Ҳаётга қарши жиноятлар - Huquqshunoslik - Referatlar

Ҳаётга қарши жиноятлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

34.8349609375 KB

Ko'chirib olish

Ҳаётга қарши жиноятлар Режа: 1. Ҳаётга қарши жиноятлар тушунчаси, турлари, жиноят таркибининг умумий таҳлили. 2. Қасддан одам ўлдириш жинояти тушунчаси ва унинг белгилари 3. Жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш жиноятлари тушунчаси, турлари 4. Енгиллаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдириш жинояти тушунчаси, турлари ва жавобгарлик 5. Эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш учун жиноий жавобгарлик 6. Ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш учун жиноий жавобгарлик

1. Ҳаётга қарши жиноятлар тушунчаси, турлари, жиноят таркибининг умумий тавсифи Жиноят кодексининг «Шахсга қарши жиноятлар» бўлимида ҳаётга, соғлиққа қарши, ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли, жинсий эркинликка, оилага, ёшларга ва ахлоққа, шахснинг озодлиги, шаъни, қадр-қимматига, фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қарши қаратилган жиноятлар учун жавобгарлик белгиланган бўлиб, бу жиноятлар жамият учун жиддий хавф туғдиради. Дарҳақиқат, инсоннинг ҳаёти ва соғлиғи шахснинг бебаҳо бойлиги ҳисобланади ва унинг бу бойликлардан маҳрум этилиши ёки уларга шикаст етказилиши шахс учун фожиа ҳисобланади. Инсон яшар экан, ҳаётдан, унинг неъматларидан баҳраманд бўлиб яшашга интилади, ҳаётдан маҳрум қилинган шахснинг ўрнини ҳеч нарса билан тўлдириб бўлмайди. Инсоннинг соғлиғига зарар етказилиши унга жисмоний, ахлоқий, руҳий азоблар бериб, унинг ҳаётий фаолиятини чеклаб қўяди. Ҳаётга қарши жиноятларни шартли равишда 3 туркумга бўлиш мумкин 1) қасддан одам ўлдириш; 2) эҳтиётсизликдан одам ўлдириш 3) ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш Одам ўлдириш – қасддан, ҳуқуққа хилоф равишда ёки эҳтиётсизлик орқасида бошқа кишини ҳаётдан маҳрум қилишдир. Ушбу жиноят лар нинг объекти бошқа кишининг ҳаёти дир . Бу жиноятлар фақат ўзга шахснинг ҳаётига қаратилганида жиноят ҳисобланади. Одам улдиришнинг объекти нафақат одамнинг ҳаётий биологик жараёни, балки одам учун энг қимматли бўлган неъмат билан бемалол фойдаланиши, ҳаёти билан ифодаланадиган ижтимоий муносабат ҳам бўлади.

Одам ўлдиришнинг бевосита объекти бошқа кишининг ҳаёти ҳисобланади. Ёшидан, соғлиғи ёки яшаш тарзидан қатъи назар ҳар қандай кишининг ҳаёти жиноят қонуни билан қўриқланади. Шу сабабли чақалоқ, кекса, соғлом ёки касал одамни ҳаётдан маҳрум қилишга қаратилган ҳар қандай ҳаракат одам ўлдириш, деб ҳисобланади.. Ўлган одамни тирик деб, унинг ҳаётига тажовуз қилиш, ўлдиришга суиқасд деб квалификация қилиниши керак. Объектив томондан одам ўлдириш қонунга хилоф равишда бошқа шахсни ҳаётидан маҳрум қилишда ифодаланади. Агар бош қа шахсни ҳаётидан маҳрум қилиш қонунга хилоф бўлмаса, у одам ўлдириш деб ҳисобланиши мумкин эмас (масалан, зарурий мудофаа ҳолатида ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлаш вақтида (ЖКнинг 39моддаси) бошқа шахсни ҳаётидан маҳрум қилиш ва х.к). Одам ўлдириш моддий таркибли жиноят бўлиб, уни тугалланган деб топиш учун жабрланувчининг ўлими сифатидаги оқибат рўй берган бўлиши лозим. Бундай оқибатнинг рўй бермаганлиги одам ўлдиришни тугалланмаган, одам ўлдиришга тайёргарлик ёки унга суиқасд деб, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 25-моддасининг тегишли қисми бўйича айбдорни жавобгарликка тортиш учун асос бўлади. Айбдор ўзи содир этган қилмиши натижасида қандай оқибат рўй беришини билиб ҳаракат қилса-ю, аммо унинг ихтиёрига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра жабрланувчи тирик қолса, унинг ҳаракати одам ўлдиришга суиқасд, деб топилади. Бундай суйиқасд назария ва амалиётда яроқсиз қурол билан тажовуз деб, 2 турга ажратилади: яроқсиз қурол билан суйиқасд ва яроқсиз объектга суйиқасд. 2чи турга мисол қилиб, мурдани тирик одамга адаштириб уни улдириш мақсадида ўқ отишни келтириш мумкин. Бу ҳолатда айибдор шахснинг тирик эканлигига нисбатан адашмоқда. Бу қилмиш ўта хавфли ижтимоий қилмиш бўлиб, жиноий жавобгарликка тортилиши зарурлигини англатади.

