bo`lgan matritsadan iborat: gorizontal o`qida ishlab chiqarishga qiziqish, vertikal o`qida odamlarga qiziqish ifodalangan bo`ladi. Ayni vaqtda boshqaruv to`rining o`zgaruvchanligi, aslida, biron narsaga yoki biron kimsaga qaratilgan holatda bo`lib, keyinchalik o`zini qanday tutishni oldindan belgilab qo`yadi, ya`ni ikkala qiziqish insonning ongi bilan ham, harakati bilan ham o`zaro bog`langan bo`ladi. Qolip o`qlaridan har birining 1 dan 9 gacha og`ishi yetakchiga xos quyidagi beshta asosiy uslubning zonalarini chizish imkonini beradi: • odamlarni boshqarish (odamlarga sezgirlik bilan qarash); • ishni boshqarish (ishga ko`proq, odamlarga kamroq e`tibor); • kamroq boshqarish (boshqaruvga kamroq kuch sarflash); • o`rtacha boshqarish (ishga va odamlarga bab-baravar e`tibor qaratish); • yalpi boshqarish (odamlarning majburiyati va hamjihatligi; umumiy manfaat va maqsadlarning o`zaro bog`liqligi; ishonch va hurmatga asoslangan munosabatlar). Natijada vaziyatdan qat`iy nazar oxirgi uslub yaxshiligi aniqlandi. Bu model menejerlar o`rtasida keng ommalashdi. U mazkur maqsad uchun maxsus ishlab chiqilgan ta`lim va tayyorlash dasturlarida qatnashish orqali tegishli yetakchi axloqini qaror topshirishda qo`llanila boshladi. 6. “Mukofatlash va jazolash” konsepsiyasi. Unda yetakchi qo`l ostidagi xodimlarning xulqini o`zlari uchun maqbul bo`lgan yo`nalishda o`zgartirish jarayonini boshqaruvchi inson deb qaraladi. Mazkur konsepsiyada mukofot yoki jazoning qo`llanishiga qarab yetakchi axloqining to`rt toifasi bir-biridan ajratib ko`rsatiladi. Ish bajarishda erishilgan daraja uchun mukofot berishi xodimning odatdagi g`ayratini va ishdan mamnunligini oshirishga olib boradi. Xodimning berilgan darajasini hisobga olmay jazolash yoki mukofatlash sarflangan g`ayratiga

va ishdan qanoatiga turlicha ta`sir qiladi. Bugina emas, bunday jazolash ko`pincha ish sifatiga va xodimning mehnatdan qanoatlashiga salbiy ta`sir qiladi. 7. “Yetakchilarning o`rnini bosuvchilar” konsepsiyasi (S.Kerr va J.Jermeyyer). Bu olimlar yetakchilikning o`rnini oluvchilar va o`rnini bosuvchilar bor, degan taxminni o`rtaga tashladilar, bu nazariya xodimlar ishiga va ularning mehnatdan qanoatlanishiga yetakchilarning ta`sirini yo`qqa chiqaradi. Chunonchi, katta ish tajribasiga va tayyorgarlik darajasiga ega bo`lgan qobiliyatli oddiy xodim rahbarga ehtiyoj qoldirmaydi. Bu holda yetakchining ko`rsatmasidan ko`ra, o`zini o`zi boshqarishni afzal ko`radigan mustaqil va malakali xodim yetakchiga qarshilik ko`rsatadi. Shunga muvofiq, yetakchining o`rnini bosuvchilar va ularning rahbarlikdagi har qanday uslub bilan bog`liqligi nazariyasi ishlab chiqildi. Vaziyatga xos yetakchilik konsepsiyasi . Bu nazariyaning asosiy g`oyasi turli vaziyatlarda yetakchilik xulqi turlicha bo`lishi kerak, degan taxmindan iborat. Unda vaziyatlardagi o`zgarishlarning yetakchilikka ta`siri o`rganiladi, buning oqibatida yetakchining xulqi qanday bo`lishi va uning oqibatlari qanday bo`lishini prognozlashga urinib ko`riladi. Mazkur nazariyalarning asosiylarini ko`rib chiqamiz. Tannenbaum-Shmidtning yetakchilik xulqi kontinuumiga binoan yetakchi yetti ehtimol namunasidan birini tanlab oladi. Bu namunalar uch omil: yetakchining o`zi, uning izdoshlari va vujudga kelgan vaziyatning yetakchilik munosabatlariga ta`sir kuchiga asoslanadi. Mazkur uslublarning butun majmuasi munosabatlarga va ishga qiziqish bilan belgilanuvchi demokratik va avtoritar uslublar o`rtasida joylashgan bo`ladi. Ana shu chekkadagi uslublar o`rtasidagi tafovut yetakchining o`z hokimiyati manbai va inson tabiati to`g`risidagi taxminlariga asoslanadi. Demokrat yetakchi, bu hokimiyat menga izdoshlarim tomonidan berilgan va odamlar motivlash sharoitida o`zini o`zi boshqara oladi, deb hisoblaydi. Avtokrat yetakchi esa, hokimiyat menga tashqi mavqeim tufayli nasib etdi, odamlar yalqov, deb o`ylaydi. Birinchi holatda odamlarning boshqaruvida qatnashuvi mumkin bo`lsa, ikkinchi

holatda maqsad va vositalarni yetakchi belgilaydi. Mazkur bir-biriga zid qarashlar o`rtasida beshta oraliq uslub mavjud. Mazkur modelning rivojlanishi yetakchilik munosabatlaridagi aloqalarni aniqlash chog`ida yetakchi, izdoshlar va vaziyat o`rtasida ehtimol tutilgan barcha harakatlarning qiyinchiliklariga duch keldi. Vaziyat yetakchiligi modeli (F.Fidler). Bunda eng kam afzal ko`riladigan xodimlar tavsifi shkalasidan foydalaniladi. Bunday sharoitda yetakchilarning ishi unchalik muvaffaqiyatli bo`lmaydi. Tadqiqotlardan ma`lum bo`lishicha, yuqori ball olgan, ya`ni o`z xodimlarini juda ijobiy baholagan yetakchilar xodimlar bilan munosabatlarga yo`naltirilgan uslubda, kamroq ball olgan yetakchilar esa ishga yo`naltirilgan uslubda ishlaydilar. Bu modelda vaziyatni nazorat qilish darajasi quyidagi o`zgaruvchan ko`rsatkichlar bilan belgilanadi: “yetakchi - izdoshlar” munosabatlari (izdoshlarning yetakchiga xayrixohligi, madadkorligi va hurmati darajasini ifodalaydi); ish tuzilmasi qanchalik mukammalligi (bajarilayotgan topshiriqlar tuzilmasining darajasini aks ettiradi va maqsadning ravshanligi, qarorning asosliligi va o`ziga xosligi, maqsadga erishish vositalarining ko`pligi kabi tarkibiy qismlari vositasi bilan o`lchanadi); lavozim hokimiyati (yetakchining rasmiy hokimiyati darajasini aks ettiradi). Vaziyatning o`zgaruvchanligi belgisi ikkita yetakchilik uslubiga qo`shilib, vaziyatlarning sakkizta toifasini hosil qiladi. Model tashkilot yoki guruhda vujudga kelgan vaziyatga mos keluvchi rahbarni tanlab olish, hamda vaziyatni o`zgartirish yo`lini ko`rsatish imkonini beradi. Bundan tashqari rahbar vaziyatni o`ziga ma`qul bo`lgan tomonga o`zgartirish uchun quyidagilarni amalga oshirishi mumkin: - qo`l ostidagi xodimlar bilan munosabat darajasini o`zgartirish; - ishning tuzilmaviy darajasini o`zgartirish; - tashkilotdagi mavqei darajasini o`zgartirish. Ushbu model rahbarni qanday qilib samarali yetakchi bo`lishga, uning yetakchilik qobiliyatini yaxshilash, eng qulay sharoitda hokimiyat va nufuzdan

foydalanishga o`rgatish mumkinligini ko`rsatadi. Tegishli ta`lim dasturi munosabatni ko`zlovchi yetakchi uchun foydali bo`lishi, ishni ko`zlovchi yetakchi uchun zarar keltirishi mumkin. Xersey Blapsharning vaziyat yetakchiligi modeli. Izdoshlarning yetukligi modelning eng muhim omillardan biridir. Uning tarkibida kasbkor va ruhiyat qismlari bor. Izdoshlar yetuklikning to`rt bosqichidan birida turgan bo`lishlari mumkin. Yetakchilik uslubi to`rtga bo`linadi: - ko`rsatuvchilik; - ishontiruvchilik; - qatnashuvchilik; - vakillik qiluvchilik. Samarali menejer izdoshi “ulg`aygan” iga qarab bir uslubdan ikkinchisiga o`tadi. Uning faoliyati samaradorligi o`zi foydalanayotgan uslubning vaziyat qulayligiga mos kelishiga – izdoshning yetuklik darajasiga bog`liq. Bu model menejerlarni, vaziyatga qarab, turli modellardan foydalanishga yo`llaydi, shuningdek, rahbarning u yoki bu uslubni tanlashga xodimlar ishining natijalari emas, balki tanlangan uslub ishlarning bajarilish darajasi oshishiga ko`maklashmog`i lozim. Xauz va Mitchellarning “yo`l-maqsad” yetakchilik modeli . Kutishni motivlash nazariyasi negiziga qurilgan. G`ayrat – ish natijalari – ish haqi tarzidagi qat`iy aloqaga rioya etilgan taqdirda xodimlarning ishi unumli bo`ladi, deb hisoblanadi. Bunda yetakchilikning quyidagi uslublari alohida ajratib ko`rsatiladi: • buyruq berish; • qo`llab-quvvatlash; • yutuqni ko`zlash;  ishtirok etish. Samarali yetakchi vaziyatga va izdoshning holatiga qarab, ish uslublaridan birini (yoki bir nechasini) va zarur motivatsiyani ishga soladi. Vrum Yyetton-Yagoning vaziyatga qarab qaror qabul qilish modeli. Uning asosiy farqi - shundan avvalgi modelni rivojlantiradi, quyidagi uslublardan foydalanishni taklif etadi:

• avtokratik (yakka hokimlik); • avtokratik (xodimlar faqat axborot to`plashga jalb etiladi); • maslahatchilik (jamoa bilan maslahatlashish); • maslahatlashish (yakka maslahatlashish); • guruhchilik (qaror qabul qilishda guruhning roli kattaligi). Modelning asosiy g`oyasi shundan iboratki, qaror qabul qilishning barcha vaziyatlari uchun yaroqli birdan-bir usuli yo`q, qaror qabul qilishga xodimlarni jalb qilish darajasi yoki pog`onasi vaziyatga bog`liq bo`ladi. Yetakchilikning yangi konsepsiyalari . An`anaviy va vaziyat yondashuvlari yo yetakchining xususiyatlari va xulqiga yoki u zarur uslubni qay vaziyatda topishiga asosiy e`tiborni qaratar edi. Keyingi yillarda paydo bo`lgan konsepsiyalar ana shu ikkala ko`rsatkichni birlashtirishga harakat qiladi. Atribut yetakchilik konsepsiyasi (sabab-oqibat yondashuvi). U belgilash nazariyasiga tayanadi. Mazkur nazariya nimalar sodir bo`lganligi bilan odamlar sodir bo`lgan xodisaning sababi nima, deb hisoblashi o`rtasidagi sabab-oqibat aloqasini izohlovchi belgilar nazariyasiga asoslanadi. Bu yondashuvning ma`nosi shuki, yetakchining xulosalari ham, izdoshlarining tutgan yo`li ham izdoshlarining xulqiga yetakchining qanday baho berishi bilan bog`liq bo`ldi. Qo`l ostidagilarning ishini kuzatib borgan yetakchi ish qanday bajarilayotgani haqida axborot oladi. Shunga qarab u odamlarning xulqiga baho beradi va xodimlarning xulqiga yarasha o`z xulqi uslubini tanlaydi. Xarizmatik yetakchilik konsepsiyasi . M.Veber joriy etgan xarizma tushunchasi shaxsiy oqilona ibrat ko`rsatish vositasi bilan o`zining yetakchiligini namoyon etish va izdoshlarining hurmat-ehtiromini qozonish demakdir. Oqil yetakchi o`ziga xos yoqimli xususiyatlari bilan qo`l ostidagi xodimlarga kuchli ta`sir o`tkaza oladi. Bunday yetakchi faoliyatda yuqori hokimlikka ehtiyojmand va o`zining haqligiga qattiy ishonadigan bo`ladi. Tadqiqotchilarning ko`rsatishicha, oddiy vaziyatda xarizmatik yetakchilik maqsadga erishish uchun hamisha zarur bo`lavermaydi. Izdoshlar o`z xohishlari va ularga erishish yo`llarini haddan oshirib yuborgan paytlarda shunday yetakchilar

