Шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноятлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноятлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.6201171875 KB

Ko'chirib olish

Шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноятлар Режа: 1 . Шахснинг озодлигига, шаъни ва қадр қимматига қарши жиноятлар тушунчаси. Одам савдоси билан шуғулланганлик учун жавобгарлик. 2 . Аёлни эрга тегишга мажбур қилиш ёки унинг эрга тегишига тўсқинлик қилиш 3 . Одам ўғирлаш ва зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш учун жавобгарлик. 4. Туҳмат ва ҳақорат қилиш жинояти учун жавобгарлик.

1.Шахснинг озодлиги, шаъни ва қадр-қимматига қарши жиноятлар. Одам савдоси жинояти учун жиноий жавобгарлик (ЖК 135-моддаси) Одам савдосининг бевосита объекти шахснинг шахсий эркинлиги, шаъни ва қадр-қимматини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар ташкил этади. Қўшимча объект алоҳида квалификация қилинган таркибларда шахснинг ҳаёти ва соғлиғи дахлсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. ЖК 135-моддаси тавсифловчи диспозицияга эга. Мазкур жиноят объектив томондан одам савдоси, яъни одамларни олиш-сотиш ёки уларни эксплуатация қилиш мақсадида ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилишда ифодаланади. Агар айбдор жабрланувчининг вояга етмаганлигини била туриб, унга нисбатан модда диспозициясида санаб ўтилган юқоридаги ҳаракатлардан бирини содир этса ҳамда унинг ҳаракатларида ЖК 135-моддаси 2- қисмидаги “а, в, г, д, е, ж, з, и, к” ва 3-қисмининг “б, в, г” бандлари бўлмаса, қилмиш 135-модданинг 1-қисми билан жавобгарликка тортилади. Одам савдоси шахс эксплуатациясининг бошланишидан қатъий назар айбдор ЖК 135-моддасида назарда тутилган ҳаракатлардан бирини содир қилган пайтдан бошлаб, одамларни олиш-сотиш, уларни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилиш ҳаракатлари содир этилган пайтдан бошлаб тугалланган ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг “Одам савдосига қарши кўраш тўғрисида”ги Қонунда “одам савдоси” тушунчаси “ёллаш”, “ташиш”, “тошириш”, “яшириш”, “қабул қилиш”қилмишлари (ҳаракат шакли) ҳолда берилган. Одам савдоси одамни олиш-сотиш, яъни уни сотувчига пул кўринишида маълум миқдордаги маблағ ёки бошқача мулкий эквивалент (кўчар ва кўчмас мулклар, мулкий ҳарактердаги даромадалр, мулкий ёки

пул кўринишидаги қарздан во зкечиш ва б.) бериш эвазига сотиб олувчи эгалигига топшириш ҳисобланади. Субъектив томондан одам савдоси тўғр қасд билан содир этилади ҳамда қонунда кўрсатилганидек, одамларни эксплуатация қилиш мақсадида амалга оширилади. Айбдор шахсни эксплуатация қилиш мақсадида уни олиш-сотиш ёки уни ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилиш ҳаракатларини бажараётганлигини англайди ва бу ҳаракатларни бажаришни хоҳлайди. Бунда ЖК 135-моддаси бўйича жавобгарлик вужудга келиши учун шахс эксплуатацияси амалга ошганлиги аҳамиятга эга эмас. Асосийси айбдор жабрланувчини шахсан ўзи эксплуатация қилмоқчи ёки бошқа шахсларнинг эксплуатация қилмоқчилигини билган бўлиши керак. Масалан, шахсни жинсий эксплуатация қилиш учун сотаётган айбдор унинг бошқа шахслар томонидан жинсий эксплуатация қилинишини билади ва айнан шунинг ўзининг жиноий қилмишларини амалга оширади. Унга қарама-қарши тарзда шахсни ўз эгалигига олаётган шахс кейинчалик шахсан ўзи уни эксплуатация қилади (мазкур ҳолат уй қулчилигига хос). Одамларни эксплуатация қилиш тушунчаси ЖКнинг 8-бўлимида берилган. Одамларни эксплуатация қилиш – бошқа шахсларнинг танрфурушлигини эксплуатация қилиш ёки жинсий эксплуатациянинг бошқа турлари, мажбурий меҳнат ёки хизматлар, қулчилик унга ўхшаш анъаналар, эрксиз ҳолат ёки инсон аъзо ёки тўқималарини ажратиб олиш ҳисобланади. Бошқа шахсларнинг танфурушлигини эксплуатация қилиш ёки жинсий эксплуатациянинг бошқа турлари деганда жабрланувчининг шундай бир ҳолатга солиниши тушуниладики, натижада у айбдорнинг хоҳишига кўра жинсий алоқа қилиш, кимларнингдир жинсий эҳтиёжини ғайритабиий усулда қондириш ёки бошқа шахсларнинг хоҳишига кўра бошқа жинсий ҳарактерга эга бўлган ҳаракатларни бажаришга

