Соғлиққа қарши жиноятлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Соғлиққа қарши жиноятлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.998046875 KB

Ko'chirib olish

Соғлиққа қарши жиноятлар Режа: 1 . Шахснинг соғлиғига қарши жиноятлар тушунчаси, турлари, жиноятлар таркибининг умумий таҳлили. 2 . Қасддан баданга оғир шикаст етказиш жиноятлари тушунчаси, юридик таҳлили ва оғирлаштирувчи ҳолатлари. 3. Баданга ўртача оғир ва енгил шикаст етказиш жиноятлари тушунчаси, юридик таҳлили ва оғирлаштирувчи ҳолатлари. 4 . Жавобгарликни енгиллаштирувчи ҳолатларда қасддан баданга шикаст етказиш тушунчаси, турлари ва жиноят таркибининг умумий белгилари. 5. Қийнаш жинояти учун жиноий жавобгарлик 6. Эҳтиётсизлик орқасида баданга оғир ёки ўртача оғир шикаст етказиш учун жавобгарлик

1. Шахснинг соғлиғига қарши жиноятлар тушунчаси, турлари, жиноятлар таркибининг умумий таҳлили. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26- моддасида: «Ҳеч ким қийноққа солиниши, зўравонликка, шаф қатсиз ёки инсон қадр-қимматини камситувчи бошқа тарздаги тазйиққа дучор этилиши мумкин эмас. Ҳеч кимда унинг розилигисиз тиббий ёки илмий тажрибалар ўтказилиши мумкин эмас»лиги мустаҳкамлаб қўйилган. Фуқароларнинг соғлиғи ёки жисмоний дахлсизлиги ҳуқуқнинг турли соҳалари нормалари орқали, унинг ўзига хос воситалари билан, шу жумладан жиноят қонуни томонида фуқаролар соғлиғига турли хилдаги тажовузларни содир этганлик учун жавобгарлик белгиланган нормалар орқали қонунга хилоф ҳаракатлардан муҳофаза қилинади. Баданга шикаст етказишни ўзга кишининг соғлиғига унинг хоҳишига зид равишда, ташқи муҳит омиллари таъсири остида тўқималар ёки аъзоларнинг анатомик бус-бутунлиги ёки физиологик функциялари бўзилишига сабаб бўлган ғайриқонуний зарар етказиш, деб таърифлаш мумки Баданга шикаст етказишнинг объекти унинг ҳолати ва хусусий фазилатларидан қатъи назар, ўзга кишининг соғлиғидир. Жисмоний дахлсизлик шахс соғлиғига зарар етказиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа зўравонлик ҳаракатларининг объекти бўла олмайди. Маълумки, соғлиққа ва жисмоний дахлсизликка қарши жиноятлар моддий таркибли бўлиб, ижтимоий хавфли оқибатлар юз берган пайтдан эътиборан тамом бўлган жиноят деб топилади. Баданга шикаст етказилганда, айбдорнинг ғайриқонуний ҳаракати туфайли жабрланувчининг соғлиғига зарар етказиш оқибат тариқасида намоён бўлади. Аксарият ҳолларда баданга шикаст фаол ҳаракатни содир этиш йўли билан етказилади.

Соғлиққа қасддан ёки эҳтиётсизликдан шикаст етказиш мумкин. Шубҳасиз, шахс зарурий мудофаа ҳолатида унинг чегарасидан четга чиқмасдан ёхуд охирги зарурат, касб ёки хўжалик фаолиятига боғлиқ асосли таваккалчилик ҳолатида соғлиққа ҳар қандай даражада зарар етказса, у жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин эмас. Негаки бундай ҳаракат ижтимоий хавфли ва ғайриқонуний ҳисобланмайди. Жиноят қонунида зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, қасддан баданга оғир шикаст етказганлик учун жавобгарлик назарда тутилади ва зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб енгил ёки ўртача оғир шикаст етказганлик учун алохида нормада жавобгарлик назарда тутилмайди. Қонун чиқарувчининг бундай қарори, бизнингча, тўғридир. Ижтимоий хавфли тажовуздан ҳимояланиш ҳужум қилаётган шахсга муайян зарар етказишни тақозо этади, акс ҳолда бирон-бир манфаатни ҳимоя қилишнинг асло иложи бўлмайди. Соғлиққа ва жисмоний дахлсизликка қарши жиноятлар ҳам қасддан , ҳам эҳтиётсизлик орқасида содир этилиши мумкин. Соғлиққа қарши жиноятлар, хусусан баданга шикаст етказишнинг аксарияти эгри қасд билан содир этилади. Фуқароларнинг соғлиги ва жисмоний дахлсизлигига қарши жиноятларни содир этишда тўғри қасд шундай хусусиятга эга бўладики, шикаст етказган шахс ўз қилмишининг ижтимоий хавфли хусусиятини англайди, жабрланувчининг соғлиғига муайян зарар етказилиши муқаррарлиги ёки эҳтимоли борлигига кўзи етади ва айнан шундай шикаст юз беришини хоҳлайди. Эгри қасдда эса юз берадиган оқибатга гарчи айбдорнинг кўзи етган бўлса ҳам, у етказиладиган зарарнинг ҳақиқий кўламини тасаввур қилмайди ва жабрланувчининг соғлиғига ҳар қандай шикаст етишига йўл қўяди. Масалан, айбдор жабрланувчининг бошига аямасдан урар экан ёки унга.