zarur bo`ladi. Yetakchining bunday xususiyatlari siyosatda, dinda, harbiy harakatlarda ko`proq namoyon bo`lishi bejiz emas. O`zgartiruvchi yetakchilik konsepsiyasi . Shundan iboratki, islohotchi yetakchi o`rtaga qo`yilgan maqsadning muhimligini idrok etishda xodimlarning ongliligini oshirish, ularga shaxsiy manfaatlarni umum manfaatlari bilan qo`shib olib borish imkoniyatini berish, ishonch muhitini yaratish yo`li bilan odamlarni motivlaydi. Bunday yetakchi ijodkorlik ko`rsatadi, haqiqiy holatga qarab ish yuritadi, izdoshlarini natijador ishlashga boshlaydi, g`ayrat bilan mehnat qilishga undaydi. Buning uchun yetakchi va izdoshlari mushkul vaziyatlarda muammolarni ijodiy hal etishga intilishi uchun muayyan xulqqa ega bo`lishlari kerak. Mazkur model yetakchidan o`z izdoshlarini boshqaruvda qatnashtirish, o`zi guruhning ajralmas qismiga aylanib ketishi, ko`pchilikning g`ayrat-harakatlarini qo`llab-quvvatlash talab qilinadi. Izdoshlardan esa yetakchiga ko`r-ko`rona ergashmay, balki berib quyilgan imkoniyatlarga tanqidiy nazar bilan qarash va ongli harakat qilish talab etiladi. Shunday qilib, yetakchilikning an`anaviy konsepsiyalari yetakchining fazilatlari yoki axloqini nazarda tutib, samarali yetakchilikni belgilashni tavsiya qildilar. Bu konsepsiyalar, pirovard natijada, aniqlangan ko`pdan- ko`p fazilatlar va axloq namunalari dengizida g`arq bo`lib, tugal nazariyani yarata olmadi. Yetakchilikning vaziyatga bog`liqligiga asoslangan yondashuvlar yetakchilik samaradorligini tashqi omillar ta`siri orqali izohlashni tashkil etib, yetakchining shaxs ekanligini e`tiborga olmadi. Yangi konsepsiyalar vaziyatga qarab yondashish bilan an`anaviy yondashuvlarning afzalliklarini birlashtirishga urinadi. Ular yetakchining muammoga yangicha nazar bilan qarash, o`z xarizmasidan foydalanib, izdoshlarini ilhomlantirish va ularni o`rtaga quyilgan maqsadga erishmoq yo`lida jonbozlik ko`rsatishga chorlash fazilatlarini bo`rtirib ko`rsatadi.

Menejerning faoliyat uslubi va imiji Boshqaruv uslubi - vazifalarni hal etishning rahbar tomonidan foydalaniladigan o`ziga xos barqaror usullar yig`indisidan, uning qo`l ostidagilar va boshqa xodimlarga nisbatan munosabatidan iborat. Boshqaruv uslubi jamoa va korxona (bo`linma) faoliyatining samaradorligiga katta ta`sir o`tkazadi. Ma`lum sharoitda boshqaruvning aniq-ravshan uslubini obyektiv va subyektiv tusdagi omillar belgilaydi. Bu omillar quyidagicha: - korxona faoliyati va maqsadining xarakteri; - jamoaning ishlash sharoitlari; - jamoaning miqyosi va tuzilmasi; - rahbarning o`ziga xos fazilatlari, tayyorgarligi va tajribasi; - mehnat jamoasi a`zolarining kasb-kor tayyorgarligi va onglilik saviyasi; - mehnat jamoasining yetuklik va jipslik darajasi. Boshqaruv uslublarining bir-biridan farqini quyidagi ikkita gap yaqqol isbotlaydi: “Davlat – mening o`zim!” (Lyudovik XIV); “Rossiyani men emas, 35 ming amaldor boshqaradi” (Nikolay I). Bular so`z o`yini emas, balki ikki davlat boshlig`ining o`z idora usuli mohiyatini va faoliyat uslublaridagi tafovutni ifodalovchi ma`nodor gaplardir. Rahbarlik uslublari doirasi to`liq demokratiyadan mutlaq avtokratiyagacha – hammasini o`z ichiga oladi. Rahbarlarning turli toifalari va ularning faoliyat samaradorligi borasida ruhshunos va sotsiologlar o`tkazgan tadqiqotlar natijasida rahbarlikning eng ko`p uchraydigan uchta uslubi aniqlangan, bular – avtoritar yoki avtokratik, demokratik va liberal uslublardir. Rahbarlikning har bir uslubiga xos asosiy belgilar 3-jadvalda ko`rsatilgan. Avtoritar uslubidan foydalanuvchi avtokrat rahbar e`tirozga toqat qilmaydi. Qo`l ostidagilarga u kamdan-kam axborot beradi. Hech kimga ishonmaydi va o`z niyatlarini hech kimga aytmaydi. U o`z harakatlari yo`nalishini tez o`zgartiradi. Qo`l ostidagilar bilan mensimay muomala qiladi, shosha-pisha qarorlar chiqaradi. Odatda, u savodli va aqlli kishilar bilan til topisha olmaydi. Bunday sharoitda

uning fikrini payqab oladiganlar eng yaxshi xodim hisoblanadi. Xodimlar hamma masalalar xususida “boshliq” qa murojaat qiladilar. Avtokrat rahbarning fikri o`zgaruvchan bo`ladi. Uning biror voqeaga qanday qarashini hech kim bilmaydi. Rahbarlikning bunday uslubida tez-tez mojarolar chiqib turadi. Avtokratning manmanligi boshboshdoqlikka olib boradi va ish samaradorligini pasaytiradi. Boshqaruv usuli asosan buyruq berish, jazolash, tanbeh, xayfsan berish, turli imtiyozlardan mahrum qilish bo`ladi. Paternalistik munosabati ana shunday boshqaruv uslubining bir turi hisoblanadi. Uning mohiyati aslida xo`jako`rsinga mehribonlik qilishdan iborat bo`lib, haqiqatda xodimlarni rahbarga tobe qilib qo`yishdan iborat. Xizmat axboroti yuqoridan pastga tarqatiladi, faoliyat nazorati rahbarning ra`yiga qarab o`tkaziladi. Rossiya tashkilotlariga xos bo`lgan bunday uslub sharoitida butun hokimiyat rahbarning ixtiyoriga topshiriladi. 3- jadval Rahbariyat uslublarining mazmuni Ko`rsatkichlar Avtoritar uslub Demokratik uslub Liberal uslub Uslubning tabiati Hokimiyat va ma`muriyat rahbar qo`lida to`plangan Vakolatlari topshirilgan, lekin asosiy pozitsiyalar rahbar qo`lida Rahbar mas`uliyatni o`zidan soqit qilgan va hokimiyatdan jamoa foydasiga voz kechgan

Мақсадни белгилаш ва воситаларни танлаш олий раҳбар қўлида марказлашган Қарорлар қабул қилиш бошқарувда ходимлар иштироки даражалари бўйича тақсимланган Гуруҳга мақбул тартибда ўзини ўзи бошқариш имконияти берилган Ахборот оқимлари асосан вертикал (юқоридан) ҳаракатланади Ахборот оқимлари вертикал ва горизонтал бўйлаб ҳаракатланади Ахборот оқимлари асосан горизонтал бўйлаб ҳаракатланади Кучли жиҳатлари Қарорлар тез қабул қилиниши ва сафарбарлик. Кризис (танглик) шароитидаги самарадорлик, касб даражаси пастлиги, ходимлар сафарбарлиги сустлиги Ходимларнинг бошқарувидаги иштироки орқали иш натижасининг баландлиги Юқори ижодкорлик, ўзини намоён қилиш, ходимлар ташаббускорлиги ва мустақиллиги ривожланиши Заиф жиҳатлари Носоғлом кайфият. Можаро ва бошбошдоқлик хавфи. Кадрлар Вазифаларни ҳал этиш учун кўп вақт талаб қилинади Малакасиз, интизомсиз жамоада иш самарадорлиги ва

қўнимсизлиги. Ходимлар ташаббускорлиги ва самараси пастлиги сифатининг пастлиги. суръатининг сустлиги Иш Liberal uslubi sharoitida tashabbus ko`rsatmaslik, mehnat jarayoniga aralashmaslik kayfiyati hukm suradi. Ko`ngilchan rahbar faqat yuqori rahbariyatning ko`rsatmasi bo`yicha harakat qiladi, mas`uliyatdan bo`yin tovlaydi. U turli omillar ta`sirida o`z qarorini o`zgartiradi. Tashkilotda muhim masalalar ko`pincha uning ishtirokisiz hal etiladi. Qo`l ostidagilar bilan o`zaro munosabatda liberal xushmuomala. U xodimlarga deyarli to`liq erkinlik berib qo`yadi, talab qilmaydi va ularning ishini nazorat qilmaydi. U obro` orttirish payiga tushib, xodimlarga turli imtiyozlar beraveradi, o`rinsiz mukofotlar beradi, noshud xodim o`rniga ishni o`zi bajarib qo`ya qoladi, yomon ishlovchi xodimlarni ishdan bo`shatgisi kelmaydi. Bunday rahbarlik uslubini ijodiy jamoalarda qo`llasa bo`ladi, chunki bu joylardagi xodimlar mustaqil ijodiy ish bilan mashg`ul bo`ladilar. Rahbarlikning demokratik (kollegial) uslubi rahbarda va qo`l ostidagi xodimlarda ishonch va hamjihatlik tuyg`ulari bo`lishini nazarda tutadi. Rahbar o`zini guruh a`zolaridan biridek tutadi. Har bir xodim, hech hadiksiramay, o`z fikrini erkin izhor eta oladi. Ko`pchilik muammolar bahamjihat muhokama etiladi. Rahbar o`z xodimlari bilan tez-tez maslahatlashib turishga intiladi, o`zining ustunligini bildirmaslikka va tanqidni to`g`ri tushunib, ko`rsatilgan kamchiliklarni to`g`rilashga harakat qiladi. Qabul qilingan qarorlarning oqibatlari uchun mas`uliyatni boshqalarga yuklamaydi. Xodimlar fikriga quloq tutishga intilar ekan, masalaning mohiyatini o`zi tushunmayotganligi uchun emas, balki muhokamada ishni yaxshilash imkonini beradigan takliflar tushib qolishi mumkinligiga ishongani uchun shunday qiladi. Bunday rahbar murosaga borishdan yoki xodim

biror qaror noto`g`riligini isbotlab bersa, ining fikriga qo`shilishidan, yoki qarorni bekor qilishdan or qilmaydi. U muammoni hal etish yo`lining to`g`riligini va undan qanday foyda ko`rishni isbotlab berishdan erinmaydi. Nazoratni amalga oshirishda u pirovard natijaga alohida e`tibor beradi. Bunday vaziyatda xodimlarning o`z mulohazalarini bemalol o`rtoqlashishlariga imkon beradi, o`z fikrlarini ro`y-rost izhor etaveradigan bo`ladi. Buning tarbiyaviy ahamiyati katta, maqsadga kamroq chiqim bilan erishish imkonini beradi. Boshqaruv odamlarning qobiliyatlarini hisobga olgan holda, do`q-po`pisasiz amalga oshirilaveradi. Bu rahbarlik uslubini ko`pgina mutaxassislar maqbullaydilar. Ammo tadqiqotlarning ko`rsatishicha, xodimlar hamisha ham demokratik rahbarlik uslubini afzal ko`ravermaydilar, ayrim hollarda bu uslub tuzukroq samara bermaydi. Shunday qilib, ko`rib chiqilgan rahbarlik uslublaridan har birining ham ijobiy, ham salbiy xususiyatlari bor, bu narsa aniq sharoitga bog`liq, jamoaning faoliyat sharoiti esa bir xil bo`lavermaydi. Rahbarlik uslubi bilan samaradorligining bir- biriga bevosita bog`liqligi shu paytgacha aniq oydinlashmagan. Nemis olimlari boshqaruvning avtoritar va demokratik usullari bir biriga qarama-qarshi, ular orasida quyidagi uslublar bor, deb hisoblaydilar: - patriarxal (rahbar qaror qabil qilinmasdanoq uning to`g`riligiga xodimlarni ishontirmoqchi bo`ladi); - konsultativ (rahbar qaror qabul qiladi, lekin uni ma`qullaydigan savollar berilishiga imkoniyat qoldiradi); - kooperativ (rahbar bo`lg`usi qaror haqida xodimlarga axborot beradi, xodimlar esa o`z fikrlarini aytishlari kerak); - partisipativ (jamoa yoki guruh birgalikda ishlab chiqilgan qarorga oid takliflar tayyorlaydi, rahbar esa ularni qabul qiladi). Faqat bitta uslubdangina foydalanadigan rahbar kamdan-kam uchrashi tajriba ko`rsatib turibdi. Menejerning faoliyat uslubi, odatda, rahbarlikning turli uslublaridan biron-bir darajada foydalanishdan iborat bo`ladi.