мажбурлиги тушунилади. Жинсий эксплуатациянинг бошқа турларига жумладан, шахсдан порнографик нарсаларни тайёрлашда фойдаланишни тушуниш лозим. ЖК 135-моддасига “эксплуатация” атамаси шахсни нафақат маълум бир фаолиятга жалб қилиш, балки ундан донор сифатида фойдаланиш, яъни унинг аъзо ва тўқималарини ажратиб олишни ўз ичига олган “фойдаланиш” атамаси каби кенг маънода қўлланилган. Бунда шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, одам савдоси жиноятининг объектив томонидаги ҳаракатлардан бирини содир қилишда трансплантат олиш мақсади бўлса, қилмиш ЖК 135-моддаси 1-қисми бўйича квалификация қилинмайди ва мазкур ҳолат квалификациянинг асосий белгиси бўлган модданинг 2-қисми “к” банди билан квалификация қилинади. Макур ҳолат қонун чиқаувчи томонидан оғирлаштирувчи ҳолат сифатида тўғри ишлаб чиқилган, чунки айнан шу мақсадни кўзлаш (унинг амалга ошиши ҳақида гапирмаса ҳам бўлади) жинсий ёки меҳнатни эксплуатация қилиш мақсадини кўзлашга нисбатан жабрланувчига тузатиб бўлмайдиган зарар етказиш хавфини келтириб чиқаради. Юқорида таъкидланганидек, одам савдоси жиноят объектив томонига кирувчи ҳаракатлардан бирини бажарган пайтдан бошлаб, жиноий мақсаднинг амалга ошгани ва уларнинг натижасида маълум моддий оқибатларнинг келиб чиққанлигидан қатъий назар тугалланган ҳисобланади. Шундай экан бундай оқибатларнинг вужудга келиши ЖК Махсус қисмининг содир этилган аниқ қилмиш учун жавобгарликни назарда тутувчи тегишли моддаси бўйича ҳуқуқий жиҳатдан алоҳида баҳоланиши лозим: Аммо агар жинсий эксплуатациянинг порнографияда тасвирга ЖК 135-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган ақли расо шахс ҳисобланади. Агар қилмиш:

а) ўғирлаш, зўрлик ишлатиш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш ёхуд мажбарлашинг бошқа шаклларини қўллаш орқали; б) икки ёки ундан ортиқ шахсга нисбатан; в) ожиз аҳволдалиги айбдорга аён бўлган шахсга нисбатан; г) айбдорга моддий жиҳатдан ёки бошқа жиҳатдан қарам бўлган шахсга нисбатан; д) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан; е) бир гуруҳ шахслар тмомнидан олдиндан тил бириктириб; ж) хизмат мавқеидан фойдаланган ҳолда; з) жабрланувчинин Ўзбекистон республикасининг Давлат чегарасидан олиб ўтиш ёки уни чет элда қонунга хилоф равишда ушлаб турган ҳолда; и) қалбаки ҳужжатлардан фойдаланган ҳолда, худди шунингдек жабрланувчининг шахсини тасдиқловчи ҳужжатларни олиб қўйган, яширган ёхуд йўқ қилиб юборган ҳолда; к) киши аъзоларини кесиб олиб, бошқа кишига кўчириш (трансплантат) мақсадида содир этилган бўлса ЖК 135-моддаси 2-қисми бўйича жавобгарликка тортилади. ЖК 135-моддаси 3-қисмида одам савдоси билан боғлиқ қуйидаги қилмишлар учун жиноий жавобгарлик назарда тутилган: а) ўн саккиз ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён ўлган шахсга нисбатан содир этилган бўлса; б) жабрланувчнинг ўлимига ёки бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлса; в) ўта хавфли рецидивист томонидан содир этилган бўлса; г) уюшган гуруҳ томонидан ёки унинг манфаатларини кўзлаб содир этилган бўлса. Агар айбдор жабрланувчининг ўн саккиз ёшга тўлмаганлигини билса, унинг қилмишлари ЖК 135-моддаси 3-қисми “а” банди билан жавобгарликка тортилади. Агар айбдор жабрланувчининг ёшига нисбатан адашса, бунинг учун эса унда етарли асослар мавжуд бўлса ва унинг

ҳаракатларида мазкур модданинг оғирлаштирувчи ҳолатлари бўлмаса, қилмиш К 135-моддаси 1-қисми билан квалификация қилинади. Ҳали туғилмаган болани олиш-сотиш тўғрисида келишув тўзиш ва боланинг онаси ёки бошқа манфаатдор шахсга тегишли пул тақдим қилиш ЖК 25-моддаси 2-қисми ва ЖК 135-моддаси 3-қисми “а” банди билан, яъни ўн саккиз ёшга тўлмаганлиги айбдорга аён бўлган шахсга нисбатан одам савдосини амалга оширишга суиқасд қилиш сифатида баҳоланиши лозим. Агар жабрланувчига нисбатан одам савдоси бўйича ҳаракатларни қўллаш натижасида эҳтиётсизлик оқибатида унинг ўлими ёки бошқа оғир оқибатлар келиб чиққан бўлса, қилмиш ЖК 135-моддаси 3-қисми “б” банди билан жавобгарликка тортилади Бошқа оғир оқибатлар тушунчаси қилмишни баҳоловчи тушунча ҳисобланади. Уларга жабрланувчининг ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш, унинг таносил ёки ОИТС касаллигига чалиниши, унинг руҳий ҳолатининг бўзилиши, бошқа оғир касалликка чалиниши ва бошқаларни мисол қилишимиз мумкин. Агар мазкур оқибатлар жабрланувчига қасддан етказилган бўлса, қилмишлар ЖК Махсус қисмининг тегишли моддаси билан, масалан, қасддан одам ўлдириш (97-модда), қасддан баданга оғир шикаст етказиш (104-модда) билан квалификация қилиниши лозим. Жиноятнинг ўта хавфли рецидивист томонидан содир этилганлигининг ўзига хос жиҳатларини ЖК 97-моддаси 2-қисми “с” банди таҳлилида кўришингиз мумкин. Агар одам савдоси биргаликда жиноий фаолият олиб бориш мақсадида барқарор фаолият юритувчи гуруҳга бирлашган икки ёки ундан ортиқ шахс томонидан содир этилган бўлса, қилмиш уюшган гуруҳ томонидан содир этилган деб топилади. Бунда одам савдосини амалга оширишда иштирок этган уюшган гуруҳнинг ҳар бир аъзоси бажарган вазифаларидан қатъий назар КЖК 135-моддаси 3-қисми “г” банди билан жавобгарликка тортилади.