Субъектив томондан қасддан шикаст етказишга нисбатан эҳтиётсизлик орқасида шикаст етказишнинг ижтимоий хавфлилиги камроқдир. Соғлиққа қарши жиноятлар эҳтиётсизликнинг жиноий ўз-ўзига ишониш шакли билан ҳам содир этилиши мумкин. Бунда шахс муайян ижтимоий хавфли оқибатлар келиб чиқиши мумкинлигига кўзи етади ва шунга қарамай, онгли равишда эҳтиёт чораларига риоя этмайди, бундай оқибат келиб чиқмаслигига асоссиз равишда умид қилади. Қасддан жиноят қилиш ва жиноий ўз-ўзига ишонишдан фарқли равишда, жиноий бепарволик шахс ўз ҳаракати ёки ҳаракатсизлигидан қандай ижтимоий хавфли оқибат юз бериши мумкинлигига кўзи етмайди, лекин кўзи етиши мумкин ва лозим бўлади. Шахснинг у ёки бу оқибат юз беришига кўзи етиши лозим бўлгани ва муайян вазиятда унга кўзи етиши мумкин бўлганлиги аниқлангандагина уни эҳтиётсизликдан баданга шикаст етказишда айблаш тўғри бўлади. Соғлиққа қарши жиноятларни тўғри квалификация қилиш учун жиноят субъектида айбнинг қасди ёки эҳтиётсизлик шакли мавжудлигини аниқлашнинг ўзи кифоя қилмайди. Фуқароларнинг соғлиғига қасддан шикаст етказилган барча ҳолларда жиноятнинг мотив ва мақсадини аниқлаш зарурдир. Жиноят субъектининг юридик тавсифи ЖК 17-моддасида баданга шикаст етказганлик учун жиноий жавобгар бўлиши мумкин бўлган шахснинг энг кичик ёши белгиланган. Қасддан баданга оғир шикаст етказганлик учун (ЖК 104-моддаси), қасддан баданга ўртача оғир шикаст етказганлик учун (ЖК 105-моддаси), кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида қасддан баданга оғир ёки ўртача оғир шикаст етказганлик учун (ЖК 106- моддаси) учун жиноятни содир этгунга қадар ўн тўрт ёшга тўлган шахслар жавобгар бўладилар. Соғлиққа ва жисмоний дахлсизликка қарши бошқа жиноятларнинг субъекти ўн олти ёшга тўлган шахслар ҳисобланади.

2. Қасддан баданга оғир шикаст етказиш жиноятлари тушунчаси ва юридик таҳлили ва оғирлаштирувчи ҳолатлари. (Ўзбекистон Республикаси ЖК 104-моддаси) Жиноятнинг объекти бошқа шахснинг соғлигини ҳимоя қилиш борасидаги ижтимоий муносабат ҳисобланади. Объектив томондан жиноят ҳуқуққа хилоф равишда бошқа шахс соғлиғига зарар етказашда ифодаланади. Бу жиноят бўйича жавобгарлик бошланишининг муқаррар шарти – содир этилган ижтимоий хавфли қилмиш ва бошланган жиноий оқибат ўртасидаги сабабий боғланишни аниқлаш. Оғир шикаст етказашнинг шартли элементлари қуйидагилардир: шикаст етказилаётган лахзада ҳаёт учун хавфли; кўриш, нутқ, эшитиш қобилиятини ёки аъзосини йўқотиш ёки бажарадиган вазифасини бутунлай бажара олмай қолиши; руҳий касалликка чалиниш; 33%дан зиёд умумий меҳнат қобилиятини бутунлай йўқотиш; баданни тузатиб бўлмайдиган даражада хунуклаштириш. Жиноят ҳуқуқи ва суд тиббиёти фанлари томонидан баданга етказиладиган шикастнинг оғирлик даражасини аниқлаш мезонлари ишлаб чиқилган. Улар жумласига: 1) шикастнинг ҳаёт учун хавфлилиги; 2) соғлиққа етказиладиган ҳақиқий зиён; 3) меҳнат қобилиятини йўқотиш даражаси; 4) эстетик мезонлар киради. Бу мезонлар ЖК нормаларида ва Ўзбекистон Республикаси Соғ лиқни сақлаш вазирлиги томонидан тасдиқланган «Баданга етказилган шикастларнинг оғирлик даражасини суд-тиббий йўл билан аниқлаш қоидалари»да ўз ифодасини топган. Ҳаёт учун хавфли шикаст деганда содир этилаётган вақтида жиноятчи томонидан ҳаёт учун хавф туғдирувчи шикастни етказиш