Umuman rahbarlik uslublari tizimini ko`rib chiqishga klassik yondashuvga qo`shilish bilan birga shuni ta`kidlash kerakki, hozirgi zamon sharoitida menejerning rahbarlik uslubini ko`p jihatdan belgilaydigan quyidagi xolatlar mavjud: - hozirgi zamon korxonalarining tashqi va ichki muhiti g`oyat murakkab bo`lib, har bir boshqaruv vaziyati bir-biriga o`xshamaydi; - odamlar oddiy “vintchalar” holatida bo`lgan vertikal tuzilmalar, aloqalar va munosabatlardan asosan, gorizontal munosabatga o`tishi ular o`rtasidagi munosabatlarning butun tizimini murakkablashtirib yuboradi; - har bir menejerning shaxsi bir-biriga o`xshamaydi; - deyarli har bir menejer aslida zamonaviy boshqaruvlarning hammasidan xabardor; - har bir menejer o`ziga ma`qul bo`lgan hamma boshqaruv usullaridan foydalanadi. Bir-biriga o`xshash vaziyatlarda turli menejerlar ba`zan mutlaqo turlicha harakat qilib, bir xil natijalarga erishayotganliklari shundan dalolat beradi. Shu sababli hozirgi sharoitda mavjud vaziyatni imkoni boricha hisobga olib, o`ziga yoqadigan ish uslubini tanlab oladigan menejerning faoliyati yaxshi samara berayotir. Buni vaziyatga qarab ish yurituvchi shaxs uslubi desa bo`ladi. Menejerning imiji (inglizcha image – qiyofasi) - muayyan menejerning hech kimga o`xshamaydigan, faqat o`ziga xos bo`lgan, uni boshqa menejerlardan ajratib turadigan xususiyati, uning aniq bir maqsadni ko`zlovchi shaxslararo munosabatlarni yo`lga qo`yuvchi, yaqqol ko`zga tashlanib turadigan qiyofasi. Ayni vaqtda imij tushunchasi insonning tashqi ko`rinishidan tashqari ichki dunyosi, ruhiy kayfiyatining nishonasi hamdir. Kasb imijini hosil qilish ishbilarmon, yetakchi uchun shunchaki maqsad emas, ammo uning shaxsi va kasb mahoratini tasvirlovchi va amaliy ahamiyatga ega bo`lgan belgi hisoblanadi. ” Imij” tushunchasining mohiyati turli tarkibdan iborat. Eng muhimi ma`naviyatdir. Gap shundaki, ma`naviyati boy kishi insoniyat tajribasidan o`tgan axloqiy qoidalar asosida yashash zarurligini anglaydi, ma`naviyatsiz inson esa o`z

xohishlari va bachkana xohishlari asiri bo`lib, ko`ngliga kelgan noma`qulchilikni qilaveradigan bo`ladi. Bizning jamiyatimizga o`zini mukammallashtirishga intiladigan, avvalo, ma`naviy barkamol, ishonchli menejerlar zarur. Uning butun diqqate`tibori insoniyat madaniyati yaratgan jamiki boyliklarni o`zlashtirib olishga qaratilgan bo`lishi, ya`ni u keng gumanitar ilmlar sohibi bo`lishga majbur. Imijni shakllantirishga quyidagi tamoyillar asos qilib olinishi lozim: - takrorlash tamoyili; - ta`sirni uzluksiz kuchaytirish tamoyili; - ” ikkiyoqlama da`vat” tamoyili; Takrorlash tamoyili insonning xotirlash xususiyatini nazarda tutadi: takrorlangan axborot xotirada yaxshi saqlanadi. Unutgan xabari xotirasida muhrlanib qolishi uchun odamlarga vaqt kerak bo`ladi. Ko`p martalab takrorlash esa inson ruhiyatiga singib qoladi. Ta`sirni uzluksiz kuchaytirish tamoyili dalil-isbotli va hishayajonli murojaatni oshirishga asos bo`ladi. Bunda shosha-pisha emas, balki qunt bilan takrorlash nazarda tutiladi. Buning boisi shuki, insonning sezgi apparati axborotning kuchli oqimini yoqtirmaydi. ” Ikkiyoqlama da`vat” qoidasining ma`nosi shuki, axborot faqat aql bilan idrok qilinmaydi. Ongosti ruhiy jarayonlar, his-tuyg`ularga ta`sir qilishi muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Imij odamlarning diqqat-e`tiborini tortsa, ularning g`ayratharakatlarini kerakli tomonga bura olsa, so`ng ularning fe`l-atvorini boshqara olsagina, o`z rolini o`ynagan bo`ladi. Imij odamlarga AIDA formulasi orqali ta`sir o`tkazadi, bunda A (inglizcha attention - e`tibor) - e`tiborni jalb qilish; I (interest) - imijga qiziqishni uyg`otish; D (demand - talab, ehtiyoj) - harakatga ehtiyoj uyg`otish; A (action) - harakatga undash ma`nolarni bildiradi. Bunda imijni namoyish qilish: e`tiborni jalb etish - qiziqish uyg`otish, ehtiyoj uyg`otish - harakatga undash yordamida odamlarning fe`l-atvorini bosqichma-bosqich boshqarish sxemasidir.

Imijni hosil etishda turli namunalar asos qilib olinadi. Tadqiqotchilarning ta`kidlashicha, hosil qilingan taassurotlarning 92 foizi insonning ko`rinishiga va gap-so`ziga bog`liq. Shu sababli ko`pgina siyosatchilar va menejerlar artistlik qobiliyatini o`zlashtirishga va: - jilmayish san`atini; - ovozni sozlashni; - harakat mahoratini o`rganishga intiladilar. Bunda imijmeykerlar - imijni hosil qiluvchi mutaxassislar yordamga keladilar. Ba`zi mamlakatlarda yetakchining imiji hosil qilinmaydi, balki unga moslashtiriladi. Shu sababli imijmeykerlar rahbarning o`z imkoniyatlariga imijni moslashtirish bilan shug`ullanadilar, chunki ko`pchilik yetakchilar o`zimizda xarizma oshib-toshib yotibdi, deb hisoblaydilar. Rahbarning imijni shakllantirishdagi roli imijmeykerlarga imkon qadar yordam berishdan, ularning aytganini bajonidil bajarishdan, ularning tavsiyalarini o`ziga harakat dasturi deb qabul qilishga tayyor turishdan iborat. Ko`p hollarda menejerning imiji aniq vaziyatga mohirona moslashish va xulq modelini to`g`ri tanlashga bog`liq. Xullas, menejer o`ziga xos bo`lgan albatta yuqori madaniy xulqqa, oliyjanob qiyofaga ega bo`lishi, muvaffaqqiyatning yarmini kafolatlashdan tashqari faoliyatdan doimo qanoat hosil qilish kayfiyatini baxsh etadigan imijga ega bo`lishi zarur. Doimo omadli va yuqori madaniyatli bo`lishni istagan menejer: - va`dasini muddatida bajarishi, mabodo bajara olmasa, o`zini oqlashga urinmay, yangi muddatni kelishib olishi va kechikib bo`lsa-da, so`zining ustidan chiqishi; - “behuda” takliflarga ham e`tibor bilan xolisona qarashi; - keraksiz takliflarni odob va xushmuomalalik bilan rad qilishi; - o`ziga ishonishi, ammo manmanlikka bormasligi;

- zarur qaror qabul qilishni qo`l ostidagilarga yuklamaslik, agar bu ish ularning vazifalari jumlasiga kirmasa yoki ular sizdan tegishli topshiriq yoxud tavsiya olmagan bo`lsa; - qo`l ostidagi xodimlarni bezor qilmay, to`g`ri tarbiyalash, ularning unumli mehnati va tashabbusini rag`batlantirish; - sizning fikringiz yoki nuqtai nazaringiz hamisha ham yaxshi bo`lavermasligini, yaxshiroq fikr va nuqtai-nazarlar ham bo`lishi mumkinligini esdan chiqarmasligi; - birorta muvaffaqqiyatsizlik, nuqson va kamchiliklarni puxta tahlilsiz qoldirmasligi; - juda asabiylashmasligi, toqatsizlik, maydakashlik kabi illatlarga yo`l qo`ymasligi; - biznesga xalaqit bermaydigan kamchiliklarga parvo qilmasligi; - insonni so`z bilangina emas, qiya qarash, xo`mrayish, imo-ishora bilan ham xafa qilib qo`yish mumkinligini yodda tutishi; - siz bilan unchalik chiqishmaydigan insonning ishchanlik qobiliyatlariga nisbatan adolatli bo`lishi; - iste`dodli xodimlarga adovat ko`zi bilan qaramasligi; - tashkilot maqsadiga erishish uchun xodimlarga erk berib qo`yishi; - odamlar oldida maqtashi va yakka holda tanbeh berishi; - insonni kamsitishdan ko`ra ham qattiqroq va alamliroq haqorat yo`qligini esda tutishi; bunday haqorat hech qachon esdan chiqmasligini va kechirilmasligini yodda tutishi; - o`zgalar fikrini tinglay bilishi, g`oyat sabr-toqatli bo`lishi darkor. Menejerning ishdagi xulqi Bozor munosabatlarining rivojlanishi ishdagi etikaga rioya etishni taqozo qiladi. Etika (grekcha ethika, gr. ethosdan – odat, fe`l-atvor) - qadimiy falsafiy fan bo`lib, odob-axloqning mohiyati, tabiati, tarkibiy unsurlari, vazifasi, kelib chiqishi

va rivojlanishini o`rganadi. Odob va axloq ijtimoiy turmushning hamma sohalarida - mehnatda, hayotda, fanda, oilaviy, shaxsiy, xalqaro munosabatlarda insonning fe`l-atvorini tartibga solib turadi. Etikaning lug`aviy ma`nosi turlicha. Bir tomondan ilmiy bilimlar sohasini, ikkinchi tomondan esa ezgulik va yovuzlik to`g`risidagi, odob va axloq haqidagi, insonning jamiyatdagi o`rni, hayoti va faoliyatining mohiyati to`g`risidagi tushunchalarga binoan, insonning harakat tarzi, fe`latvori (odobli, odobsizligi) ni ifodalaydi. O`z oldiga qo`ygan maqsadiga erishish yo`lida menejer, har qanday ishbilarmon ana shularga amal qiladi. Odamlarning ijtimoiy faoliyat sohasidagi hamkorligi tajribasi shu sohadagi fe`l-atvorning muayyan me`yorlarini shakllantiradi. Bu sohada shifokor, o`qituvchi, huquqshunos, sotuvchi, tadbirkor, rahbar va boshqalarning ishdagi etikasi bir-biridan ajralib turadi. Ishdagi munosabatlar odobi amaliy hamkorlikning g`oyat keng sohasini, jumladan, firmalararo va ichki firma hamkorligini qamrab oladi. Ishdagi etika faoliyatning biror-bir sohasidagi tavakkalchilik, novatorlik, halol, bilimli va qonuniy biznesni yuritishning umumiy qoidasiga asoslanadi. U milliy- etnik an`ananalar va qoidalarni ham e`tiborga olishi lozim. Ishdagi etika menejerning xarakteri, uning qalbi, aqli, e`tiqodi, ma`lumot saviyasi, jamoa va jamiyatdagilarning fe`l-atvorini bilishi bilan ham chambarchas bog`liqdir. Obro`, iftixor, oriyat, oliyjanoblik, xushmuomalalik kabi tushunchalar menejerning ishdagi odobi majmuasiga kiradi. Axloqiy me`yorlar hech qayerga yozib qo`yilmagan va uzoq vaqtlar “otalar” dan “bola” larga, avloddan-avlodga o`tib kelgan. Ular turli xalqlarning ko`p avlodlari birgalikdagi faoliyati va hayoti jarayonida asrlar bo`yi vujudga kelgan va madaniyatning asosiy boyliklaridan biri bo`lib qolgan. Etika me`yorlariga rioya etilishini nazorat qilish huquqiy tartibga solishdan farq qiladi va jamoatchilik fikri va inson vijdoni bilan amalga oshiriladi. Ayni shu sababli odobli bo`lish yoki bo`lmaslik deyarli to`la-to`kis insonning o`z irodasiga bog`liq, insonni zo`rlik bilan odobli qilib bo`lmaydi. Insoniy munosabat bor joyda