Одам ўлдиришга суйиқасд хақидаги ишларни кўриб чиқишда жиноий ҳарикатнинг натижаси ўлиб бўлмаганлиги сабабларини аниқлаш зарур. Негаки жиноий ҳаракат содир этувчи жиноятни вақтинча ёки мажбуран тўхтатиш эмас, балки ўз хоҳиши билан тўхтатиши мумкин. Бунда унинг уз хоҳиши билан жиноят тўхтатилган бўлиши зарур. Шунга қарамай жиноят ҳуқуқи назарияси ва амалиёти шуни инобатга оладики, одамни қасддан улдиришга суйиқасддан сўнг бундай ҳаракатни тўхталилишдан бош тортиш, қилмишнинг квалификациясига тасир қилмайди. Субъектив томондан одам ўлдириш қасддан ёки эҳтиётсизлик билан содир этилиши, айбнинг шакллари турлича бўлиши мумкин, аммо айб мавжуд бўлиши лозим. Ушбу қилмиш эгри қасд билан ҳам содир этилиши мумкин. Ушбу жиноятнинг содир этилишида субъектив томондан мотиви ва мақсадининг аҳамияти каттадир. Мотив ва мақсад қилмишнинг квалификациясига бевосита таъсир кўрсатади.. Масалан, жиноятнинг ўч олиш, рашк мотиви билан содир этилганлиги аниқланса, айбдорнинг қилмиши ЖК 97-моддаси 1-қисми билан; одам ўлдириш ғараз ниятида, безорилик оқибатидаги мотив билан содир этилган бўлса, қилмиш жазони оғирлаштирувчи ҳолат сифатида ЖК 97-моддаси 2-қисми билан квалификация қилиниши лозим. ЖК 97-моддаси 2-қисмида назарда тутилган жиноятнинг субъекти 13 ёшга тўлган ақли расо жисмоний шахсдир; 97-модданинг 1-қисмида жавобгарлик белгиланган қасддан одам ўлдиришнинг субъекти 14 ёшга тўлган ақли расо жисмоний шахсдир. Кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида одам ўлдириш (ЖК 98-модда); онанинг ўз чақалоғини қасддан ўлдириши (ЖК 99-модда); зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, қасддан одам ўлдириш (ЖК 100-модда); ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарур чоралари чегарасидан четга чиқиб қасддан одам ўлдириш (ЖК 101-модда); эҳтиётсизлик орқасида одам

ўлдириш (102-модда); ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш (103- модда) жиноятларининг субъекти 16 ёшга тўлган ақли расо жисмоний шахсдир. Жиноят қонунига биноан одам ўлдиришнинг қуйидаги турлари мавжуддир: 2. Қасддан одам ўлдириш жинояти тушунчаси ва белгилари. (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси) Жиноят кодексининг 97-моддаси икки қисмдан иборат бўлиб, ушбу модданинг 1-қисмида «оддий» одам ўлдирганлик учун жавобгарлик белгиланган. Албатта, одам ўлдириш «оддий» бўлиши мумкин эмас. Жиноятни ЖК 97-моддаси 1-қисми билан квалификация қилиш инкор усули билан амалга оширилади. Ишда, яъни содир этилган қилмишда ЖК 97-моддаси 2-қисмида назарда тутилган одам ўлдирганлик учун жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларнинг мавжудлиги ва ЖК 98- 102-моддаларидаги енгиллаштирувчи ҳолатларнинг борлиги аниқланади, агарда юқорида айтилган ҳолатлар бўлмаса, айбдорнинг қилмиши ЖК 97-моддаси 1-қисми билан квалификация қилинади. Ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахсни ёки унинг яқин қариндошларини қасддан ўлдиришдан бош қа барча ҳолатларда ўч олиш мақсадида шахсни ўлдирганлиги учун айбдор ЖК 97-модда 1-қисми билан жавобгарликка тортилади. Дастлаб айтиб ўтилган ҳолатда одам ўлдирганлик ЖК 97-модда 2-қисми «г» банди билан квалификация қилинади, бунинг учун одам ўлдириш айнан шахсий муносабатлар туфайли ўч олиш мақсадида содир этилганлигини аниқлаш лозим бўлади. Агар қилмишда ЖК 97-моддаси 2-қисми назарда тутилган оғирлаштирувчи ҳолатлар бўлмаса, кимнинг айби билан бошланганлигидан қатъи назар уришиш ёки муштлашиш вақтида одам