тушунилади. Бундай шикастга тиббий ёрдам кўрсатилмаса, жабрланувчининг ўлимига сабаб бўлиши мумкин бўлган шикаст киради. Қасддан баданга оғир шикаст етказиш шахснинг соғлиғига турлича шикаст етказиш ёки соғлиқнинг муайян муддатга издан чиқишида ифодаланади. Меҳнат қобилиятини йўқотиш даражаси фоизларда аниқланади ва ўтказилган шикаст меҳнат қобилиятининг қисман ёки бутунлай йўқотилишига сабаб бўлади. Баданни тузалмайдиган қилиб хунуклаштириб юбориш эстетик мезони ўзига хос хусусиятга эга. Бунда етказилган шикаст натижасида жабрланувчи баданининг хунуклашганлиги унинг руҳан эзилишига олиб келади. Шикастнинг оғирлиги оқибат-натижада, аввало, жабрланувчига унинг бадани хунуклашгани сабаб бўладиган руҳан эзилишлар билан боғлиқдир. Баданга етказиладиган шикастнинг оғирлиги даражасини аниқлаш учун «Қоидалар»да иккита асосий мезон: тиббий (анатомик) ва иқтисодий мезонлар қўлланилган. Тиббий мезон баданга етказиладиган барча турдаги шикастни унинг содир этилиш вақтида жабрланувчининг ҳаёти учун хавфлилиги нуқтаи назаридан тавсифлайди, тўқималар ёки аъзолар функцияларининг бўзилиши даражаси ва хусусиятини, етказилган шикастнинг давомлилиги ва организмга таъсирини аниқлайди. Иқтисодий мезон жабрланувчи томонидан меҳнат қобилиятини йўқотишнинг фоизларда ифодаланган даражасини ҳисобга олган ҳолда баданга етказилган шикастни тавсифлайди. Баданга шикаст етказиш, Ўзбекистон Республикаси ЖК 104- моддасида назарда тутилган аломатлардан лоақал биттаси мавжуд бўлса, оғир деб топилади. Шуни такидлаш лозимки, “ЖК 104,105,109 моддаларида битилган жиноят белгилари рўйхати тўлиқдир. Ҳар бир белги бирор бир жиноятга

тегишлилигини аниқлаш учун, улирнинг хеч бўлмаси биттасининг мавжудлиги етарлидир. Агар ишда оғир, ўртача оғир ва енгил танага жароҳат етказиш белгилари бир нечта бўлса, шахсни айбдор сифатида судга чақириш ажримида кўрсатилади. Агар айбланубчи жабрланувчига етказган оғир жарохатидан ташқари яна бошқа жарохатлар етказлса, бундай холда айибдор қилмишида қўшимча модда асосида квалификация қилиш талаб қилинмайди”. Баданга ҳаёт учун хавфли бўлган оғир шикаст етказиш Бу баданга шикаст етказишнинг энг кўп тарқалган турларидан биридир. Бундай шикаст одатда ўлим билан тугайди ёки жабрланувчининг ҳаётига бевосита хавф туғдиради. Бирор-бир оқибат юз беришидан қатъи назар, ҳаёт учун хавфли шикаст етказилган пайтдан жиноят тугалланган ҳисобланади ва жавобгарлик вужудга келади. Етказилган шикастнинг нима билан тугаши жиноятнинг квалификациясига таъсир кўрсатмайди. «Баданга етказилган шикастнинг оғирлик даражасини аниқлаш қоидалари»да баданга етказиладиган ҳаёт учун хавфли шикастнинг рўйхати берилган. Қасддан одам ўлдириш жиноятини содир этаётганда айбдор шахсни ҳаётдан маҳрум қилиш ниятида ҳаракат қилади, баданга оғир шикаст етказиш шахснинг ўлимига сабаб бўлган ҳолларда эса, ўлимга нисбатан унинг айб эҳтиётсизлик шаклида ифодаланади. Тўғри қасд одам ўлдиришга қаратилмаган бўлса, қасддан баданга ҳаёт учун хавфли бўлган шикаст етказиш Ўзбекистон Республикаси ЖК 104-моддаси 1-қисми билан квалификация қилинади. Содир этилган қилмишни баданга ҳаёт учун хавфли шикаст етказиш деб тўғри квалификация қилиш учун жиноятнинг субъектив томонини синчиклаб таҳлил этиш, жиноят мотивининг хусусиятини ва у нимага қаратилганини аниқлаш талаб қилинади.

«Қоидалар»га биноан баданга оғир шикаст етказиш жумласига бирор аъзонинг ишдан чиқиши ёки унинг фаолияти йўқолиши аломати сифатида қўл, оёқ функциялари, эшитиш, сўзлаш, насл қолдириш қобилиятининг ишдан чиқиши ёки тамоман йўқотилиши киради. Руҳий касалликка чалиниш Ўзбекистон Республикаси ЖК 104-моддасида баданга оғир шикаст етказилганлик натижасида руҳий касалга чалиниш кўрсатиб ўтилган, бунда жабрланувчи одатда ўзи қилаётган ҳаракатининг хусусиятини англаш қобилиятини йўқотади ва одамлар билан мулоқот қилишдан маҳрум бўлади. Руҳий (психик) касаллик – нормал руҳий фаолиятнинг бўзилиши бўлиб, у шахснинг атрофдаги воқеликни тўғри идрок этиш ва ўз хулқ- атворини назорат қилиш лаёқатига жиддий таъсир кўрсатади. Бу идрок , тафаккур, хотира, ҳиссиёт, диққат-эътибор, ирода, қизиқиш ва юриш- туриш издан чиқишида намоён бўлади. Ҳомиланинг тушиши Ҳомиланинг тушиши оғир тан жароҳати жумласига киради, чунки унинг ҳатто тиббиёт муассасасида тушиши ҳомиладор аёлнинг соғлиги ёки ҳаёти учун хавфлидир. Ҳомиланинг тушиши, унинг муддатидан қатъий назар, агар бу ҳолат организмнинг индивидуал хусусияти билан боғлиқ бўлмасдан, етказилган зарар билан бевосита боғлиқ бўлса, оғир тан жароҳати деб топилади. Бундай ҳолатда суд-тиббиёт экспертизаси акушер-гинеколог билан биргаликда амалга оширилади. Ҳомиланинг тушиши нафақат жисмоний, балки руҳий зўрлик ишлатиш (ҳужум туфайли қаттиқ қўрқиш, чўчиш ва ҳоказо) натижасида ҳам содир бўлиши мумкин. Ҳомиладорлик муддати жиноятни квалификация қилиш учун аҳамиятсиздир. Баданнинг тузалмайдиган даражада хунуклашиши