odob ham bo`ladi, chunki jamiyatda yashab turib, undan butunlay ajralib qolish mumkin emas. Sog`lom fikrli kishi o`z shaxsini va or-nomusini hurmat qilsa, o`zi bilan ishlaydigan boshqa kishi ham o`z shaxsi va or-nomusi tan olinishini istashini tushunadi. Axloqiy me`yorlarni buzish ertami-kechmi ijtimoiy va shaxsiy kulfatlar, baxtsizliklar, fojialarga olib borishi tayin – odob-axloq o`zi uchun o`ch oladi, chunki uning bosh vazifasi insoniyatning birligini saqlab qolishdan, odamlarga o`z hamjamiyatini ehtiyot qilishga yordam berishdan, ularning birgalikdagi faoliyati muvaffaqqiyatiga ko`maklashishdan iborat. Ana shu sabablarga ko`ra, kompaniyalarning tadbirkorlari, rahbarlari axloq-odob me`yorlariga katta ahamiyat beradilar. Odamlarning amaliy munosabatlari o`zaro hurmat, o`zaro yordam va har qanday xodimning shaxsiga e`tibor asosiga qurilgan joylarda ishonch darajasi va muvaffaqqiyat kafolati faqat ma`muriy boshqaruv va nazoratga asoslangan tashkilotdagilardan yuqori bo`ladi. Halollik tadbirkorlarning amaliy faolligi jarayonida o`zlari o`rtasidagi, shuningdek tadbirkorlar bilan jamiyat, davlat o`rtasidagi ijobiy o`zaro munosabatlarni belgilovchi eng muhimi axloqiy fazilatdir. Odamlarning ijtimoiy amaliyoti jarayonida birgalikda faoliyat yuritish zarurligi, ular faoliyatini o`zaro muvofiqlashtirib borish zarurati, ularning kundalik hayotiy ehtiyojlari halollikni taqozo qiladi. Halollik haqgo`ylik, so`zida qattiq turish, bo`yniga olgan majburiyatlarga sodiqlik, qilayotgan ishi to`g`riligiga astoydil ishonch, o`z oldida va o`zgalar oldida samimiylik kabi ma`naviy tushunchalarni o`z ichiga oladi. Menejerning odobi bilan tadbirkorlik biznesining nisbati xususida ikkita asosiy nuqtai nazar mavjud. Masalan, ba`zi tadbirkorlar axloq tamoyillari va qoidalari bizga taalluqli emas, deb hisoblaydilar. Bu nuqtai nazar M.Fridman va uning izdoshlari taklif etgan: biznesda huquqiy va bozor qonunlariga zid bo`lmagan har qanday harakatlar ma`naviy jihatdan to`g`ri, degan nazariyaga asoslanadi. Tadbirkorlar o`z

faoliyatining iste`molchilarga va jamiyatga salbiy oqibati bo`lish ehtimolini pisand qilmaslikka, faqat ko`proq foyda olishni ko`zlashga go`yo haqli emishlar. G`arbiy Yevropadagi ko`pgina kompaniyalarda amal qilib kelayotgan boshqa bir nuqtai nazar va unga mos tadbirkorlik odobi ko`proq foyda olish tamoyilining amalga oshirilishi axloqiy me`yorlarga zid harakatlarga sabab bo`ladigan bo`lsa, bu tamoyilni cheklashga chaqiradi. Bunda foyda ko`rishning tamoyili rad etilmaydi. Zamonaviy madaniyatli tadbirkorlarda: “axloqiy qonunlarga muvofiq harakat qilish kerakmi?”-degan savol tug`ilmaydi. Hozirgi hayotda odobga, axloqiy me`yorlarga xilof bo`lmagan tarzda qanday harakat qilish kerak? - degan muammo turibdi. Inson fe`l-atvorini ko`proq shaxsiy manfaat ko`rish muddaosiga moslashtiruvchi iqtisodiy nazariyalarga kelganda, buni odamlar iqtisodiy fe`l- atvorini faollashtirish niyati deb bilmoq kerak. Ayni vaqtda shaxsiy manfaat muqarrar ravishda eng samarali ijtimoiyiqtisodiy natijaga olib borishini isbotlash lozim. Agar, masalan, Yaponiyada burch, xayrixohlik, xolis iroda kabi axloqiy xislatlarni taqozo etadigan korporativ jamoa manfaati va fe`l-atvori iqtisodiy rivojlanishning hal qiluvchi omili bo`lsa, Rossiyada ijtimoiy mas`uliyat talablarini hisobga oluvchi shaxsiy va jamoa manfaatlarini birga qo`shishni ta`minlaydigan egiluvchan vositalarni yaratish yo`lidan borishni iqtisodiy rivojlanishning hal qiluvchi omili deb hisoblaydilar. Ishdagi etika - xalqaro tushuncha. Ayrim mamlakatlarning milliy xususiyatlari, urf-odatlari bilan bog`liq bo`lgan juz`iy jihatlari bilan farqlanuvchi bu tushuncha turli davlatlar firmalarining iqtisodiy va madaniy aloqalari rivojlanishiga ko`maklashadigan umuminsoniy qadriyatdir. Amaliy munosabatlar odobi menejmentning umumiy madaniy saviyasini ko`rsatadi va madaniyat belgilaridan biri hisoblanadi. Uning me`yorlari ijtimoiy rol o`ynab, shaxslarning fe`l-atvorini tartibga soladi, jamoada muayyan ijtimoiy-ruhiy muhitni shakllantiradi. Pirovard natijada korxona doirasida axloq-odob

tamoyillariga amal qilish va tashqi muhit bilan birga hamohang bo`lish iqtisodiy ko`rsatkichlarda o`z aksini topadi, mo`lroq foyda olishga ko`maklashadi. Ko`rib chiqilayotgan masala doirasida bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakat (AQSH, Angliya, Fransiya, Yaponiya va boshqa) larning tajribasi ibratlidir. Mazkur davlatlar tadbirkorlarining ishdagi odobi amaliyotida axloq me`yori ancha chuqur o`rnashgan, tadbirkorlarning necha-necha avlodlari shu asosda tarbiya topgan. Firmalar ichidagi va firmalararo o`zaro hamkorlikning mavjud tamoyillari va mexanizmlari biznes odobi darajasini oshirishga xizmat qiladi. Jumladan, firmalarda barcha xodimlar rioya etishi lozim bo`lgan umumiy qadriyatlar va axloq-xodob udumlari bayoni tarzidagi maxsus etika me`yorlari ishlab chiqilgan. Ba`zi korxonalar doimiy ishlaydigan etika qo`mitalarini tuzganlar. Hozirgi zamon sharoiti menejmentga yangi talablar qo`ymoqda. Kompaniyaning rahbari, yetakchisi masalasi alohida ahamiyat kasb etmoqda. Chet ellik mutaxassislar zamonaviy menejer qiyofasini yaratdilar. Uning axloq- odob xususiyatlari: xodimlarga nisbatan izchillik va halollik; odamlarga ishonch; oshkora qo`shilmovchilarga toqatlilik; kamtarlik (shaxsiy avtostoyanka, bufet, liftning yo`qligi; xonaning oddiyligi;) bergan so`zining ustidan chiqish; yuzma-yuz gapirishni ma`qul ko`rish; qora ishni bajonidil bajaraverish, aybini bo`yniga olish; boshqalarga ehtirom ko`rsatish, barchaga baravarlik, muloqotda muloyimlik va shu kabilardan iborat bo`lishi kerak. Chet el amaliyotidagi “insoniy munosabat nazariyasi” ni rivojlantirish va joriy etish doirasida mehnat jamoalariga va xodimlarga axloqiy ta`sir qilishning turlicha tadbirlari majmuasidan foydalaniladi. Bu majmua ishchilar va injener-texnik xodimlar uchun firma korxonasini joriy etishdan tortib, birgalikda hordiq chiqarishni tashkil etishgacha bo`lgan turli-tuman tadbirlarni o`z ichiga oladi. Birgalikda dam olish chog`ida xodimlar haqida qo`shimcha ma`lumot olib, undan boshqaruv amaliyotida shu xodimga alohida yondashish uchun foydalanish mumkin bo`ladi, deb umid qiladilar.

Ishdagi hamkorlar bilan o`zaro munosabatlarda biznes axloq-odobi me`yorlari jumlasiga aniqlik (muayyan ishlarni bajarishning muddatlariga so`zsiz rioya etish), so`z bilan shuning birligi (qabul qilingan kelishuvni amalga oshirish), qat`iy halollik, o`zgalarni pesh qilib tazyiq o`tkazmaslik, sherik uchun tuzilgan bitimning kamchiliklarini tan olish kabi shartlar ham kiritiladi. Pora, hujjatlarini qalbakilashtirish, noto`g`ri moliyaviy hujjatlar, narxlarni sun`iy ravishda oshirish, narxlar haqida pinhona fitnalar kabi huquqiy tusdagi harakatlarni qilish odobsizlik hisoblanadi. Axloq-odob me`yorlari buzilgan taqdirda huquqiy choralardan tashqari ijtimoiy ta`sir choralaridan foydalaniladi. Bozor islohotlari o`tkazilayotgan mamlakatlarda, iqtisodiyotni va jumladan xo`jalik subyektlarini boshqarishda amaliy munosabatlar odobiga hamisha ham lozim darajada e`tibor bermay kelinadi. Boshqaruv tuzilmasining oliy darajalari o`zlariga qarashli tashkilotlarga mas`uliyat bilan qaramaydilar, aloqalarni samarali ravishda o`rnatmaydilar, rag`batlantirishda xo`jalik hisobi qoidalarini, ish natijalarini e`tiborga olmaydilar, vakolatni topshirishda kamchilikka yo`l qo`yadilar, boshboshdoqlik, befarqlik kabi illatlarga barham bermaganlar. Ishdagi axloq-odob me`yorlariga rioya etilishi ko`p jihatdan korxonalarning birinchi rahbarlariga bog`liq. Rahbarning kamchiliklarini quyi rahbarlar ham davom ettiradilar. Rahbarning qiyofasi keyingi yillarda biroz o`zgargan bo`lsa ham, hali zamon talablari va bozor iqtisodiyoti talablari darajasida emas. Boshqaruv tizimini isloh qilish davrida, bozor munosabatlarini shakllantirish bosqichida boshqaruvning axloqiy muammolariga, shu jumladan, muoamala odobiga, tadbirkorning, umuman firmaning imijini shakllantirishga, amaliy suhbat va muzokaralar odobiga, nutq madaniyatiga, nizoli vaziyatlarning oldini olish va shu kabilarga e`tiborni kuchaytirish darkor. Shu bilan birga ba`zi tadbirkorlar hozir zarur ma`naviy-axloqiy xususiyatlarga ega emasliklarini, bu esa ba`zan ularning o`z so`zlari ustidan chiqmasliklariga olib borishini, davlatni aldab, soliq to`lashdan bo`yin tovlayotganliklarni, mijozlarni aldayotganliklarini aytib o`tish o`rinlidir. Berilgan va`dani ataylab buzish, boshqa

tadbirkorlar bilan o`zaro munosabatlarda g`irromlik qilish hollari ayniqsa achinarlidir. Bunday nuqsonlarni tugatish uchun xodimlarning umumiy ma`naviy saviyasini oshirish, bilimdon, savodli rahbarlarning yangi toifasini tarbiyalab yetishtirish zarurligi ravshan. Axloq-odobli fe`l-atvor, ayniqsa xushmuomalalik fazilatlari odat tusini olishi lozim. Aks holda, bu masalada nazariy bilim bo`lsa ham, inson vaziyatga munosib ravishda to`g`ri yo`lni topa olmaydi. Ishdagi axloq-odob asoslarini egallab olgan menejerlargina biznesda muvaffaqiyatga erishadilar. Boshqaruvchilik amaliyotida hosil qilingan axloq-odob me`yorlari tadbirkor, menejerning axloq kodeksiga asos bo`ladi. Yuksak madaniyatli tadbirkor, menejer: - o`z mehnatining o`zi uchungina emas, boshqalar uchun, jamiyat uchun, davlat uchun foydali ekanligiga ishonadi; - atrofidagi odamlar ishlashni bilishiga, hohlashiga, tadbirkor bilan birga o`zini namoyon qila bilishiga umid qiladi; - biznesga ishonadi, uni qiziqarli ijod deb hisoblaydi, biznesni san`at deb hisoblaydi; - raqobat zarurligini tan oladi, lekin hamkorlik zarurligini ham tushunadi; - o`z shaxsini hurmat qiladi, har qanday shaxsni o`zinikidek biladi; - har qanday mulkni, davlat xokimiyatini, jamoat harakatlarini, ishtimoiy tartibni, qonunlarni hurmat qiladi; - boshqalarga ishonadi, professionalizm va bilimdonlikni hurmat qiladi; - ta`lim, fan va texnikani, informatika va madaniyatni qadrlaydi, ekologiyaga hurmat bilan qaraydi; - insonparvar odamlar qatoriga kiradi. Hozirgi vaqtda ko`pgina mamlakatlarda korporativ kodekslar rasm bo`lgan. Ayrim firmalar amal qilayotgan ana shu kodekslar butun tarmoq ichidagi munosabatlarni tartibga soladi. Axloq-odob kodeksi kompaniyalarga yaxshigina naf bermoqda, chunki xizmat vazifalarini bajarishda yo`l qo`yish mumkin bo`lgan