Одам савдосини уюшган гуруҳ манфаатларини кўзлаб содир этилган деб топишда жиноят содир этилишидан уюшган гуруҳ аъзоларининг манфаатдор бўлиши лозимлигини инобатга олиш керак. Бунда жиноятни бажарувчи шахс уюшган гуруҳнинг аъзоси бўлмаслиги ҳам мумкин. Шунга эътибор қаратиш лозимки, айбдорда уюшган гуруҳ манфаатларини кўзлаб шахсни эксплуатация қилиш мақсадида олиш- сотиш, ёллаш, ташиш, топшириш, яшириш ёки қабул қилишга қасд бўлган бўлиши лозим. 2. Аёлни эрга тегишга мажбур қилиш ёки унинг эрга тегишига тўсқинлик қилиш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 136-моддаси) Мазкур жиноятнинг объекти аёл кишининг эрки ва қадр-қиммати, унинг эрга тегиш ёки эри билан бирга яшашда давом этиш масаласини мустақил ҳал қилиш эркинлиги ҳисобланади. Жиноят объектив томондан аёлни эрга тегишга ёки никоҳда яшашни давом эттиришга мажбур қилиш ёхуд аёлнинг эркига хилоф равишда у билан никоҳда бўлиш учун ўғрилаш, шунингдек, аёлнинг эрга тегишига тўсқинлик қилишдан иборатдир. Аёлни эрга тегишга ёки никоҳда бирга яшашни давом эттиришга мажбур қилиш деганда, унга нисбатан жисмоний ёки руҳий зўравонлик ишлатилишини тушуниш лозим. Кўриб чиқилаётган модда моҳиятидан келиб чиқиб жисмоний зўрлик ишлатиш деганда, аёл кишини уриш, калтаклаш, баданига енгил ёки ўртача оғир шикаст етказилишини тушуниш керак. Аёлни мажбур қилиш вақтида унинг баданига оғир шикаст етказилган ҳолларда айбдорнинг қилмиши ЖК 136 ва 104-моддалари билан жиноятлар жами бўйича жавобгарлик белгиланади.

Руҳий зўрлик деганда, жисмоний зўрликни қўллаш, аёл киши сир сақлашни истаган маълумотларни ошкор қилиш, мол-мулкини нобуд қилиш билан қўрқитиш ва ҳоказоларни тушуниш лозим. Айбдор аёл кишини ўлдириш ёки зўрлик ишлатиб шикаст етказиш билан қўрқитган ҳолларда, айбдорнинг қилмиши ЖК 112-моддаси (ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш) билан қўшимча равишда квалификация қилинмайди. Аёлни ўғирлаш аёлнинг хоҳиш-иродасига қарши, никоҳдан ўтиш учун алдаш ёки зўрлик ишлатиш йўли билан, уни бирон-бир ерда яккалаб қўйишдан (масалан, бирон-бир транспортда олиб қочиш ва ҳоказо) иборатдир. Аёлни унинг хоҳиш иродасига қарши никоҳдан ўтиш учун ўғирлаш ҳам ЖК 137-моддаси (одам ўғирлаш) билан жиноятлар жами тариқасида квалификация қилинмайди. Жабрланувчини у билан никоҳдан ўтиш мақсади бўлмай туриб ўғирлаш эса ЖК 137-моддаси билан квалификация қилиниши лозим. Аёл киши одатга кўра никоҳдан ўтиш учун ўғирланган бўлиб, бунга ўғирланган аёлнинг ўзи розилик берган бўлса, ЖК 136-моддасида назарда тутилган жиноятнинг таркиби мавжуд бўлмайди. Ўғирланган шахс 16 ёшга тўлмаган ва айбдор буни била туриб унинг розилиги билан жинсий алоқа қилган ёхуд жинсий эҳтиёжини ғайритабиий усулда қондирган ҳолларда айбдорнинг қилмиши ЖК 136 ва 128-моддалари билан жиноятлар жами бўйича квалификация қилинади. Аёлни эрга тегишига тўсқинлик қилиш унинг ўз хоҳиш-иродасига кўра эрга тегишига йўл қўймаслик мақсадида жисмоний ёки руҳий зўрлик ишлатиш (қўрқитиш)да ифодаланади. Аёлни эрга тегишига тўсқинлик қилишда қўлланиладиган жисмоний ёки руҳий зўрлик аёлни никоҳдан ўтишга мажбурлаш ва никоҳда яшашни давом эттиришда қўлланиладиган зўрлик билан бир хилдир.