ўлса, айбдорнинг қилмиши ЖК 97-модда 1-қисми билан квалификация қилинади. Уришиш ёки муштлашиш вақтида одам ўлдирилганида қилмишни кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида ёки зарурий мудофаа чегарасидан четга чиққан ҳолда ёхуд эҳтиётсизлик оқибатида қасддан одам ўлдиришдагидек жавобгарликни енгиллаштирувчи ҳолат ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Юқорида айтилган енгиллаштирувчи ҳолат мавжуд бўлса, уришиш ёки муштлашиш вақтида одам ўлдириш ЖК 98, 100, 102- моддаларининг бирортаси билан квалификация қилиниши лозим. ЖК 97-модда 2-қисмида жазони оғирлаштирувчи ҳолатларда одам ўлдирганлик учун жавобгарлик белгиланган. Ушбу нормада одам ўлдирганлик учун жавобгарликни оғирлаштирувчи ўн еттита ҳолат назарда тутилган бўлиб, бу рўйхат ўзгармасдир, яъни ЖК 97-модда 2- қисмида кўрсатилган оғирлаштирувчи ҳолат бўлмаса, қилмиш ушбу норма билан квалификация қилинмайди. Аммо ЖК 97-модда 2-қисмида кўрсатилган оғирлаштирувчи ҳолатлардан бирортаси ёки бир вақтнинг ўзида бу ҳолатларнинг бир нечтаси мавжуд эканлиги қилмишни ЖК 97- модда 2-қисми билан квалификация қилиш учун асос бўлади. Жиноят ушбу норма билан квалификация қилинганида, оғирлаштирувчи ҳолатнинг ҳар бири кўрсатилиши ва у жазо тайинланганида эътиборга олиниши лозим. Жиноят ҳуқуқига оид адабиётларда қасддан жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларда одам ўлдирганликни квалификация қилиш бўйича турли қарашлар мавжуд. ЖК 97-модда 2-қисмидаги ҳолатлар жиноят таркибининг элементларига кўра таснифланган. Ушбу таснифга биноан биринчи гуруҳга жиноятнинг объектига тааллуқли бўлган ҳолатларни киритиш лозим. Бу гуруҳга: а) икки ёки ундан ортиқ шахсни; б) ҳомиладорлиги айбдорга аён бўлган аёлни; в) ожиз аҳволда эканлиги айбдорга аён бўлган шахсни;

г) ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахсни ёки унинг яқин қариндошларини ўлдирганлик киради. Иккинчи гуруҳга кирувчи ҳолатлар одам ўлдиришнинг объектив томонига тааллуқли бўлиб, бу гуруҳга: а ) бошқа шахсларнинг ҳаёти учун хавфли бўлган усулда; б ) оммавий тартибсизликлар жараёнида; в ) ўта шафқатсизлик билан; г ) номусга тегиш ёки жинсий эҳтиёжни зўрлик ишлатиб, ғайритабиий усулда қондириш билан боғлиқ ҳолда одам ўлдириш киради. Учинчи гуруҳга одам ўлдиришнинг субъектив томони билан боғлиқ ҳолатлар: а ) тамагирлик ниятида; б ) миллий ёки ирқий адоват замирида; в ) безорилик оқибатида; г ) диний таассублар замирида; д ) киши аъзоларини кесиб олиб, бошқа кишига кўчириш (трансплантат) ёки мурданинг қисмларидан фойдаланиш мақсадида; е ) бошқа бир жиноятни яшириш ёки унинг содир этилишини осонлаштириш мақсадида одам ўлдириш киради. Тўртинчи гуруҳга жиноятнинг субъектига тааллуқли ҳолатлар жамланган бўлиб, улар: а ) бир гуруҳ шахслар ёки уюшган гуруҳ аъзоси томонидан ёхуд ўша гуруҳ манфаатларини кўзлаган ҳолда; б ) такроран ёки хавфли рецидивист томонидан; в ) ўта хавфли рецидивист томонидан қасддан одам ўлдирилиши ҳолатларини ўз ичига олади. 3.Жавобгарликни оғирлаштирадиган ҳолатларда қасддан одам ўлдириш жиноятлари тушунчаси ва турлари. Икки ёки ундан ортиқ шахсни қасддан ўлдириш