yoki mumkin bo`lmagan harakatlar haqida aniq-ravshan tasavvur beradi. Kodeks intizom va qonuniylikni saqlashni yengillashtiradi. Bir qancha davlatlarda, masalan, Xitoy Xalq Respublikasi, Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapurda qabul qilingan maxsus hujjatlarda ana shunday me`yorlar, davlat xizmatchilari fe`l-atvorining o`ziga xos” etik kodekslari” qabul qilingan. Menejerlarning etiket qoidalari Menejer uchun muayyan ijtimoiy muhitda vujudga kelgan fe`l-atvor qoidalari bo`lmish ishdagi xulq (etiket)ni bilish va unga amal qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Etiket – inson axloq-odobini tartibga solish omillaridan biri hamdir. Ammo etiket qoidalari rasmiy xaraktergagina ega bo`lib, insonni erkin tanlash muammosiga duchor qilmaydi. Ularni bilish va ularga rioya qilish kerak, xolos. Etiket tili asosan umuminsoniy xushmuomalalik talablarini ifodalaydi, ammo shu bilan birga odamlarning ishi, xizmat va jins tafovutlariga qarab birmuncha o`zgaradi, unda vaziyatga qarab harakat qilish avvaldan aytib qo`yiladi va aniq harakatga oid tayyor modellar tavsiya etiladi. Etiketning xususiyati ikkiyoqlamalikdan iborat bo`ladi, o`zaro muloqotdagi kishilar uning qoidalaridan xabardor bo`lishlarini taqozo etadi, buni bir tilda so`zlashish deyiladi. Zamonaviy, madaniy muhitda hammaga ma`lum etiket qoidalari quyidagilardan iborat: Tadbirkorning ust-boshi uning jamiyatdagi mavqeiga, gavdasiga, yoshiga va uning qayerga borayotganligiga munosib bo`lishi kerak. Mutaxassislarning nazarida tadbirkor erkaknini uchta: ishga, tadbirkorlikka va oqshomga mos kiyimi bo`lishi lozim. Har bir holatda bo`yinbog` zarur. Ish kiyimi, avvalo, odatdagi kostyum (shim va pidjak), shuningdek, shim va charm pidjak, yaxshi tikilgan kurtkadan; tadbirkorlik kiyimi har qanday rangdagi shim va pidjak, ularga moslab tanlangan ko`ylak va bo`yinbog`; oqshom kiyimi modaga munosib bo`lgan bir xil rangdagi shim va pidjak, albatta oq ko`ylakdan iborat bo`ladi.

Tadbirkor ayolning kiyimi asosiy rangli ikki uch predmetdan iborat bo`lishi kerak. Agar yubka va pidjagi qora bo`lsa, tuflisi yoki sumkasi ham qora bo`lsin. Yubka, bluzka, ko`ylak va kostyum ayollar uchun umumiy kiyimdir. Kechqurun ko`ylak yoki ko`ylak-kostyum kiyadi. Ayolni avvalo soch turmagi, tufli, sumka va bijuteriya bezaydi. Nutq madaniyati - insonning o`qimishliligi, tarbiyaliligi va madaniyatining muhim ko`rsatkichlaridan biri. Firmaning muvaffaqqiyatli faoliyati, uning imiji muayyan darajada uning rahbarlari, xizmatchilari to`g`ri so`zlashishiga, yozishmalarni naqadar savodli olib borishlariga ham bog`liq bo`ladi. Inson nutq madaniyatining umumiy belgilari: jumlaning to`g`ri tuzilishi; tilning boyligi (o`ziga xosligi); lo`ndaligi; ravshan va aniqligi; ta`sirchanligi hisoblanadi. Qisqa va sodda jumlalar oson tinglanadi, lekin qisqa iboralarning ko`pligi nutqni uzuq-yuluq va keskin qilib qo`yadi. Uzun iboralar aniq mantiq va ohangda talaffuz qilinsa, notiqning fikrlarini ma`noli ifodalaydi, nutqni ravon qiladi. So`zlarning to`g`ri va o`rinli ishlatilishi notiq madaniyatining eng muhim belgilaridan biridir. Har bir so`z o`z ma`nosida ishlatilsa va boshqa so`zlar bilan yaxshi bog`lansa, tinglovchiga yaxshi ta`sir qiladi. O`tkazilgan kuzatuvlarda ayrim so`zlar va iboralarning noto`g`ri ishlatilish hollari kuzatildi. Masalan: - atoqli so`zlarni aytoqli deb aytish odat bo`lib qolgan; - paronim (talaffuzi o`xshash, ma`nosi har xil) so`zlarni almashtirib yuborish (” qurilish”-” qirilish”, o`tkazish-o`tqazish, ahl-ahil, asr-asir kabi); - ruscha, inglizcha, o`zbekcha so`zlarni aralash-quralash qalashtirib tashlash; - oddiy voqealarni ifodalash uchun bolaxonador iboralarni ishlatish - (” falon ishni qiyvordi” kabi); - kelishik qo`shimchalarini almashtirib ishlatish (– ning o`rniga – ni, da o`rniga –ga va sh.k.b.); - shevada so`zlashish. Tinglovchilarning asosiy e`tibori so`zning ma`nosiga qaratilgan bo`ladi, shuning uchun notiq puxta o`ylab, dona-dona qilib vazmin gapirishi yaxshi

taassurot qoldiradi. U so`zning odatdagi shaklini o`zgartirsa, ohang bir maromda bo`lsa, tinglovchining g`ashi keladi, beixtiyor xayoli boshqa yoqqa ketadi. Nutq qisqa va aniq bo`lishi kerak. Fikrni qisqa, ravshan bayon etish, ifodali va jo`shqin gapirish lozim. Ezmalik notiqning savodsizligi va dudmalligini namoyish qiladi. Ba`zan ezmalik haqiqiy ahvoldan chalg`itishga harakat qilishi mumkin. ”Mana shunaqa”, ”bilasizmi?, ”xo`sh”, ”aytmoqchi”, ”demak”, ”ha, aytganday”, ”umuman olganda”, ”uzun gapning qisqasi shuki” kabi tez-tez takrorlanadigan ma`nosiz, mantiqsiz so`z va iboralardan qochging keladi. Fikr-mulohazalarning cho`zilib ketishi ensani qotiradi. Zamonaviy tadbirkor hech qanday yangilik bermaydigan suhbatdan bezor bo`ladi. Ifodali, yoqimli gapirish mahoratini o`rganish uchun badiiy adabiyotni qunt bilan o`qib, uqib borish, atoqli notiqlarning san`atini o`rganish, ensiklopediya va lug`atlarga murojaat qilish tavsiya etiladi. Imkoni boricha tabiiy gapirish, tashqi hashamdorlik va balandparvozlikka berilmaslik lozim. Ayni vaqtda imo-ishora va qo`l harakatlariga e`tiborli bo`lish darkor. Aytilgan tavsiyalarni e`tiborga olish bilan birga har kim o`ziga xos nutq uslubini yaratgani ma`qul. Menejerning o`z qo`l ostidagilar, kasbdoshlar bilan ish yuzasidan munosabatlari haqida alohida gapirish kerak. Avvalo, u jamiyatda o`zini tutish qoidalariga amal qilishi kerak. Ba`zi misollarni aytib o`tamiz. Xodimning xonasiga qaysi lavozimdagi boshliq kirmasin, yoshi va jinsidan qat`iy nazar, xona egasi birinchi bo`lib qo`l uzatadi. Qarshingizga yurib kelayotgan odamga yoki stol ortidan zinhor qo`l uzatmang. O`rningizdan turib, mehmon yoniga borib osoyishta qo`l uzatsangiz, u bilan omonlashib, o`tirishni taklif qilsangiz to`g`ri bo`ladi. Jamoat joylarida hamma xizmatdoshlar bilan ko`rishish shart emas, bosh irg`ab qo`ya qolsangiz kifoya. Ammo bunda yoshlar qo`l qovushtirib, yoki qo`lni ko`krakka qo`yib ta`zim qilishlari kerak. Kengash qatnashchilarining hammasi bilan qo`l olishib yoki bosh irg`atib salomlashish mumkin.

Qo`l ostidagilar bilan do`stona munosabatlar ofisdan tashqarida bo`lishi kerak. Ish yuzasidan munosabatlar o`zaro hurmat va tenglikka asoslanishi, ammo talabchanlik ruhida bo`lishi lozim, chunki ayrim vaziyatlarda rahbar biron-bir topshiriqning bajarilishini talab qilib qolishi zarur bo`lib qoladi. Bir yoki bir necha xodimga alohida munosabat jamoadagi odamlarning birligi va hamjihatliligiga yordam bermaydi. Odamlarning izzat-nafsiga tegmaslik kerak. Har qanday tanqid oqilona, asosli va o`rinli bo`lishi lozim. Eng yaxshisi, xodimning o`z qilmishini qanday izohlashini tinglab, hech kimning ishtirokisiz tanqidiy mulohaza bildirish lozim. Vaqtni tayinlashda va va`da berishda aniqlikka rioya etish muhim qoida hisoblanadi. Betayinlik, intizomsizlik vaqtni yoki boshqalarning manfaatlarini bilmaslikdir. Ofisni bezashning ham muhim ahamiyati bor. Gap shundaki, firmaning imiji kasbiy ishchanlik, ma`naviyat va tashqi estetik fazilatlaridan hosil bo`ladi. Ularning hammasi birga uyg`unlashib mijozlar va hamkorlarda firmaning ishonchliligiga taassurot tug`diradi, bu esa firmaning muvaffaqqiyatini kafolatlaydi. Siz odamlarni qabul qiladigan xona ularda yaxshi taassurot qoldiradigan bo`lishiga intiling. U muassasangizda odat bo`lgan me`yorlarga mos bo`lishi, shuningdek, sizning firmangiz va uning faoliyat turiga munosib kelishi zarur. Ofisning jihozlanishiga qo`yiladigan asosiy talablar shundan iboratki, umumiy foydalaniladigan joylar ozoda bo`lishi, xizmat xonalarining qulayligi firma xodimlariga o`z ishi bilan samarali shug`ullanish imkonini beradigan bo`lishi lozim. Bajariladigan ishning toifasi, xonalarning hajmi, ofisda qancha kishi ishlashi, mehnat muhofazasi qoidalari va ish sharoitlari kabi omillar ofisning qanday tuzilganligini belgilaydi. O`z faoliyatingiz uchun eng yaxshi qulayliklarlar yaratish bilan birga har qanday ishda dam olishingiz zarur bo`lishini esdan chiqarmang, shu sababli, ishdan bosh ko`tarishingizda qandaydir zavq olib huzur qila olishingiz muhimdir. Buning

uchun ofisning devorlari, deraza pardalari, gullar va rasmlar yuqori did bilan tanlangan bo`lishiga e`tibor bering. Ular naqadar sinchkovlik bilan tanlangan bo`lsa, ularga qarash ko`nglingizga tegmaydi. Mebellarga ayniqsa jiddiy ko`z bilan qarang. Ulardan foydalanish qulay, xodimlarning ish turiga mos bo`lishi, ofis xonalarini toraytirib yubormasligi, mehmonlarda yaxshi taassurot qoldiradigan bo`lishi zarur. Ofis mebeli bir uslubda bo`lgani yaxshi. Hech bo`lmaganda, har bir xonadagi mebelning ko`rinishi bir xil bo`lgani ma`qul. Odamlarning ishi maxfiyligini ta`minlash zarur. Buning uchun ko`pgina firmalarda har bir xodim uchun alohida ish joyi yaratiladi. Ba`zi firmalarda xizmatchilar uchun xonalar oyna bilan to`sib qo`yiladi. Ulardagi odamni tanib bo`lmaydi, ovozlar eshitilmaydi, ammo xona sohibi uchun ham tashqarida ishlayotganlar uchun ham ochiqligi seziladi. Ish xonalari saranjom-sarishta bo`lishi zarurdir. Tartibsizlik mehnat samarasiga salbiy ta`sir qiladi. Kompaniya haqidagi fikrga putur yetkazadi. Ishdagi etiketning milliy xususiyatlari borligini eslatib o`tish lozim. Shu munosabat bilan xorijiy sheriklar bilan doimiy amaliy munosabatni davom ettirish uchun ishdan etiketning eng oddiy tamoyillariga rioya etish, mazkur mamlakatning urf-odatlariga muvofiq tarzda o`zni tutish zarur. Bizning tadbirkorimiz qayerda bo`lmasin, o`z mamlakatining munosib vakilidek harakat qiladigan bo`lsin. U o`z hamkorining an`analariga g`oyat e`tiborli bo`lsin. Unchalik zaruratsiz siyosiy yoki diniy-falsafiy munozaraga berilmasin, o`z Vatani haqida yomon gap aytmasin, o`zi borgan mamlakatdagi tartiblarni tanqid qilmasin. Hamkorlarga nisbatan toqatli bo`lsin. Hurmat bilan qarash, xushmuomalalik namunalarini ko`rsatish o`zaro manfaatli natijaga erishish istagini ro`yobga chiqarishga yordam beradi.