Қариндошлар ва бошқалар томонидан аёлнинг никоҳдан ўтиш истагини ўзгартириш мақсадида уни кўндириш жиноят таркибини ташкил этмайди. Субъектив томондан жиноят қасддан содир этилади. Айбдор аёлни эрга тегишга мажбурлаётганлигини ёки эрга тегишига тўсқинлик қилаётганлигини англайди ва буни ўз мақсадига эришишни хоҳлайди. Мазкур жиноятнинг содир этилиш мотиви турли хил бўлиши мумкин (масалан, ўч олиш, рашк, таъмагирлик ва б.) жиноятни квалификация қилишда аҳамиятга эга эмас. Ушбу жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган ҳар қандай шахс бўлиши мумкин. Аксарият ҳолларда аёлнинг ота-онаси, бошқа қариндошлари, куёв бўлмиш шахс жиноятнинг субъекти бўлиб чиқади. 3. Одам ўғрилаш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 137-моддаси) Одам ўғирлашнинг бевосита объекти одамларнинг истаган ерда бўлиш эркинлигини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Мазкур жиноий қилмишнинг факультатив объекти жабрланувчининг ҳаёти ёки соғлиғи хавфсизлиги бўлиши мумкин. Объектив томондан жиноят ЖК 245-моддаси (шахсни гаров сифатида тутқунликка олиш)да назарда тутилган аломатлар мавжуд бўлмаган ҳолда одам ўғрилашда ифодаланади. Одамни ўғрилаш деганда, одамнинг яширинча, ошкора ёки алдаш ёхуд ишончини суиистеъмол қилиш йўли билан шахсий эркинлиги (масалан, бир ердан иккинчи ерга бориш эркинлигидан маҳрум қилиш, бир ерда ушлаб туриш ва ҳоказо)дан маҳрум қилинишини тушуниш зарур. Эгаллаб олиш деганда жабрланувчига эгалик қилиш, унинг тақдирини белгилаш имкониятига эга бўлиш учун уни шахсий эркинлигидан маҳрум қилиш назарда тутилади.

Одам ў ғрилаш усуллари жиноятни квалификация қилишда аҳамиятга эга эмас. Одамни ўғрилаш вақтида унга нисбатан жисмоний ёки руҳий зўрлик қўлланилиши мумкин. Агар одамни ўғрилаш вақтида жабрланувчининг баданига енгил ёки ўртача оғир шикаст етказилган бўлса, қилмиш жабрланувчининг соғлиғига шикаст етказганлик учун жавобгарлик назарда тутилган моддалар бўйича қўшимча квалификацияни талаб қилмайди, жиноят ЖК 137-моддаси 1-қисми билан баҳоланади. Айбдорлар ҳаракатларини ЖК 137-моддаси бўйича квалификация қилишда, шунингдек, ўғирланган шахс ушлаб турилган жой (турар-жой ёки турар жой бўлмаган иншоот, автотранспорт воситаси, маҳаллий ер участкаси) ва у ушлаб турилган муддат аҳамиятга эга эмас. Агар “жабрланувчи” “ўғри” билан келишиб, ўз турар-жойини тарк этса ва ўзининг озод қилиниши учун “ўғри” билан пул сўраса қилмиш ЖК 137-моддаси билан квалификация қилинмайди. Мазкур ҳолатларда жиноятнинг объектив томони – шахсни эгаллаб олиш, зўрлик билан ушлаб туриш ва кўчириш мавжуд бўлмай, товламачилик (ЖК 165- моддаси) ва фирибгарлик (ЖК 168-моддаси) жиноятларининг таркиби мавжуд бўлади. Шунигдек, шахснинг ўз боласи ёки фарзандликка олинган боласини бошқа ота-онаси ёки яқин қариндошлари қўл остидан уларнинг хоҳиш- иродасига қарши олиш одам ўғирлаш сифатида баҳоланиши мумкин эмас. Одам эркинлигидан маҳрум қилинган пайтдан эътиборан жиноят тугалланган, деб ҳисобланади. Ўғриланган одамнинг озодликка қандай чиққанлиги:ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар томонидан озод қилинганлиги ёки ўғриларнинг ўзлари томонидан қўйиб юборилганлиги қилмишнинг квалификациясига таъсир кўрсатмайди.

Шуни татаъкидлаш лозимки, ўғирланган шахсни жазосиз ва тўсиқсиз ушлаб туриш имконияти мавжуд бўлган ҳолда жиноий жавобгарликдан, жабраланувчи қариндошларининг ўч олишидан қўрқиб ва бошқа сабаблар туфайли содир этилган қилмиш учун пушаймон бўлиб, ўғрилар томонидан қўйиб юборилиши уларни жиноий жавобгшарликдан озод қилиш учун асос бўлмайди, лекин бу ҳолат жазо қўллашда инобатга олиниши мумкин. Субъектив томондан одам ўғирлаш тўғри қасд билан содир этилади. Айбдор ўзининг жабрланувчини ноқонуний эгалаб олиб, унинг хоҳиш- иродасига қарши бошқа жойга кўчириши, у ерда сақлашда ифодаланувчи ҳаракатларининг ҳуқуққа хилофлигини англайди ва буни хоҳлайди. Бундай ҳолатда жиноят мотиви турлича бўлиши мумкин. Агар айбдор одамни ўғрилаш орқали моддий жиҳатдан бойиш ёки моддий ҳаражатлардан қутулишни ёхуд жиноятни содир қилишда бошқа паст ниятларда (жинсий ниятлар, жабрланувчи ёки унинг яқин қариндошларига маънақий ва моддий зарар етказиш ва б.) ҳаракат қилса, қилмиш ЖК 137-моддаис 2-қисми “б” банди билан калификация қилиниши лозим. Ушбу жиноятнинг субъекти 14 ёшга тўлган ҳар қандай ақли расо шахс бўлиши мумкин. Одам ўғрилашда: 1) вояга етмаган шахс ўғриланган бўлса: 2) жиноят тамагирлик ёки бошқа паст ниятларда содир этилган бўлса; 3) бир гуруҳ шахслар томонидан олдиндан тил бириктириб содир этилган бўлса; 4) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан содир этилган бўлса, айбдорнинг қилмиши мазкур модданинг 2-қисми билан квалификация қилинади.