Баданнинг тузалмайдиган даражада хунуклашиши деганда тананинг айрим қисмлари (қулоқ, бурун ва лаб) олиб ташланиши ёки юзнинг нотекис бўлиб қолиши, мимиканинг бўзилиши, юзда чуқур чандиқлар, тиртиқлар, қалтироқнинг пайдо бўлиши ва натижада шахс бадани хунук, жирканч, ёқимсиз кўриниши ҳосил қилиши тушунилади. Баданга етказилган шикаст баданни хунуклаштириши ёки хунуклаштирмаслиги масаласи суд томонидан тарафлар иштирокида ва шикастнинг хусусияти, жойлашуви, тузалмаслик даражаси ҳисобга олиниб ва умумий қабул қилинган эстетик тасаввурлар асосида суднинг фақат ички ишончигагина асосланган ҳолда ҳал этилади. Айнан суд объектив равишда, жабрланувчининг шикаст етказилмасдан олдинги ва кейинги қиёфасини таққослаш йўли билан баданнинг хунуклашганлигини аниқлаши керак. Баданга оғир шикаст етказганлик учун жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатлар ЖК 104-модда 2-қисмида қуйидаги оғирлаштирувчи ҳолатлар: а) ҳомиладорлиги айбдорга аён бўлган аёлга нисбатан; б) ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахсга ёки унинг қариндошларига нисбатан; в ) ўта шафқатсизлик билан; г ) оммавий тартибсизликлар жараёнида; д ) тамагирлик ниятида; е) безорилик ниятида; ж ) миллатлараро ёки ирқий адоват замирида; з ) диний таассублар замирида; и ) киши аъзоларини кесиб олиб, бошқа кишига кўчириш (трансплантат) мақсадида; к ) бир гуруҳ шахслар томонидан қасддан содир этилган баданга оғир шикаст етказганлик учун жавобгарлик белгиланган.

ЖК 104-моддаси 2-қисми “а” банди билан квалификация қилишда айбдор томонидан тан жароҳатлари етказилишига қадар унга жабрланувчининг ҳомиладорлиги аён бўлиши лозим”. Сўзсиз, агарда аёлнинг ҳомиладорлиги анча муддатни ташкил этса, ҳомиладорлик белгилари кўриниб туради, бунда қилмишни квалификация қилиш қийин бўлмайди. Лекин агар жабрланувчининг ҳомиладорлиги қисқа муддатни ташкил этса, унинг ҳомиладорлиги айбдорга аён бўлмаса ва унда жабрланувчига фақат тан жароҳати етказиш мақсади бўлса, бу ҳолат ЖК 104-моддаси 1-қисмининг белгиси ҳисобланади. Бундай ҳолатда қилмишни ЖК 104-моддаси 1-қисми “а” банди билан квалификация қилишда “аёлнинг ҳомиладор эканлиги ҳолати унинг баданига шикаст етказилгунга қадар айбдорга маълум бўлган бўлиши лозим. Бунда қилмишни мазкур белги билан квалификация қилиш учун ҳомилани туширишга нисбатан қасд мавжуд бўлиши, айбдорнинг ҳаракати ҳомиланинг тушишига олиб келмаган ҳолларда эса, баданга бошқа, тегишлича, оғир, ўртача оғир шикаст етказилган бўлиши лозим. Акс ҳолда, ҳаракатлар, келиб чиққан оқибатлар бўйича, Жиноят кодексининг баданга қасддан шикаст етказиш учун жавобгарликни назарда тутувчи тегишли моддаси билан квалификация қилинади.” Ўз хизмат вазифаси ва фуқаролик бурчини бажараётган шахсга ёки унинг яқин қариндошларига айбдор томонидан унинг ўз хизмат вазифаси ёки фуқаролик бурчини бажаришга тўсқинлик қилиш мақсадида, шунингдек, бундай вазифани амалга оширгани учун ундан ўч олиш мақсадида оғир тан жароҳати етказилган бўлса, қилмиш ЖК 104-моддаси 2-қисми “б” банди билан квалификация қилиниши лозим. “Фуқаролик бурчини бажариш деганда, жумладан, инсоннинг Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларида мустаҳкамланган мажбуриятларни бажаришга қаратилган ҳар қандай қонуний фаолияти тушунилади.”