Menejerning hokimiyati va ta`siri Mehnat jamoasini boshqaruvchi rahbar unga ta`sir o`tkazadi, natijada xodimlarning fe`l-atvori, ular o`rtasidagi munosabatlar o`zgaradi. Bir kishining boshqalarga ta`sir qilishi vositalari shivirlab aytadigan iltimosdan tortib, ishdan bo`shatishga do`q urishgacha bo`lishi mumkin. Ana shu ta`sir aniq maqsadni ko`zlovchi, samarali tus olishi uchun rahbar hokimiyatni ishga solishi lozim. Hokimiyat - boshqa kishilarning fe`l-atvoriga ta`sir qilish imkoniyatidir. Hokimiyat shaxsga, guruhga, umuman tashkilotga tegishli bo`lishi mumkin. Tashkiliy jarayon tarzidagi hokimiyatning ta`rifi quyidagilarni nazarda tutadi: - hokimiyat undan foydalanuvchiga imkoniyatdir, ya`ni u foydalanayotgan paytdagina emas, doimo mavjud bo`ladi; - hokimiyatdan foydalanuvchi bilan u qo`llaniladigan shaxs o`rtasida o`zaro qaramlik bo`ladi; - hokimiyat qo`llaniladigan shaxsda birmunchi harakat erkinligi mavjud. Hozirgi zamon tashkilotida bir shaxs boshliq bo`lgani uchungina hamma unga to`liq bo`ysunavermaydi. Ayniqsa, rahbarning o`zi ham xodimga qaram bo`lsa. Bas, shunday ekan, xodim yoki jamoaning maqbul tarzda ish yuritishi uchun hokimiyatni lozim tarzda qo`llash kerak bo`ladi. Rahbar hokimiyatga ega bo`lishi uchun ijrochining rahbarga qaramligini ta`minlaydigan nimanidir nazorat ostida ushlab turishi lozim. Bu narsa hayotiy yoki ijtimoiy ehtiyoj bo`lishi, himoya ehtiyoji, hurmatga yoki o`zini namoyon etishga ehtiyoj bo`lishi mumkin. Shu munosabat bilan hokimiyatning quyidagi turlarini alohida ko`rsatib o`tish o`rinlidir: 1. Majburlashga asoslangan hokimiyat. Rahbar ijrochini uning eng zarur ehtiyojlarini qondirolmaydigan tarzda jazolay olishiga ijrochi ishonishi kerak. Hokimiyatning bunday tizimi insoniylikka xilof. Bundan tashqari, o`rtamiyona chiqim sharoitida samarali nazoratni amalga oshirib bo`lmaydi, chunki

odamlarning tashkilotni atayin aldash ishtiyoqi kuchayadi. Tadqiqotlardan namoyon bo`lishicha, hokimiyatning bunday tizimi sharoitida tashkilotlardagi mehnat unumdorligi unchalik yuqori bo`lmaydi, mahsulot sifati pasayadi, xodimlarning o`z mehnatidan qanoatlanmasligi kuzatiladi. 2. Mukofotlashga asoslangan hokimiyat. Mukofot va`da qilish - odamlarga ta`sir o`tkazishning eski va samarali usullaridan biri. Ijrochi tazyiqqa qarshilik qilmaydi, chunki u rahbarning xohishini bajarsa, mukofot olishga va rahbar uning zarur ehtiyojini qondirishi mumkinligiga ishonadi. Biroq amalda rahbar o`z xodimlarini mukofotlay olmaydi, chunki har bir tashkilotning imkoniyatlari cheklangan. Buning ustiga mukofot deganda nimani tushunishni bilib olishning hamisha ham iloji bo`lavermaydi. Pul yoki obro`liroq lavozim xodimlarning fe`l-atvoriga har doim ham ta`sir qilavermaydi. 3. Ekspert hokimiyati. Rahbar mazkur loyihaga oid maxsus ma`lumotlarni yoki muammoni hal etish yo`llarini bilishiga va o`z ehtiyojini qondira olishiga ijrochi ishonadi. Bunday holatda unga ta`sir o`tkazish oqilona ish bo`ladi, chunki ijrochi rahbarga ongli ravishda itoat qiladi. Hokimiyatning bu tizimi juda cheklangan, chunki agar rahbar nohaq bo`lib chiqsa, ijrochi uning maslahatiga ongli ravishda amal qilmay qo`yadi va uning ta`siri kamayadi. 4. Resurslarga egalikka asoslangan hokimiyat. Har bir tashkilot yoki bo`linma resurslarga muhtoj. Resurslardan foydalanishni tartibga solish hokimiyat manbaini tashkil qiladi. Tashkilotga resurslarni taqsimlash yuqoridan pastga qarab boradi, shu tariqa resurslarning topshiriqqa mos ravishda taqsimlanishiga shu yo`l bilan erishiladi. Tashkilotning boshqaruv pog`onalari bo`yicha bo`linishi tegishli pog`onadagi rahbarlarga cheklangan resurslarni nazorat qilish va shu tariqa o`z hokimiyatini mustahkamlash imkonini beradi.

5. Axborotdan xabardorlik va undan foydalanishga asoslangan hokimiyat. Atrofdagilarga, xodimlarga ta`sir o`tkazish uchun bu hokimiyatdan foydalaniladi. Olingan axborot rahbarga zarur qarorga kelish va hokimiyatni amalga oshirish imkonini beradi. Axborot oqimini tortib olish va aloqa tarmog`ini nazorat qilish rahbarga hukmronlikni amalga oshirish imkonini beradi. Bu esa axborotlashtirish asrida alohida ahamiyat kasb etadi. 6. Shaxsning xarizmatik xususiyatlariga asoslangan namuna hokimiyati. Bu hokimiyat yetakchining shaxsiy xususiyatlari va qobiliyatiga asoslanadi. Rahbarning shaxsiy fazilatlari ijrochi uchun shu qadar yoqimliki, u ham o`z rahbariga o`xshagisi keladi. Xarizmatik shaxslarning asosiy xususiyatlari: - energiya almashish (yetakchi energiya sochib, atrofdagilarni undan bahramand etayotgandek tuyuladi); - savlatli qiyofa (yetakchi yoqimli, o`zining gavdasini bardam tutadi); - xarakteri mustaqil; - gaplari ma`noli (vazmin gapiradi va muloqotga qobiliyatli); - maqtovlardan taltayib ketmaydi (gerdayish va o`ziga oro berishni bilmaydi); - o`zini dadil va ishonchli tutadi (vaziyatni boshqara oladi). Ijrochi rahbarning bilimdonligiga ishonadi. Bunday kishilar o`zini e`zozlaydiganlarga oson rahbarlik qiladi. Menejer o`z muvaffaqqiyatlari tufayli boshqaruvning ana shunday usuliga erishadi. Hokimiyatning bu turi jiddiy kamchiliklarga ega. Chunonchi, ba`zi bir xarizmatik rahbarlar o`z boshqaruv vazifalarini unchalik qoyillata olmaydilar, ammo atrofdagilarning ko`r-ko`rona mehri uning muammolari mushkullashib borayotganini uzoq vaqtgacha payqamaslikka olib boradi. 7. Qonuniy (yoki an`anaviy) hokimiyat. Rahbarning yuqori pog`ona pillapoyasida ekanini ijrochi biladi va bunga ishonadi, uning buyruqlarini bajarishi lozimligini, unga itoat qilishi muayyan ne`matlar olishiga va ehtiyojlari qondirilishiga sabab bo`lishini ham biladi. Itoatsizlik yoki yetarlicha itoat qilmaslik esa bu ne`matlardan mahrum qiladi. Shu

sababli qonuniy hokimiyatni ko`pincha an`anaviy hokimiyat deb yuritiladi. Rahbarlar esa shu hokimiyatdan foydalanadilar, chunki ularga boshqalarni boshqarish vakolati berilgan. Rag`batlantirish va jazolash imkoniyati rahbarning buyruqlar berish vakolatini mustahkamlaydi. Xullas, tashkilotning uzluksiz faoliyat yuritishi xodimlarning rahbariyat qonuniy hokimiyatini an`anaga ko`ra tan olishga tayyorliklariga bog`liq bo`ladi. An`anaga asoslangan hokimiyatning kamchiliklari bor. Ba`zan yangi, ilg`or uslublar odat bo`lib qolgan, ammo eskirgan an`analarga zid bo`ladi. Hokimiyatning sanab o`tilgan shakllari rahbarga xodimlarni tashkilot maqsadlariga erishiladigan tarzda ishlashga majbur qilish imkonini beradi. Bu shakllar norasmiy yetakchining tashkilot maqsadlariga erishishga xalaqit berishiga yordamlashuvi ham mumkin, menejer ana shuni e`tiborga olishi lozim. Shuni aytish kerakki, keyingi yillarda rahbar bilan xodim o`rtasidagi katta-katta aqliy va bir qancha hollarda moliyaviy tavofutlar bartaraf etildi. Shunday sharoitda faqat majburlash, mukofotlash, an`ana, xarizma yoki hatto huquq asosida ham hokimiyatni amalga oshirish tobora qiyinlashmoqda. Shu sababli rahbar ijrochilarga ta`sir o`tkazish uchun ular bilan hamkorlik qilishi lozim bo`ladi. Ijrochini hamkorlikka undaydigan ikki xil ta`sir shakli mavjud, bular: ishontirish va xayrixohlikdir. Ishontirish - o`z fikrini samarali uqtira bilish, xodimning xulqatvoriga o`zgarish kirita olishdir. Oqilona e`tiqod kabi ishonch ham namuna kuchiga va ekspert xulosasiga asoslanadi. Tafovut faqat shundan iboratki, ijrochi nima qilayotganini va nima uchun qilayotganini to`la-to`kis anglab oladi. Ishontirish yo`li bilan ta`sir o`tkazuvchi rahbar ijrochiga nima qilish kerakligini aytmaydi. Ijrochiga qilinadigan ishni go`yo” sotadi”. Rahbar ijrochining ishonchini tobora qozonib borib, uning hurmat, obro`- e`tiborga bo`lgan ehtiyojiga kuchliroq ta`sir qiladi, natijada ta`sirning kuchi oshadi. Chunki ijrochining bilimdonligini tan oldi, ijrochi esa rahbar hokimiyatining bir ulushi o`ziga o`tayotganini tushunadi. Agar rahbarning odamlar ustidan rasmiy hokimiyati bo`lmasa yoki juda kam bo`lsa, yoxud xodimlarga munosib haq taklif

qilolmasa, odamlarga ta`sir o`tkazishning yuqoridagi usuli ayniqsa samarali bo`ladi. Ayni vaqtda ta`sir o`tkazish qobiliyati bir qancha omillarga bog`liq. Avvalo rahbar ishonchga sazovor bo`lishi kerak. Uning dalil-isbotlari ijrochilarning aqliy saviyasini hisobga olishi zarur. Rahbar o`rtaga qo`ygan maqsad ijrochilarning ezgu niyatlariga zid bo`lmasligi lozim. Ishontirish yo`li bilan ta`sir o`tkazishning muhim afzalligi shundan iboratki, ta`sir o`tkazilayotgan inson ishni talabdagidan yaxshiroq va ko`proq bajarishga intiladi, chunki bunday harakatlar o`zining shaxsiy ehtiyojlarini yaxshiroq qanoatlantirishga yordam beradi, deb hisoblaydi. Ta`sirning sekinligi va noaniqligi bu usulning zaif jihatidir. Shuni nazarda tutish kerakki, ishontirish yo`li bilan ta`sir o`tkazishda ta`sir va hokimiyatning boshqa shakllaridan voz kechmaslik kerak. Chunonchi, xarizma faqat ishontirishga ko`mak beradi, tinglovchi o`zini rahbar bilan birdek ko`radi. An`ana va mukofotlash yordamida ta`sir o`tkazish ishontirishni kuchaytiradi, rahbarga ishonchni oshiradi. Agar ijrochi rahbarim majbur qilishi mumkin-u, ammo bunday qilmaslikka intilmoqda, deb bilsa, ishontirish kuchi ancha ortadi. Tevarak-atrofdagilarni ishga solishni ko`rib chiqish mumkin. Bunda atrofdagilarga ta`sir o`tkazishning turli shakllaridan foydalanish yoki obyektga atrofdagilar orqali ta`sir o`tkazish nazarda tutiladi. Bevosita ta`sir kor qilmasa, yoki biror sababga ko`ra bevosita ta`sir nomaqbul bo`lsa, munosabatlarning har xil turlari sharoitida bu usuldan foydalanish mumkin. Ammo unga ko`proq vaqt talab qilinadi, foydalanish murakkab va tez-tez foydalanilganda yaxshi ish bermaydi. Xodimlarni boshqaruvga qatnashtirish orqali ta`sir o`tkazganda rahbar ijrochilarga o`z irodasi yoki fikrini singdirish uchun hech qanday kuch sarflamaydi. Ijrochilar belgilangan maqsadni qabul qilishlari uchun rahbar ularning kuch-g`ayratini yo`lga soladi va axborotni bemalol o`rtoqlashishlariga ko`maklashadi. Odamlar o`z ishtiroklarida belgilangan maqsadga erishish uchun