Агар айбдор болани ўғрилаб, уни алмаштириб қўйган бўлса ва бунда тамагирлик ёки бошқа паст ниятни кўзлаган бўлса, унинг қилмиши ЖК 124-моддаси ва 136-модданинг 2-қисми билан жиноятларнинг жами бўйича квалификация қилиниши лозим. Одам ўғрилаш : а) ўта хавфли рецидивист томонидан содир этилган; б) ёхуд оғир оқибатларга олиб келган бўлса, айбдор шахс ЖК 137- моддаси 3-қисми билан жавобгарликка тортилади. Оғир оқибатлар деганда ўғирланган шахсга қасддан оғир тан жароҳатлари етказилиши; эҳтиётсизликдан унинг ўлими келиб чиқиши; жабрланувчи ота-онаси ёки яқин қариндошларининг ўзини ўлдириши ёки юрак хасталигига чалиниши; зўрлик билан ушлаб туришга қарши жабрланувчининг ўзини ўлдириши; жабрланувчи ҳомиладор аёлларнинг ҳомиласи тушиши ёки муддатидан олдин туғилган чақалоқнинг вафот этишини тушуниш лозим. ЖК 137-моддасида назарда тутилган жиноятни тўғри квалификация қилишда одам ўғрилашни зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш (ЖК 138-моддаси) ва шахсни гаров сифатида тутқунликка олиш (ЖК 245-моддаси) жиноятларидан фарқлаш лозим. Мазкур жиноятлар таркибидаги умумий ўхшашлик жабрланувчининг ўзи хоҳлаган ерда бўлиш эркинлигини чеклашда, айрим ҳолларда уни боғлаш орқали бинода сақлаш, бошқа шахслар билан эркин муомалада бўлиш имкониятидан маҳрум қилиш, агар рухсат этилса ҳам фақатгина жиноятчилар розилиги ёки уларнинг кўрсатмасига асосан рухсат беришда намоён бўлади. Зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш, шунингдек, жабрланувчини доимий ёки вақтинчалик яшаш жойида сақлаш орқали ҳам амалга оширилиши мумкин (унинг ўз уйида, ишхонасида, автомашинасида, гаражида ва б.). Зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш муддати, унга ҳеч

қандай зиён етказилмаган бўлса ҳам, юқорида таъкидланганидек, пйбдор ҳаракатларини ЖК 137-моддаси бўйича квалификация қилишга таъсир этмайди. Жабрланувчи уни эгаллаб тутқунликка олишда ҳеч қаерга кўчирилмасдан ўз жойида ушлаб турилиши мумкин. Аммо бу ҳолат шахсни гаров сифатида тутқунликка олишнинг одам ўғирлашдан асосий фарқи эмас. Улар ўртасидаги асосий фарқ жиноятларнинг объектида ҳисобланади: одам ўғирлашда жиноят объекти шахснинг шахсий эркинлигини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар бўлса, шахсни гаров сифатида тутқунликка олиш жиноятининг объекти эса жамоат хавфсизлигини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Ундан ташқари одам ўғирлашда ва шахсни гаров сифатида тутқунликка олишда жиноятлар турли мақсадларни кўзлайди. Одам ўғрилаш инсонларидан ўч олиш мақсадида уни ўлдириш, унинг номусига тегиш ёки жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда қондириш, жинсий ёки бошқача тарзда эксплуатация қилиш жабрланувчидан ёки унинг яқин қариндошларидан маълум талабларни бажаришга розилик олиш: қарздан воз кечиш, мулкий ҳуқуқларни бериш мақсадида амалга оширилиши мумкин. Бунда жабрланувчини танлаш жиноятчи учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга (қарз берган шахс, тўловни тўлаш имкониятига эга бўлган қариндошлари бўлган шахс ва б.), одам ўғирлаш яширин тарзда кам гувоҳлар бўлган вазиятларда содир этилади. Шахсни тутқунликка олишда жабрланувчининг шахси жиноятчини қизиқтирмайди. Жабрланувчи ҳар қандай шахс бўлиши мумкин, ёки мазкур жиноятга кенг ижтимоий эътибор бериш мақсадида жабрланувчилар таниқли жамоат ёки сиёсат арбоблари бўлиши мумкин. Бунда одам ўғирлашдан фарқли тарзда жиноятчилар тутқунликка олинган шахсларни озод қилиш шарти билан ўз талабларини очиқдан-очиқ, қоида тариқасида давлатга ёки турли ташкилотларга эълон қилишади.

3.2. Зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 138-моддаси) Мазкур жиноятнинг бевосита объекти жабрланган шахснинг шахсий (жисмоний) эркинлигини кафолатловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Кўпгина ҳолларда қўшимча объект сифатида шахснинг ҳаёти ва соғлиғи хавфсизлиги намоён бўлади. Жиноятнинг объектив томони зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда шахсни ҳаракат қилиш эркинлигидан маҳрум этиш, жабрланувчига нисбатан жисмоний ёки руҳий зўрлик ишлатиб одамни унинг хоҳиш-иродасига қарши маълум бир жойда мажбуран ушлаб туриш мақсадида жабрланувчини банди қилиш, унга уйқу дорисини бериш, одамни алдаш йўли билан ўзи киришни истамаган хонага олиб кириш ва ҳоказолар унинг қаерда бўлишини эркин танлаш ҳуқуқини чеклаш каби хатти-ҳаракатларни содир этишда ифодаланади. Жабрланувчига нисбатан жисмоний ва руҳий (жабрланувчининг қаршилигини енгиш мақсадида уни боғлаш, уйқу дориси бериш, кишан билан қўзғалмайидган жисмларга бириктириш; жабрланувчи ёки унинг яқин қариндошларига нисбатан зўрлик ишлатиш билан ёки мулкни нобуд қилиш билан қўрқитиб бинода қамаб қўйиш) қўлланилиши мумкин. Бир бинода бўлган шахснинг бошқа шахсга маълум предметлардан, шу билан бирга алоқа хизматидан фойдаланишни тақиқлаш ЖК 138- млддасидаги жиноят таркибини ташкил этмайди. Шунингдек, шахснинг ўз розилиги асосида бирор бинода қамаш жиноят таркибини ташкил этмайди. Ундан ташқари ота-оналар томонидан ўз фарзандларини тарбиялаш мақсадида зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш мазкур жиноят таркибини ташкил этмайди. Жабрланувчи ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилинган пайтдан эътиборан жиноят тугалланган, деб ҳисобланади. Озодликдан