Оғир тан жароҳати етказилган қилмишни ЖК 104-моддаси 2-қисми “в” банди билан, яъни ўта шафқатсизлик билан содир этилган деб квалификация қилиш учун айбдорда қилмишни жабрланувчига жисмоний ёки руҳий азоб берувчи усуллар орқали амалга ошириш қасди борлигини аниқлаш лозим. Мазкур ҳолатда ўта шафқатсизлик оғир тан жароҳати етказилишига олиб келган азоблаш ва қийнашда намоён бўлиши мумкин. “Бунда азоблаш деганда, узоқ вақт овқат, сув ёки иссиқликдан маҳрум қилиш каби хўрловчи ҳаракатлар ёхуд инсонни соғлиқ учун зиён етказувчи шароитга солиш ёки унда қолдириш ва ҳоказолар тушунилиши лозим. Қийнаш деганда, кўп марта ёки узоқ вақт давомида оғриқ етказувчи, жумладан, муттасил дўппослаш, чимчилаш, кесиш, ўтмас ёки ўткир- санчилувчи (кесувчи) предметлар билан кўп сонли, бироқ чуқур бўлмаган жароҳатлар етказиш, электр ёки термик омиллар орқали таъсир кўрсатиш ва ҳоказолар билан боғлиқ ҳаракатлар тушунилиши лозим.” Етказилган оғир тан жароҳатининг усули ўта шафқатсизлик билан содир этилганлиги масаласини ҳал қилиш суд-тиббиёт экспертининг эмас, балки тергов ва суд органларининг ваколатига киради. Кўриб чиқилаётган жиноятни ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "г" банди билан, яъни оммавий тартибсизликлар жараёнида баданга қасддан оғир ёки ўртача оғир шикаст етказиш сифатида квалификация қилишда шуни инобатга олиш лозимки, “агар айбдор томонидан оммавий тартибсизликлар жараёнида қасддан баданга оғир ёки ўртача оғир шикаст етказишдан ташқари яксон қилиш, бўзиш, ўт қўйиш ва шу каби бошқа жиноятлар содир қилинган бўлса, унинг ҳаракати жиноятлар мажмуи бўйича” ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "г" банди ва 244-модда бўйича квалификация қилиниши лозим. “Баданга қасддан таъмагирлик ниятида, айни пайтда, босқинчилик белгилари мавжуд бўлмаган ҳолда етказилган оғир, ўртача оғир шикаст,

тегишлича ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "д" банди билан квалификация қилинади”. Баданга қасддан безорилик туйғусида етказилган оғир шикаст ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "е" банди билан квалификация қилинади ва ЖК 277-моддаси билан қўшимча квалификация қилишни талаб этмайди. “Агар айбдор мазкур жиноятдан ташқари яна безорилик жинояти белгилари мавжуд бошқа ҳаракатларни содир этган бўлса, қилмиш ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "е" банди ва 277- моддасининг тегишли қисмида кўрсатилган жиноятлар мажмуи бўйича квалификация қилиниши лозим.” “Баданга қасддан етказилган оғир, ўртача оғир шикастни миллатлараро ёки ирқий адоват замирида етказилган (ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "ж" банди, 105-моддаси иккинчи қисмининг "ж" банди бўйича) деб квалификация қилиш учун айбдор томонидан бундай ҳаракатлар бошқа мотивларда (масалан, муайян жабрланувчига нисбатан рашк, ўч олиш, шахсий келишмовчилик муносабати туфайли) эмас, балки айнан ушбу бандда назарда тутилган мотивда содир этилганлиги аниқланиши лозим.” ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "з" банди, 105-моддаси иккинчи қисмининг "з" банди билан “жабрланувчига нисбатан диний таассублар замирида унинг диний эътиқоди муносабати билан, аксарият ҳолларда, муайян диний конфессия шаъни ва обрўсини камситиш, диний адоват ёки ихтилоф қўзғатиш мақсадида қасддан етказилган, тегишлича, оғир, ўртача оғир шикаст квалификация қилиниши лозим.” “Жабрланувчи баданига унинг органлари ёки тўқималарини қонунсиз олиш пайтида етказилган оғир шикаст ҳам, трансплантация мақсадида уни ўз органлари ёки тўқималарини беришга мажбурлаш пайтида етказилган оғир шикаст ҳам ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "и" банди билан квалификация қилиниши лозим. Бунда айбдорнинг ҳаракатлари натижасида киши органи ёки тўқимаси олинган

бўлиши шарт бўлмай, унда трансплантат олиш мақсади борлиги аниқланишининг ўзи кифоя.” “Баданга қасддан оғир, ўртача оғир шикаст етказган бир гуруҳ шахсларнинг ҳаракатлари, олдиндан тил бириктирилган ёки бириктирилмаганлигидан қатъи назар, тегишлича, ЖК 104-моддаси иккинчи қисмининг "к" банди, 105-моддаси иккинчи қисмининг "и" банди билан квалификация қилиниши лозим. Бунда баданга қасддан оғир, ўртача оғир шикаст бир гуруҳ шахслар томонидан етказилган деб топиш учун икки ва ундан ортиқ шахс бундай шикаст етказиш мақсадида биргаликда ҳаракат қилиб, уни содир этишда ҳам ижрочи сифатида қатнашган бўлиши керак. Бироқ баданга шикаст улардан ҳар бири томонидан етказилган бўлиши шарт эмас (масалан, гуруҳ иштирокчиларидан бири жабрланувчининг қаршилигини бостирса, айни пайтда бошқаси унга жароҳат етказади). Баданга оғир, ўртача оғир шикаст етказишга қаратилган ҳаракатлар бир шахс томонидан содир этилиши жараёнида унга бошқа шахслар шу мақсадда келиб қўшилганда ҳам бундай жиноят бир гуруҳ шахслар томонидан содир этилган деб топилиши керак.” Ўзбекистон Республикаси ЖК 104-моддаси 3-қисмида: 1) икки ёки ундан ортиқ шахсга нисбатан; 2) такроран, хавфли рецидивист ёки илгари жиноят Кодексининг 97-моддасида назарда тутилган тарзда қасддан одам ўлдирган шахс томонидан; 3) ўта хавфли рецидивист томонидан; 4) уюшган гуруҳ аъзоси томонидан ёки шу гуруҳ манфаатларини кўзлаб содир этилган; 5) жабрланувчининг ўлимига сабаб бўлган қасддан баданга шикаст етказганлик учун жавобгарлик назарда тутилган.