yaxshiroq ishlashlari tufayli ta`sirning kuchi kattaroq bo`ladi va muvaffaqqiyatga erishiladi. Hokimiyat, muvaffaqqiyat yoki o`zini namoyon qilish ehtiyoji faol qiziqtiruvchi omillar bo`lganda va ijrochi o`zi tanlab olgan maqsad uchun ishlagandagina bu yondashuvni ishga solsa bo`ladi. Shunday qilib qo`rqituv, mukofot, an`ana, xarizma, oqilona e`tiqod, ishontirish va boshqaruvda qatnashish usullaridan rahbar ijrochining ehtiyojlari qondirilishini va`da qilish orqali unga ta`sir o`tkazish uchun foydalanadi. Ammo rahbar bunda boshqa omillarni ham e`tiborga olishi lozim. Hokimiyat boshqalarni ishga undash uchun yetarlicha kuchga ega bo`lishi, tashkilotning maqsadiga erishishga intilishi kerak. Ammo ijrochi o`zi ko`zlagan ehtiyojni yuqori baholagan taqdirda sarflangan kuch-g`ayratlari rahbarning umidini albatta oqlashga ishonchi komil bo`lsagina ta`sir shu qadar kuchli bo`lib chiqadi. Menejerning rasmiy va norasmiy boshqaruvi Odatda menejerni farmoyish beradigan, buyruqlarga imzo chekadigan, javobgarlikni belgilaydigan, bajarishni talab qiladigan rahbarning rasmiy tashkiliy faoliyati bilan bog`laydilar. Ammo, ba`zan xodimlar bilan oddiy suhbat, biror ishni bajarishni iltimos qilish, xushmuomalalik bilan munosabatda bo`lish, uni faolroq ishlashga, mustaqil ish bajarishga, ijodkor bo`lishga undash yaxshiroq samara berishi ma`lum. Bu ham boshqarish, ammo menejerning shaxsga, jamoaga va ishga norasmiy yondashuvidir. Norasmiy boshqarish rasmiy boshqaruvga qo`shimcha bo`lib, uning ehtiyojini ifodalaydi. Bugina emas, faqat norasmiy yo`l bilan hal qilinadigan muammolar ham bo`ladi, inson, jamiyat, ishlab chiqarish rivojlangan sari bunday muammolar ko`plab uchrayveradi. Inson faoliyatida va ishlab chiqarishda ishga ijodiy yondashuv, innovatsiyalarni joriy etish tobora katta ahamiyat kasb etib, rivojlanish sifati va

maromini oshirishning bosh omillariga aylanib bormoqda. Bu talabni ko`p jihatdan norasmiy boshqaruv, ijobiy ijtimoiy-ruhiy motivlar ta`minlaydi. Amaldagi tashkiliy qonun-qoidalar, ma`muriy ta`sir vositalari (buyruq, intizomiy talab kabilar), ijroni nazorat qilish, belgilangan tartibda ishlarning hisob- kitobidan foydalanish rasmiy menejment belgilaridir. Bu usulning muayyan afzalliklari bor, chunonchi, mas`uliyatning oshishi, nazorat qilish mumkinligi, vazifalarni taqsimlashdagi puxtalik, ijrochilik intizomi, ishdagi avtomatizm kabilar ish sur`atini oshirishga, qarorlarning o`z vaqtida bajarilishiga ko`maklashadi. Biroq hozirgi vaqtda ijodiy g`ayratsiz rasmiygina ishlash salbiy oqibatlarga olib borishi tayin. Norasmiy boshqaruv belgilari - norasmiy munosabatlar (inson tabiatining zaif va kuchli tomonlari, hurmat, obro`, nafsoniyat, manfaatdorlik va h.k) dan iborat. Xodimlarning menejerga qarshi ta`siri ham norasmiy boshqaruv ko`rinishidir. Bu hol yetakchilik oqibati, malakasiz yoki savodsiz boshqaruvga nisbatan bildirilgan munosabat bo`lishi mumkin. Bunday ta`sir menejer qaroriga jamoaning javobi bo`lishi mumkin va u menejerning keyingi xulqiga ta`sir qiladi, boshqaruv jarayoniga tuzatish kiritadi. Norasmiy boshqaruv jamoaning fikrini bilib olishga, uning ishga va menejerga munosabatidan o`z vaqtida xabardor bo`lib turishga ko`maklashadi. Bundan tashqari, menejerning harakatiga jamoaning qarashi va bahosini yaxshilaydi, menejerlar bilan xodimlarning o`zaro ishonchini taqozo qiladi. Norasmiy boshqaruvning samaradorligi quyidagi omillarga bog`liq bo`ladi: - xodimlarning sifati: professionalizmi, ma`lumoti, ishga, menejerga munosabati, shaxsning rivojlanganligi (o`z ma`lumotini oshirganligi, kasbiy o`sganligi va shu kabilar); - menejerning shaxsi (insoniy xislatlari, odamshavandaligi, professionalizmi, ko`ngilchanligi, maqsadga intiluvchanligi); - rasmiy va norasmiy boshqaruv nisbatlaridan ustalik bilan foydalanish imkoniyatiga ta`sir qiluvchi ichki va tashqi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat; - jamoadagi ma`naviy-ruhiy iqlim;

- menejment toifasi: strategik, innovatsion, korporativ va h.k; - jamoadagi mavjud qiziqishlar, qadriyatlar va motivlar; - jamoa va tashkilotning rivojlanish dinamikasi. Inson va jamiyatning rivojlanish tamoyillari menejerga ta`sir qilmay qola olmaydi. Inson bu jarayonga ko`maklashadi. Norasmiy menejmentga ehtiyoj oshadi. Menejment rasmiylashuvining chegarasi borligini aytib o`tmoq kerak, chunki inson tabiati mohiyatining o`zi zamonaviy odamni robotga aylantirishga yo`l bermaydi. Bu esa byurokratizmga olib boradi, menejmentni jonsiz, mexanik narsaga aylantiradi va shu tariqa uning samaradorligini pasaytiradi. Buning ustiga, boshqariladigan tizimning barqarorligini pasaytiradi, uni yemirilish sari sudraydi. Ishning aniq holatini hisobga olmay, vaziyatni tahlil etmay, norasmiy menejmentning rolini oshirib yuborish ham salbiy oqibatlarga olib borishi mumkin. Bunday holda menejment doimiy mojarolarga, laganbardorlikka, mas`uliyatsizlikka, tanish-bilishchilikka olib boradi. Xullas, muayyan tashkilot yoki muayyan boshqaruv darajasida norasmiy menejmentni kuchaytirishning obyektiv chegaralari mavjud, shu chegaralardan o`tib ketilsa, tizim tang holatga tushib qoladi. Bu chegaralar juda aniq emas va doimo o`zgarib turadi. Bu narsa insonning rivojlanishi tamoyillari, qadriyatlar tizimi bilam izohlanadi. Shu sababli rasmiy va norasmiy boshqaruvdan ustalik bilan foydalanish, aniq holat va vaziyatni, menejer va xodimlarning sifatini e`tiborga olish zarur bo`ladi. Menejmentda ilmiy, tizimli tahlildan foydalanish, insonning aniq sharoitdagi faoliyati omillarini chuqur tushunish, jamoadagi ustun qadriyat va manfaatlarni o`rganish asosidagina bunga erishish mumkin. Menejment san`ati ana shunda namoyon bo`ladi. Bu san`at esa menejerning qobiliyati, bilimi, tajribasi, malaka va ko`nikmalari, kasbda mohirligini birga qo`shish va ulardan o`z o`rnida foydalanishda, shuningdek, menejmentning oldindan sezish, payqash qobiliyati va realizmi, xavf-xatarni seza olishi va ishonch hosil qila bilishida namoyon bo`ladi.

Menejer va mulkdorning xulqi Menejer bilan biznes egasining munosabatlari xilma-xil bo`lib, mulkdorlik munosabatlari bilan ham, tadbirkorlik faoliyati bilan ham bog`liqdir. Bunda biznes qatnashchilarining tarkibi kengayadi, aksiyadorlar, biznesmen va tadbirkor qo`shiladi. Biznes egasi degani keng tushuncha ekanini aytib o`tmoq kerak. Bu tushuncha mulkdorlikning yuridik huquqi va biznes boshqaruvida faol qatnashuvni birga qo`shishni nazarga tutadi. “Mulk egasi” deganda yo jismoniy shaxs yoki davlat tushuniladi, chunki yuridik shaxslar vositachiligidagi egalik faqat bir mexanizmdir. Xususiy ega bo`lmish mulkdor faqat o`z manfaatlarini ko`zlab qarorlar chiqarish imkoniyatiga ega bo`ladi. Mulkdorlar va biznes rahbarlarning asosiy guruhlarini alohida ko`rsatish mumkin: 1. Mulkdorlar - biznes egalari. 2. Yuqori pog`ona rahbariyati: - jamoaviy (aksiyadorlar yig`ilishi); -kollegial (direktorlar kengashlari, boshqaruv a`zolari); - yakka rahbar (bosh direktorlar). 3. Yetakchi ma`muriyatchi - rahbarlar (top-menejerlar). Mulkdor bilan menejer o`rtasida asosiy ziddiyat quyidagicha: - mulkdor foydani iloji boricha ko`paytirishga va tavakkalga yo`l qo`ymaslikka intiladi; - menejer kompaniyaning resurslaridan to`la-to`kis foydalanishga, shu tariqa vakolatlarni va haq miqdorini oshirishga urinadi. Yollanma top-menejerlar bilan mulkdorlarning o`zaro harakati quyidagilardan iborat: 1. Mulkdorlar bilan yollanma menejerlar o`rtasida vakolatlarning taqsimlanishi. Ularning o`zaro munosabatlari vakolatlari turlicha tizimda taqsimlanadigan kompaniyalarda ishlashlari bilan belgilanadi.

2. Vakolatlarning berilish pog`onasi va darajasi. G`arbiy Yevropa mamlakatlari yirik va o`rta biznesida mulkdorning huquq va vazifalarini menejerga berish to`g`risidagi qarorlarning turli guruhlaridan foydalaniladi. Top-menejerning biznesni rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqishdagi ishtirokidan boshlab uning faqat operativ boshqaruv bilangina shug`ullanishigacha bo`lgan jarayonlar ko`zda tutiladi. Avvallari yollanma menejerlar faqat operativ boshqaruv bilan shug`ullanar, mulkdor esa boshqaruvda qatnashar edi. Garchi yollanma menejerlarning vakolatini cheklash davri o`tmishda qolgan bo`lsa-da, mazkur masala haligacha uzil-kesil hal etilgani yo`q. Vakolatlarni top-menejerga topshirish jarayoni. Malakali mutaxassislarning yetishmasligi bu jarayonni murakkablashtirmoqda, bu esa biznesni rivojlantirishga to`sqinlik qiladi. Bundan tashqari mulkdorning haddan tashqari” shaxsiy munosabati” hamda menejer tomonidan pul va obro`ni o`ziniki qilib olish xavfi hukm surayotir. Mehnatni baholash va modellash. Mulkdor tomonidan topmenejerning faoliyatini nazorat qilish va baholash uch yo`nalish bo`yicha (ahamiyatining kamayish sari) olib boriladi. Yollanma rahbar bilan mulkdor birgalikda nazorat va baholash tizimini ishlab chiqadilar, rahbar hisobotning aniq bir shaklini joriy etish tashabbuskori bo`ladi, tizimni ishlab chiqish uchun tashqi maslahatchilarni jalb qiladi. Bunda yollanma topmenejerni motivlash ham muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Top-menejerlar topish manbalari. Mulkdorlar xayrixoh topmenejmentni ikki yo`l bilan: kompaniya ichida yetishtirish orqali hamda biznes rivojlanishining yangi bosqichiga chiqqanida va tajribali mutaxassis zarur bo`lganida top-menejerni yollash orqali topiladi. Mulkdor bilan yollanma top-menejer samarali hamkorligining asosiy omillari quyidagicha: 1. Ularning birlasha olishi. 2. Hamkorlik uchun kasbiy amaliy va axloqiy negizning mavjudligi.