маҳрум қилишнинг муддати айбдорларнинг ЖК 138-моддаси бўйича жавобгалигига таъсир қилмайди. Жиноят субъектив томондан тўғри қасд билан тамагирлик ниятида содир этилиши билан ажралиб туради, айбдор жабрланувчини қонунга хилоф равишда озодликдан маҳрум этаётганлигини билади ва шуни истайди. Жиноятнинг содир этилиш мотиви ва ундан кўзланган мақсад жиноятнинг квалификациясига таъсир қилмайди. Жиноят жабрланувчини маълум ҳаракатларни бажаришга мажбурлаш мақсадида уни қўрқитиш учун соир этилиши мумкин. Зўрлик ишлатиб ғайриқонуний равишда озодликдан маҳрум қилиш безорилик ниятлари ёки ўч олиш мақсадида содир этилиши мумкин. Ушбу жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган жисмоний шахслар бўлиши мумкин. Мазкур жиноятни содир этган мансабдор шахслар иш ҳолатларидан келиб чиқиб, ҳокимият ёки мансаб ваколатларини суиистеъмол қилганликлари учун (ЖК 205-моддаси); ҳокимият ёки мансаб ваколати доирасидан четга чиққанлик учун (ЖК 206 -моддаси) ёки одил судловга қарши жиноятлар, масалан, қонунга хилоф равишда ушлаб турганлик ёки қамоқда ушлаганлик учун (ЖК 234-моддаси) жавобгарликка тортиладилар. Агар кўриб чиқилаётган мазкур жиноятни содир этиш жараёнида жабрланувчига нисбатан дўппослаш, қийнаш ёки тана учун ноқулай шароитда узоқ муддат ушлаб туриш (тўлиқ туриш, қўллар қўзғалмас жисмларга бириктирилганда улрани тушириш имконияти чекланган ва б.) ҳаракатлари содир этилган бўлса, айбдор ҳаракатлари ЖК 138-моддаси 2- қисми бўйича квалификация қилиниши лозим. Агар айбдорнинг жабрланувчига жисмоний азоб бериш билан боғлиқ ҳаракатлари оғирлиги даражаси бўйича мазкур жиноят билан бир хил ёки ундан оғир бўлган алоҳида жиноят таркибини ташкил қилса, масалан, қасддан оғир тан жароҳатлари етказиш, номусга тегиш, қилмиш жиноятлдар жами

тариқасида квалификация қилиниши лозим: ЖК 138-моддаси 2-қисми “а” банди ва 104-модданинг тегишли қисми ёки 118-модда бўйича. Ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли шароит деганда, одамнинг узоқ вақт совуқ хонада ёки аксинча жуда кўп вақт иссиқ хонада сақланиши, узоқ вақт сув, овқат берилмаслиги, яъни жабрланувчининг ҳаёти ва соғлиғига жиддий зарар етказиш хавфи вужудга келган ҳолларни тушуниш лозим. Агар жабрланувчига бундай таъсир кўрсатиш оғир оқибатларга олиб келса ва бунда ЖК 97-моддаси 2-қисми “ж” банди аломатлари бўлмаса, қилмиш ЖК 138-моддаси 2-қисми “б” банди ва 102-моддаси билан квалификация қилиниши лозим. 4. Туҳмат (Ўзбекистон Республикаси ЖК 139-моддаси) Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 27-моддасига мувофиқ «ҳар ким ўз шаъни ва обрўсига қилинган тажовузлардан ... ҳимояланиш ҳуқуқига эга»дир. Туҳмат қилишнинг асосий бевосита объекти шахснинг шаъни ва қдр- қиммати ҳурмат қилиниши таъминловчи ижтимоий муносабатлар ёки бошқача қилиб айтганда шахсга ва унинг фаолиятига жамият томонидан баҳо бериш ҳисобланади. Қўшимча объект сифатида фуқароларнинг ҳаёти ва соғлиғи хавфсизилиги намоён бўлиши мумкин. Шаън ва қадр-қиммат тушунчалари бир-бири билан боғлиқ: улар ахлоқ категориясига киради, инсоннинг маънавий дунёсини кўрсатади ва мазмун жиҳатдан бир-бири билан боғлиқ. Улар ўртасидаги фарқни фақат объектив ва субъектив ёндашиш орқали кўриш мумкин: шаън – инсоннинг объектив баҳоси, қадр-қиммат – инсоннинг субъектив баҳоси ҳисобланади. Шаън – бу жамиятнинг объектив фикри, шахснинг ижтимоий баҳоси. Қадр-қиммат – мазкур хусусиятнинг шахс онгида акс этиши, яъни жамиятнинг объектив фикри асосида унга баҳо берилиши.