3. Баданга ўртача оғир ва енгил шикаст етказиш жиноятлари тушунчаси ва юридик таҳлили ва оғирлаштирувчи ҳолатлари. Қасддан баданга ўртача оғир шикаст етказиш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 105-моддаси) Мазкур жиноятнинг бевосита объекти баданига ўртача оғир шикаст етказилган шахснинг соғлиғи дахлсизлигини таъминловчи ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Жиноятнинг объектив томони шахс соғлиғига зарар етказувчи ҳаракат ва ҳаракатсизликда ифодаланади. Айбдорни жиноий жавобгарликка тортиш учун қилмиш ва жабрланувчи соғлиғига ўртача оғир шикаст етказиш ўртасидаги сабабий боғланишни аниқлаш лозим. Бунда жиноят объектив томонининг зарурий белгиси жабрланувчига ўртача оғир шикаст етказилиши ҳисобланади. Ўртача оғир шикаст оғир шикастдан шуниси билан фарқланадики, унинг етказилиши одатда шахс ўлимига олиб келмайди. Бу мазкур тан жароҳатининг биринчи асосий белгиси ҳисобланади. Иккинчидан, ўртача оғир тан жароҳати шахс соғлиғига етарли зарар етказиши мумкин, лекин улар оҳир тан жароҳатдари сингари бирон бир аъзодан ажралиш ёки бошқа оқибатларни келтириб чиқармайди. Ўртача оғир тан жароҳатининг асосий белгилари қуйидагилар ҳисобланади: 1) етказилаётган пайтда шахс ҳаётига хавфнинг мавжуд эмаслиги. 2) жабрланувчи соғлиғининг узоқ муддатга ёмонлашуви. 3) умумий меҳнат қобилиятининг учдан биридан кам бўлган қисмининг йўқотилиши. Соғлиқнинг узоқ муддатга ёмонлашуви деб бевосита етказилган зиён натижасида юзага келган ва 21 кундан кўп аммо 4 ойдан кам бўлган муддат давом этган оқибатлар (касалликлар, аъзолар фаолиятининг бўзилиши)га айтилади.

Умумий меҳнат қобилиятининг учдан бир қисмидан кам қисмининг йўқотилиши деганда ўн фоизидан ўттиз уч фоизигача йўқотилиши тушунилади. Меҳнат қобилиятининг йўқотилган проценти соғлиққа етказилган зиён натижасида келиб чиққан оқибат аниқланганда (масалан, майда суякларнинг синиши, аъзоларнинг чиқиши, қовурғаларнинг синиши, ўртача оғирликдаги мия чайқалиши ва б.) суд-тиббиёт экспертизаси томонидан аниқланади. ЖК 105-моддасида назарда тутилган жиноят субъектив томондан тўғри ва эгри қасд билан содир этилади. Ўзбекистон Республикаси ЖК 105-моддаси 2-қисмида жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларда баданга ўртача оғир шикаст етказганлик учун жавобгарлик назарда тутилган. Қасддан баданга енгил шикаст етказиш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 109-моддаси) Мазкур жиноятнинг объекти енгил тан жароҳати етказилган шахснинг соғлиғи ҳисобланади. Объкектив томондан жиноят шахс соғлиғига енгил шикаст етказувчи ҳаракат ёки ҳаракатсизлик орқали содир этилади. Шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун айбдорнинг қилмиши ва етказилган енгил тан жароҳати ўртасидаги сабабий боғланишни аниқлаш лозим. Жиноят кодекси 109-моддасида: 1) баданга соғлиқнинг қисқа муддатли ёмонлашувига ёки меҳнат қобилиятининг унча узоқ бўлмаган муддатга йўқолишига олиб келмаган енгил шикаст етказиш; 2) баданга соғлиқнинг қисқа вақт, яъни олти кундан ортиқ, аммо йигирма бир кундан кўп бўлмаган муддатга ёмонлашувига ёки меҳнат