3. Ularning biznesga daxldorligi: mulkdor va menejer kelajakda muvaffaqqiyatga erishish uchun vaqtinchalik natijalardan voz kechib, biznes konsepsiyalari masalalarini ishlab chiqish vaqtida hamjihatlikda ishlaydilar. 4. Mojarolarning oldini olish: shubha va gumonlar darhol aytiladi va darhol muhokama qilinadi, mushkul vaziyatlardan chiqish yo`llari izlanadi. 5. Nazorat: biznes ko`rsatkichlarini o`zgarishini chamalash va boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun mulkdorga hisobotlar va rejalar kerak. 6. O`zaro baholash: mulkdor menejerni natijalarga qarab, menejer esa mulkdorni kompaniya qo`ygan vazifalarga qarab baholaydi. 7. Hamkorlik natijalari: mulkdor yollanma menejer bilan hamkorlikdan biznesning saqlab qolinishini, uning rivojlantirilishi va shu kabilarni kutadi, yollanma menejer esa yuqori kompensatsiyaga va o`z obro`si saqlanib qolishiga umid qiladi. Mulkdor va menejerning xulq modeli bir-biridan juda farq qilishini aytib o`tmoq kerak. Masalan mulkdor foyda hisobiga, menejer esa oylik ish haqi va firma pulidan shaxsiy iste`mol hisobiga yashaydi. Ularning xulq modeli firma qanday rivojlanishi va uning moliyaviy natijalari tuzilmasi qanday bo`lishi kerakligi to`g`risidagi har xil tasavvurga asoslangan. Shu sababli biznesga egalik zonalari to`g`risida mulkdor va menejer uchun alohida-alohida gapirishga to`g`ri keladi. Axborotning mulkdor va menejer o`rtasida taqsimlanishi zonalar taqsimining muhim shartidir. Natijada tomonlarning biri to`liqroq va to`g`riroq axborotga ega bo`ladi. Menejmentda bunga har xil qarab, ikki xil fikr bildiriladi: birinchi fikr - menejer ko`proq biladi, ikkinchi fikr - mulkdor ko`proq biladi. Birinchi fikr shunga asoslanadiki, menejer korxonani juda yaxshi biladi. U xodimlarni, tashqi va ichki hisobotni nazorat qiladi, hisobxona va moliya direktori unga bo`ysunadi. Aksiyadorlar yig`ilishidagi ma`ruzaga qanday axborot kiritilishini menejer hal qiladi. Hamkorlar va mijozlar bilan o`zaro munosabatlarni ham menejer yuritadi. Shu sababli uni nazorat qilish kerak. Yirik kompaniyalarda

axborotning oshkoraligiga talab qo`yiladi, axborotning ochiqligi, ichki nazorat va audit tizimining mavjudligi majburiydir. Mulkdorda nazoratning nuqsonlari bor-yo`qligiga ishonch haqida (nazoratning naqadar to`g`riligiga ishonsa bo`ladimi, degan) savol tug`iladi: ishonch kamroq va nazorat batafsilroq bo`lsa, nazoratning kamchiliklari ko`proq bo`lishi tabiiy. Buning ustiga to`liq nazoratning iloji yo`q va bo`lsa ham samarali emas. Buning ustiga boy berilgan imkoniyatlardan ko`rilgan zarar (olinmay qolgan foyda) ni hisoblab chiqish qiyin va imkonsizdir. Ikkinchi fikr biznesning yaratuvchisi bo`lmish mulkdor ko`proq axborotga ega ekanligiga asoslanadi. Chunki u tashqi resurslarni jalb qilgan, menejerni yollagan bo`ladi. Buning ustiga mulkdor o`z maqsadlari asosida tashkilotning kelajagini tasavvur qiladi, uning rivojlanish yo`nalishini va mo`ljaldagi natija qanday bo`lishini biladi. Ayni mulkdor tashkilotning vazifalarini belgilaydi va ularni top- menejer va xodimlar motivatsiyasiga aylantirishni ta`minlaydi. Savodli mulkdor har bir xodimning o`z vazifasini imkon boricha samarali bajarishini ta`minlaydigan axborot qismidan xabardor bo`lishini kuzatib boradi. Rossiya kompaniyalarida mulkdorlar, odatda, biznesda qatnashadilar. Ko`plari o`z korxonalarini boshqarib, bosh direktor vazifasini zimmaga oladilar. Ularning ba`zilari boshqaruvni menejerga beradilar. Muayyan fazilatlarga ega bo`lgan, tavakkal qilib ishlaydigan mulkdorlar xulqining asosiy modellarini sanab o`taylik: 1. Mulkdor tashkilotni o`zi boshqarib, ozgina vakolatlarni menejerga topshiradi. Eng muhim masalalarni o`zi hal etadi, boshqalarini nazorat qiladi. Kompaniyalarda shunday munosabat yaxshi natija beradi, kompaniyaning muvaffaqiyati uni tuzgan tadbirkor nomi bilan bog`liq bo`ladi. Bu usulning afzalligi shuki, qarorlar operativ qabul qilinadi, inqiroz vaziyatida yaxshi ish beradi, ammo biznesni rivojlantirishda unchalik samarali emas. Vaziyat tez o`zgarganida voqealarni har tomonlama chamalash lozim bo`lsa, qarorlarni ishlab chiqishga menejerlarni jalb qilish kerak bo`ladi. Bunda vakolatlarni menejerga

topshirish muammosi ko`ndalang bo`lib qoladi. Firmani tuzib, boshqarib kelayotgan mulkdor ishdan chetlashishni xohlamaydi. 2. Mulkdor faqat ko`rsatkichlarni belgilaydi, shunga qarab, tashkilot faoliyatini baholaydi. Vakolatlarning ko`pini menejerga topshirib, rejalarning bajarilishini nazorat qiladi. Bu esa mulkdorning boshqaruvchini sherik qilib olishini bildiradi. Ular masalalarni muhokamadan o`tkazib, birgalikda qarorlar qabul qiladilar. Top-menejer biznesni rivojlantirish konsepsiyasining hammuallifiga aylanadi. SHeriklik munosabatlarining muhim fazilati bor: top- menejerlar yuksak mas`uliyat bilan ishlaydilar, korxonani” o`zimniki” deb his qiladilar, g`oyalarni rivojlantiradilar, amalga oshiradilar. Shu bilan birga bu model uyg`un bo`lib ko`rinsa ham, lekin amalda ishkalliklar chiqib turadi. Mulkdor hal etishi kerak bo`lgan muammo kompaniyaga biriktirilgan boshqaruvchini motivlashdan iborat. Uning motivlanishi natijani kutishga asoslangan bo`ladi. Top-menejer ishonch bilan professional o`sish, qaror qabul qilish imkoniyati bilan ham motivlanadi. Biroq rahbar kompaniyada ishlagan sari biznesga sherik bo`lishga intila boshlaydi, shunda mulkdor unga rad javobini berish uchun hamisha ham dalil topa olmaydi. Mulkning qo`ldan ketish xavfi paydo bo`ladi. Top-menejerni tashkilot egalari tarkibiga kiritish - motivlashning kuchli vositasi hisoblansa-da, uning imkoniyatlari cheksiz emas. Vakolatlarni topshirish bilan bog`liq bo`lgan xatoliklar ham sheriklik munosabatlariga putur yetkazishi mumkin. Gap shundaki, mulkdor majburiyatlarning aniq taqsimlanishi va birma-bir yozib qo`yilishiga intiladi. Kompaniyani boshqarish esa murakkab ish shaklllarini talab qiladi, natijada rollar o`rtasida chegara bo`lmay qolishi yoki ular aralashib ketishi mumkin: Vazifalarning bir qismi jamoa bo`lib bajariladi, boshqa qismi uchun bir shaxs javob beradi. 3. Mulkdor boshqaruvdan chetlashib, uni to`laligicha top-menejerga topshirib qo`yadi, kelishilgan pul to`lovlarini (foydadan foizlarni) vaqti-vaqti bilan olib turadi. Buning sababi shuki, ko`pincha mulkdor turli bizneslarga ega bo`lib,

bir o`zi ularni boshqara olmay qoladi. Ba`zan mulkdor o`zini boshqa biron mashg`ulotga bag`ishlamoqchi bo`ladi. Boshqaruvchi mulkdor kabi samarali harakat qilishi uchun u faqat ish haqi emas, boshqa ne`matlar orqali ham motivlanishi lozim. Ko`pincha boshqaruvchi korxona aksiyalarining bir qismini yoki yil yakunlari bo`yicha bonuslar, mukofotlar oldi. Mulkdor korxona ustidan nazoratni boy berib qo`yishi xavfi borligini biladi, shu sababli u boshqaruvchining sinalgan topmenejerlarni ishga olishini talab qiladi, shu tariqa boshqaruvni ushlab turadi. Bu ham muayyan muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. 4. Silliq strategiya modeli: menejment vakolatlarining chegaralari belgilanmagan. Mulkdor biznesning shaffofligi, boshqaruvchanligi, nazorat, rentabellik kabi ko`rsatkichlarni birinchi o`ringa qo`yadi. Yana uning oldiga: bir bo`linmaning boshqasiga tekin xizmat ko`rsatish hajmini kamaytirish, boshqacha qilib aytganda, har bir bo`linmani o`z harajatlarini o`zi qoplaydigan mustaqil korxonaga aylantirish vazifasi ham qo`yiladi. Ana shunda har bir alohida yo`nalish qanday rivojlanayotganligini, o`rtaga qo`yilgan maqsadga erishish uchun qanday va qancha moddiy, moliyaviy resurslar, qanday xodimlar kerakligini tushunib olish imkoniyati tug`iladi. Buning uchun quyidagi tadbirlar zarur: Asosiy bo`linmalarni ajratish. Buning uchun biznes egasining har bir kompaniyasi boshqalari bilan qanday shartlar asosida hamkorlik qilishi lozimligini hal etish kerak bo`ladi. O`zga kompaniyalar bilan kelishib olingan shartlar asosidami yoki ichki narxlar asosidami? Korxona o`z savdo firmasiga tovarlarni ishlab chiqaruvchi narxida jo`natishi lozim. Firma realizatsiyani ishga qo`yadi va o`zining savdo narxini shakllantiradi. Ikkala kompaniya o`z daromadini ko`radi va harajatlarini qoplaydi. Hisobxona, marketing bo`limi, xodimlar bo`limi kabi bo`linmalar bitta kompaniya tarkibida bo`lishi mumkin. Ularga bo`ladigan chiqimlar ishlab chiqarish hajmlariga va xodimlar soniga qarab hisobga olinadi. Ammo biznes

egalari ham, mulkdorlar ham bu holda biznesning ahvolini aniq bilolmaydi. Kompaniya qaysi bo`linma hisobiga zarar ko`rayotganini va foyda olayotganini tushunib bo`lmaydi. Muammoning yechimini topmoq uchun biznes egasi yana ham olg`a borib, yordamchi va ma`muriy bo`linmalarni alohida ajratishi, ular oldiga tasdiqlangan budjet doirasida o`z harajatlarini qoplash vazifasini qo`yishi lozim. 1. Yordamchi va ma`muriy bo`linmalarni alohida ajratish. Gap shundaki, kompaniyada bir bo`linma ikkinchisi hisobiga yashaydi. Biznesning umumiy tuzilmasi asosiy va yordamchi yo`nalishlarni o`z ichiga oladi. Asosiy bo`linma yordamchi bo`linmani boqadi, bu esa mahsulot tannarxiga ta`sir qiladi. Muammo quyidagicha hal etiladi. Yordamchi bo`linmalar belgilangan tariflar bo`yicha xizmat ko`rsatadi, bu ta`riflar bozor narxlaridan arzonroq bo`lishi mumkin. Kompaniyaga berilgan buyurtma korxonaning quvvatidan kamroq bo`lsa, unga tashqi buyurtmalar beriladi. 2. Ma`muriy apparatni alohida ajratish, uni alohida tuzilma - boshqaruv kompaniyasiga o`tkazish. Masalan, buxgalteriyani hisob-kitob xizmati bilan shug`ullanuvchi alohida korxonaga topshirish. Agar kompaniyaning hisob-kitob xizmatlari haqi bozor qiymatidan oshib ketsa, to`g`ri qaror: mazkur zarar keltiruvchi firmani tarqatib yuborib, o`zga tashkilotning xizmatiga o`tishidan iborat. Bunda har kompaniyaning o`z direktori bo`lsin. Agar menenjer oldida motivatsiya tizimini yo`lga qo`yish maqsadi belgilansa, turli yo`nalishlarni va umuman tashkilotni uzluksiz rivojlantirish mumkin. 3. Kompaniyalarning rahbari bilan ishlash. Bunda kompaniya egasi yollanma rahbarlarini yaxshilab ko`zdan kechirishi kerak bo`ladi. Aks holda nazorat ishdan chiqishi va amaliyot chiqimlari oshib ketishi mumkin. Bundan tashqari ilgari bo`linma bo`lgan firmaning rahbarlari bilan muammolar boshlanishi turgan gap.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O`quv qo`llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O`quv qo`llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to`ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o`quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

O'xshashlar

Tashkiliy xulqning nazariy asoslari

Tashkiliy xulqning milliy xususiyatlari

Inson va tashkilot

Menejer faoliyatini tashkil qilish

Tashkiliy axloq sifatidagi guruh