Объектив томондан туҳмат ёлғонлигини била туриб, бошқа шахс ни шарманда қиладиган уйдирмаларни тарқатишда ифодаланади. Бунда агар шахсга айнан шу қилмиши учун унга нисбатан маъмурий жазо қўлланилганидан сўнг бир йил ичида шу қилмишни содир этса, ЖК 139- моддаси 1-қисми билан жавобгарликка тортилади. ЖК 139-моддаси 1-қисмида туҳматнинг барча зарурий белгилари санаб ўтилган: тарқатилган маълумотлар ёлғонлигини била туриб тарқатилган, яъни ҳақиқатга тўғри келмайдиган ва шарманда қилувчи, яъни жабрланувчининг шаъни ва қадр-қимматини камситувчи бўлиши лозим. Маълумотларниг шарманда қилувчи эканлиги масаласи жабрланувчининг субъектив баҳосидан қатъий назар суд томонидан аниқланади. Масалан, шахснинг таносил ёки руҳий касалга чалинганлиги, қиз боланинг бокира эмаслиги тўғрисидаги ёлғон маълумотлар шарманда қилувчи бўлиши мумкин. Бундай шарманда қилувчи ёлғон маълумотлар шахс ҳаёти ва фаолиятининг турли соҳасига тегишли бўлиши мумкин: шахсий муносабатлар, менҳнат муносабатлари, ижтимоий муносабатлар ва б. ЖК 139-моддаси бўйича жавобагрлик юзага келиши учун маълумотлар фактик (конкрет), мавжуд бўлиши мумкин ва аввалги ёки ҳозирги даврга тегишли бўлиши керак. Башарти айбдор бошқа шахс ҳақида уни шарманда қилувчи, аммо ҳақиқатга тўғри келадиган маълумотларни тарқатган бўлса, уни туҳматда айблаб, жавобгарликка тортиб бўлмайди. Худди шундай агар айбдор томонидан тарқатилган маълумотлар ёлғон бўлмаса, туҳмат жиноятининг таркиби мавжуд бўлмайди. Туҳмат қилувчи маълумотлар маълум бир фактлар, воқеа-ҳодисалар, ҳолатларга тегишли бўлиши керак. Масалан, кимнидир фирибгар деб айтиш алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш фактини кўрсатган ҳолда

амалга оширилиши лозим. Акс ҳолда мазкур ҳаракат туҳмат сифатида баҳоланади. Аниқ фактларни кўрсатмаган ҳолда умумий ҳарактердаги маълумотларни айтиш туҳмат ҳисобланмайди. Шунингдек, айбдор томонидан тарқатилган маълумотлар объектив жиҳатдан амалга ошиши мумкин бўлиши керак. Масалан, шахсни “ғайритабиий кучлар билан сўзлашади” деб айтиш туҳмат ҳисобланмайди. Чунки мазкур ҳолат ҳақиқатда мавжуд бўлиши мумкин эмас. Туҳмат қилувчи маълумотларнинг учинчи асосий белгиси унинг маълум бир вақтга тегишли эмаслиги, яъни туҳмат келаси замонда эмас, балки ўтган ва ҳозирги замон тўғрисидаги маълумотларда ифодаланган бўлиши лозим. Келаси замонда бўлиши мумкин бўлган ҳаракатларни айтиш ҳақорат таркибини ташкил қилади. Масалан, шахс кимгадир унинг одам ўлдиришга қодирлигини айтиши. Ёлғонлигини била туриб бошқа шахсни шарманда қиладиган уйдирмаларни тарқатиш деганда, уларнинг ҳеч бўлмаганда бир шахсга маълум қилинишини тушуниш зарур. Уйдирмаларни тарқатиш усули ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, оғзаки, ёзма, бирор тасвир кўринишидаги лавҳа ва ҳоказо. Туҳмат жиноятининг таркиби мавжуд бўлиши учун туҳмат маълумотлар тарқатилаётганда жабрланувчининг ўзи бўлган ёки бўлмаганлиги аҳамиятга эга эмас. Шунингдек, ёлғон маълумотларни тарқатишда маълумотларнинг муаллифи ёки учинчи шахс томонидан томонидан тарқатилганлиги аҳамиятга эга эмас. Туҳмат жинояти айбдор томонидан била туриб ёлғон маълумотларни ҳеч бўлмаганда бир шахсга етказганда тугаланган ҳисобланади. Субъектив томондан туҳмат фақат тўғри қасд билан содир эилади. Айбдор жабрланувчи тўғрисида ёлҳон, шарманда қилувчи маълумотларни тарқатаётганлигини билади ва буни хоҳлайди. Жиноятни

мазкур модда бўйича квалификация қилишда зарурий шарт айбдорнинг тарқатаётган маълумотларнинг ёлғонлигини билиши ҳисобланади. Маълумотларнинг ёлғонлигини билмаслик ЖК 139-моддаси бўйича жавобгарликни келтириб чиқармайди. Жиноятнинг мотив ва мақсади трлича бўлиши мумкин ва бу ҳолат қилмишнинг квалификациясига таъсир кўрсатмайди. Истисно тариқасида агар шахс таъмагирлик ёки бошқа паст ниятларда жиноят содир этган бўлса, қилмиш ЖК 139-моддасининг 3-қисми “г” банди бўйича жавобгарликка тортилади. Бу жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган ҳар қандай ақли расо шахс бўлиши мумкин. Нашр қилиш ёки бошқача усулда кўпайтирилган матнни тарқа тиш ёхуд оммавий ахборот воситалари орқали туҳмат қилиш деганда, ёлғон маълумотларни китобларда, газета ва журналларда, варақаларда ёки бош - қа асарларда радио, телевидение, видеода намойиш қилиш орқали кенг оммага тарқатишни тушуниш лозим. Мазкур ҳолатда бошқа шахсни шарманда қилувчи мазмундаги ёзилган, тасвирланган, босма чиқарилган ҳар қандай маълумот орқали жиноят содир этилиши мумкин. Мазкур ҳолат орқали амалга оширилган туҳмат жабрланувчига оддий туҳматдан кўра катта маънавий зарар етказади. 4.1. Ҳақорат қилиш (ЖК 140 модда) Жиноятнинг бевосита объектига инсон узга инсоннинг шаъни, кадрини хурмат қилинишини уз шахсининг кадрини субъектив англашини кафолатловчи оммавий муносабатлар ҳисобланади. Факултатив обект сифатида хакоратланган инсоннинг соглиги кўрсатилиши мумкин. Обьектив томондан хакорат шахснинг шаъни ва кадрини номаъкул куринишда ерга уриш ҳисобланад. Шу билан бирга жавобгарлик ЖКнинг