қобилиятининг унча узоқ бўлмаган муддатга йўқотилишига сабаб бўлган енгил шикаст етказиш учун жавобгарлик белгиланган. Соғлиқнинг қисқа муддатга ёмонлашувига олиб келган енгил тан жароҳати жумласига соғлиқнинг олти кундан ортиқ, аммо йигирма бир кундан кўп бўлмаган муддатга ёмонлашуви киради. Меҳнат қобилиятининг унча узоқ бўлмаган муддатга йўқотилиши деганда эса умумий меҳнат қобилиятининг ўн фоизгача йўқотилиши тушунилади. Соғлиқнинг қисқа муддатга ёмонлашувига ёки меҳнат қобилиятининг унча узоқ бўлмаган муддатга йўқолишига олиб келмаган енгил тан жароҳати жумласига, тез ўтиб кетадиган, оқибати оғир бўлмаган олти кундан узоқ давом этмаган шикастлар киради. Бу шикастлар лат ейиш, тирналиш, шилиниш, унча катта бўлмаган ғурра тарзида бўлиши мумкин. Соғлиқнинг қисқа муддатга ёмонлашуви деганда соғлиқнинг 6 кундан кўп аммо 21 кундан кўп бўлмаган муддатга ёмонлашуви ёки умумий меҳнат қобилиятининг ўн фоизгача йўқотилиши тушунилади. Кўриб чиқилаётган жиноятнинг субъектив томони айбнинг қасд шакли билан ҳарактерланади. ЖК 109-моддасидаги жиноятни соғлиқнинг бўзилиши ёки меҳнат қобилиятининг йўқотилишидан қатъий назар ўз таркибига енгил тан жароҳатини қамраб олувчи безорилик (277- модда)дан ажратиш лозим. Бундай ажратиш айбдор қасдининг мазмуни ва нимага қаратилганлиги, у томондан содир этилган ҳаракатнинг мотиви, мақсади ва шу ҳолатлардан келиб чиққан ҳолда амалга оширилади. Хусусан, 109-моддадаги жиноятнинг мотиви рашк, ўч олиш, ёқтирмаслик ва бошқалар бўлиши мумкин. ЖК 27-моддасидаги жиноятнинг мотиви эса ўзига хос хусусиятларга эга бўлган безорилик ҳисобланади. ЖК 109-моддасини тўғри қўллашда енгил тан жароҳати етказишни уриш, дўппослаш, қийнашдан фарқлашни талаб этади. «Қоидалар»да баданга етказилган шикастлар (тан жароҳатлари)нинг моҳияти таърифланар экан, унинг асосий белгиси тана аъзолари ва

тўқималарнинг анатомик бус-бутунлиги ёки физиологик фаолиятининг бўзилиши эканлиги кўрсатиб ўтилади. Улардан фарқ ли равишда уриш ва дўппослаш кўрсатиб ўтилган оқибатларга сабаб бўлмайди, жисмоний оғриқ етказади холос. . 4. Жавобгарликни енгиллаштирувчи ҳолатларда қасддан баданга шикаст етказиш тушунчаси, турлари ва жиноят таркибининг умумий белгилари. Енгиллаштирувчи ҳолатларда содир этилган баданга шикаст етказиш жумласига кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида қасддан баданга оғир ёки ўртача оғир шикаст етказиш (ЖК 106-моддаси); зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, қасддан баданга оғир шикаст етказиш (ЖК 107- моддаси); ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарур чоралари чегарасидан четга чиқиб, баданга қасддан оғир шикаст етказиш (ЖК 108-моддаси) киради. Мазкур жиноят таркибини очишда енгиллаштирувчи ҳолатларда одам ўлдириш билан боғлиқ қоидларга асосланиш лозим. Олий суд Пленумининг раҳбарий қоидаларига мувофиқ қилмишни баҳолашда яна шуни эътборга олиш лозимки, “кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида, зарурий мудофаа ёки ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлаш чоралари чегарасидан четга чиқиб, баданга қасддан оғир ёки ўртача оғир шикаст етказиш, ҳатто ЖК 104-моддаси учинчи қисмида кўрсатилган айбни оғирлаштирувчи белгилар мавжуд бўлган тақдирда ҳам тегишлича ЖК 104, 105-моддаси билан квалификация қилиниши мумкин эмас. Бундай ҳаракатлар, жумладан, улар эҳтиётсизлик орқасида ўлимга сабаб бўлган ҳолда ҳам тегишлича ЖК 106, 107, 108-моддалари билан квалификация қилиниши лозим.” Қийнаш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 110-моддаси)

Қийнашнинг бевосита объекти жабрланувчининг соғлиғи ёки жисмоний дахлсизлиги ҳисобланади. Объектив томондан жиноят муттасил равишда дўппослашда ёки бошқача ҳаракатлар билан қийнашда ифодаланади, бунда Жиноят кодекси 104, 105-моддаларида назарда тутилган оқибатлар келиб чиқмаган бўлиши керак. Қийнаш – кўп маротаба ёки узоқ вақт давомида оғриқ етказиш билан боғлиқ ҳаракатлар, чимчилаш, савалаш, тўмтоқ ёки ўткир учли нарсалар билан кўплаб, аммо унча катта бўлмаган шикастлар етказиш, қиздирилган буюмлар билан таъсир кўрсатиш ёки бошқа шунга ўхшаш ҳаракатлардир. Қийнаш жабрланувчига оғир жисмоний ва руҳий азоб, оғриқ, азият беради. Қийнашда муттасиллик жиноят ҳуқуқи ва жиноят процессуал ҳуқуқи каби жиноятни уч карра ва бундан ортиқ марта содир этишдан иборат бўлиб, бу ҳаракатнинг доимийлигидан, такрорийлигидан далолат беради. Шуни таъкидлаш керакки, муттасиллик шунчаки айни битта жиноий қилмиш такрорланишинигина эмас, балки унинг ҳаракатларида муайян умумий режа намоён бўлишини ёки айбдорнинг муайян жиноий кўникмалари мустаҳкамланиб боришини кўзатиш мумкин бўлган бир қатор ҳаракатларнинг мавжуд бўлишини назарда тутади – унинг бир неча бор такрорланган жиноий қилмишлари бир-бири билан боғлиқ бўлиши керак. Қийнашни содир этишда айбдор айнан шундай усулни онгли равишда танлайдики, бунда у ўзи хоҳлаган оқибатларга – жабрланувчига жуда қаттиқ оғриқ етказишга ёки уни азоб-уқубатга солишга эришади. Дўппослаш ва шикаст етказишларнинг усули, воситаси муайян доирадан четга чиқмаслиги, уларнинг хусусияти – буларнинг барчаси айбдорнинг нияти ўз қурбонига ўзига хос жисмоний оғриқ етказишга ёки уни азоб- уқубатга солишга қаратилганлигидан далолат беради. Юқоридаги