140-моддаси 1-қисми билан йил давомида худи шундай ҳаракатлар учун маъмурий огохлантиришдан кейингина кучга киради. Хакорат турли курининшларда ва усулларда намоён бўлади. У факат огзаки, ёзма, бевосита тегмасдан тана ҳаракатлари оркали (жабрланувчи тарафга қараб туфлаш, хунук киликлар билан ва х.к.з) ва бевосита тегиш билан тана ҳаракатлари оркали, лекин жабрланувчига жисмоний зарар етказмасдан (итариб юбориш, кийимларини йиртиш ва х.к.з.) Кўпчилик холларда хакорат бевосита руй беради, лекин, у билвосита хам бўлиши мумкин. Бундай холларда 140-модда бўйича жавобгарлик факат айбдор жабрланувчига хакоратлари етиб боришига ишонган такдирдагина кулланилиши мумкин. Ҳ акоратнинг таркиби, агар у хакикат бўлганида хам, лекин, уятсиз, номаъкул куринишда ифода этилган бўлса ҳисобга киради. Аксинча, тўғри ифода этилган танкид хакорат турига кирмайди. Хакорат қилишнинг таркибига кадр-кимматнинг тахкирланиши албатта уятсиз ва номаъкул куринишда ифода этилиши керак, яъни судда аниқланадиган ҳар бир ҳолат жабрланувчига нисбатан жамиятда қабул қилинган одоб- ахлок коидаларига ва муомала маданиятига зид тарзда муносабат қилиниши шарт. Хакорат учун жавобгарлик масаласининг хал қилининшида фактгини хакоратланган шахснинг реакциясидан келиб чикиб бўлмайдибу реакция ўзини юкори даражада яхши кўриши сабабли вужудгуа келиши мумкин. Хама араз ва урушиш хам хакорат ва тахкирни ташкил этавермайди, факатгина унинг таркиби шаън ва кадир киммматни тахкирласа ва номаъкул куринишда ифода этилсагина ҳисобланиши мумкин. Хакоратли ибораларнинг таркиби турлича бўлиши мумкин, бу аразчининг «Ихтрочилигига» боглик. Коида бўйича, шахснинг номаъкул куринишда бахоланиши цензурага зид тарзда гапирилишдан иборат бўлади. шуни ёдда тутиш керакки, хакорат доимо айнан бир киши

томонга қаратилган бўлади. Манзилсиз айтилган уятсиз суз, ва сукинишлар безорилик сифатида квалификация қилинади. ЖКнинг 140- моддасига бибиноан Шахснинг шаъни ва кадр-кимматини тахкирлашга қаратилган уятсиз ҳаракатларни содир этиш вақтидан бошлаб, жабрланувчига нисбатан зарар етган ёки етмаганлиги дан катъи назар жиноят тугатилган ҳисобланадт. Субъектив жихатдан хакорат факатгина тўғри англанган холда содир этилиши мумкин. Айбдор жабрланувчининг шаънива кадр – кимматини ножуя усулда паймол этаётгани ни билади ваш уни хохлайди. Хакоратнинг сабаблари трлича бўлиши мумкин ва содир этилганнинг квалификациясига таъсир этмайди, безорилик бундан мустасно. Жиноятнинг субъекти – 16ёшга тўлган соглом, жисмоний шахс. Нашр қилиш ёки бошқача усулда кўпайтирилган матнда ёки Оммавий ахборот воситалари оркали хакорат қилинганда ЖКнинг 140- маддаси 2- қисмига биноан жавобгарликка тортилади . Ушбу квалификация бўйича тулик маълумотга 139-модданинг 2- қисмига қаранг. ЖКнинг 3-қисми билан жавобгарлик, агар хакорат қуйидаги ҳолатда содир этилса бахоланади: а) Жабрланувчининг уз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан боглик бўлса; б) Хавфли рецидивист еки тухмат қилганлиги учун илгари судланган шахс томонидан қилинган бўлса; « Ў з хизмат ёки фуқаролик бурчини бажараши муносабати билан» трушунчаси бўйича ЖКнинг 97-моддаси 2-қисми г пунктига қаранг. Хакоратни безориликдан ажратиш керак, ва бу ерда сабаб ва мақсад хакоратнинг содир этилишида асосий рол уйнайди . Қасддан безорилик мақсадида нолойиқ куринишда шахс шаъни ва кадр кимматини хакорат қилиш ( коида бўйича жамиятда айбдор томонидан одоб ахлок коидаларининг бўзилиши )зарур белгилар

мавжудлигида ЖКнинг 277-моддаси (Безорилик)билан Кўрилади ва ЖКнинг 140-маддаси бўйича кушимча квалификацияни талаб этмайди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят - ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

O'xshashlar

Жиноят ҳуқуқи махсус қисми тушунчаси унинг аҳамияти ва тизими

Соғлиққа қарши жиноятлар

Ҳаётга қарши жиноятлар

Ўзбекистон Республикасига қарши жиноятлар

Жамоат тартибига қарши жиноятлар