айтилган фикрлар қийнаш муттасил равишда ҳам, бир марталик ҳам содир этилиши мумкин деб хулоса қилиш имконини беради. Шу тариқа «қийнаш» тушунчаси муттасил дўппослашлар, жабр - ланувчига қаттиқ қийноқ, жисмоний оғриқ ва азоб берадиган бир неча марталик ёки бир марталик ҳаракатлардан иборатдир. Қийнаш натижасида баданга енгил шикаст етказилиши ёки етказилмаслиги мумкин. Агар бундай шикастлар етказилган бўлса, қилмиш ЖК 110- моддаси билан қамраб олинади ва қўшимча квалификацияни талаб қилмайди. Агар қийнаш натижасида баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст етказилган бўлса, жиноят ЖК 104-моддаси ёки 105-моддасининг тегишли банди билан квалификация қилиниши керак. Жиноят дўппослаш ёки бошқача ҳаракатлар билан қийнаш муттасил равишда содир этилган пайтдан эътиборан тамом бўлган деб топилади. Субъектив томондан жиноят қасддан содир этилади. Қилмишнинг мотиви ва мақсади жиноятни квалификация қилиш учун аҳамиятсиздир. Ушбу жиноятнинг субъекти 16 ёшга тўлган ҳар қандай шахс бўлади. Кўриб чиқилаётган модданинг 2-қисмида: 1) вояга етмаган шахсга нисбатан; 2) ҳомиладорлиги айбдорга аён бўлган аёлга нисбатан; 3) ожиз аҳволдаги айбдорга аён бўлган шахсга нисбатан содир этилган қийнаш учун жавобгарлик назарда тутилган. Айбдорнинг қилмишини ЖК 110-моддаси 2-қисми билан квалификация қилишда айбдор қийнашни содир этишидан олдин аёлнинг ҳомиладорлигини билганлигини аниқлаш зарур. Ҳомиладорлик муддатлари жиноятни квалификация қилиш учун аҳамиятга эга эмас. Ожиз аҳволдаги шахсни қийнаган шахсни жавобгар деб топиш учун айбдор жабрланувчининг ожиз аҳволдалигини аниқ билган ёки билмаганлигини аниқлаш лозимдир.

Эҳтиётсизлик орқасида баданга оғир ёки ўртача оғир шикаст етказиш (ЖКнинг 111-моддаси) Объектив томондан жиноят эҳтиётсизлик орқасидан баданга оғир (1- қисми) ёки ўртача оғир (2-қисми) шикаст етказишда ифодаланади. Субъектив томондан жиноят эҳтиётсизликдан, жиноий ўз-шўига ишониш ёки бепарволик оқибатида содир этилади. Айбдор ҳаракатлари қасддан содир этилганда ва бунинг натижасида жабрланувчига ЖК 104-моддаси 1-қисми ёки 105-моддасидаги тан жароҳатлари етказилса, айбдорнинг эса уларга кўзи етмаса лекин кўзи етиши лозим ва мумкин бўлса, унинг ҳаракатлари ЖК 111-моддасининг тегишли қисми билан квалификация қилиниши лозим. Эҳтиётсизликдан енгил тан жароҳати етказиш жиноий жавобгарликни келтириб чиқармайди. Эҳтиётсизлик орқасидан икки ёки ундан ортиқ шахс баданига ўртача оғир ёки оғир шикаст етказиш 111-модданинг 3-қисмига асосан жавобгарликни келитириб чиқаради. Жабрланувчининг ўлимига сабаб бўлган эҳтиётсизлик орқасида баданга шикаст етказиш ЖК 102-моддасига асосан квалификация қилинади. Шу билан бирга бир шахсга эҳтиётсизлик орқасида ўртача оғир ёки оғир шикаст етказиш ва шу вақтнинг ўзида эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш ЖК 102 ва 111-моддалари бўйича жиноятлар жами тариқасида жавобгарликни келтириб чиқаради.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят - ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

O'xshashlar

Ҳаётга қарши жиноятлар

Ўзбекистон Республикасига қарши жиноятлар

Жамоат тартибига қарши жиноятлар

Иқтисодиёт асосларига қарши жиноятлар

Бошқарув тартибига қарши жиноятлар