(ЖК 97-моддаси 2-қисми «а» банди) Бир вақтнинг ўзида икки ёки ундан ортиқ шахсни ҳаётидан маҳрум қилишнинг ижтимоий хавфлилиги юқоридир. Одам ўлдиришнинг бу тури ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, айбдорда икки ёки ундан ортиқ шахсни ўлдириш нияти бўлади. Масалан, Семёнов деган шахснинг ўйнаши бўлиб, унинг яна бошқа киши билан учрашиб туриши ҳақидаги гап-сўзлар Семёновнинг қулоғига етади. Кечки пайт Семёнов ўйнашиникига келганида, уларни тўшакда кўради ва у ҳар икки шахсни ўлдиради. Унинг қилмиши суд томонидан ЖК 97-моддаси 2-қисми «а» банди билан тўғри квалификация қилинади. ЖК 97-модда 2-қисми «а» бандида назарда тутилган одам ўлдиришни квалификация қилганда жиноятчининг ҳаракатлари ягона қасд билан қамраб олинганлиги ва бир вақтда содир этилганлигига эътибор бериш лозим. Икки ёки ундан ортиқ шахсни ўлдиришга қасд қилинганлиги, уларни ҳаётдан маҳрум этиш мотивининг бир хил эканлиги жиноий ниятнинг ягоналигидан далолат беради. Бир вақтнинг ўзида икки ёки ундан ортиқ кишини ўлдириш нафақат тўғри қасд , балки эгри қасд билан ҳам содир этилиши мумкин. Икки ёки ундан ортиқ шахснинг ўлимининг рўй бериши жиноятни тугалланган деб ҳисобланишига асос бўлади. Агар айбдор бир кишини ўлдиришга қасд қилган бўлса-ю, ўзининг эҳтиётсизлиги орқасида иккинчи шахсни ҳаётидан маҳрум этса, қилмиш жиноятларнинг жами бўйича, яъни қасддан одам ўлдириш (ЖК 97-модда 1 ёки 2-қисми) ва эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш (ЖК 102- моддаси) билан квалификация қилинади. Қилмишда икки ёки ундан ортиқ шахсни ўлдириш ва ЖК 97-модда 2-қисмида кўзда тутилган бошқа ҳолатлар ҳам мавжуд бўлса, айбдорнинг қилмиши ўша бандларнинг барчаси билан квалификация қилинади ва бу жазо тайинлашда ҳисобга олинади.

Агарда айбдорда биринчи жиноятни содир этиб бўлгандан сўнг шу жиноятни яшириш мақсадида бошқа одамни ўлдириш қасди келиб чиқса, бундай ўлдириш икки ёки ундан ортиқ одамни ўлдириш деб ЖК 97- моддаси 2-қисмининг “а” банди билан квалификация қилиниши мумкин эмас. Бундай ҳолларда ҳар бир жиноят алоҳида квалификацияни талаб қилади. . Ҳомиладорлиги айбдорга аён бўлган аёлни қасддан ўлдириш (ЖК 97-моддаси 2-қисми «б» банди) Жиноятни ЖК 97-моддаси 2-қисми «б» банди билан квалификация қилиш учун аёлнинг ҳомиладорлиги айбдорга аввалдан маълум бўлганлигини аниқлаш зарур. Агар айбдор янглиш тахмин асосида, аслида ҳомиладор бўлмаган аёлни ҳомиладор, деб қасддан ўлдирган бўлса, башарти унинг ҳаракатларида ЖК 97-моддасининг иккинчи қисми кўрсатиб ўтилган жавобгарликни оғирлаштирувчи бошқа ҳолатлар мавжуд бўлмаса, қилмиш ЖК 97-моддасининг биринчи қисми бўйича квалификация қилинади», дейилган. Қилмишни ЖК 97-моддаси 2-қисми «б» банди билан квалификация қилишнинг зарурий шарти айбдор томонидан аёлнинг ҳомиладорлигини била туриб ўлдирилганлиги ҳисобланади. Жиноятни ЖК 97-моддаси 2-қисми «б» банди билан квалификация қилишда ҳомиладорлик муддати аҳамият касб этмайди. Ожизлиги айбдорга аён бўлган шахсни қасддан ўлдириш (ЖК 97-моддаси 2-қисми «в» банди) Айбдор ожизлиги ўзига аён бўлган шахсни қасддан ўлдирса (онанинг ўз чақалоғини қасддан ўлдиришдан ташқари), унинг қилмиши ЖК 97-модда 2-қисм «в» банди билан квалификация қилиниши лозим.

«Айбдорнинг ҳаракатларини ЖК 97-моддаси 2-қисми «в» банди билан квалификация қилишда, ожиз аҳвол , деб жабрланувчининг физиологик жисмоний ёки руҳий жиҳатдан (жисмоний нуқсонлари, руҳияти бузилганлиги, жуда ёш ёки кексалиги, қаттиқ оғриқ ёки беҳуш ҳолатда ёхуд уйқуда бўлганлиги, алкогол, гиёҳвандлик воситаси ёки психотроп модда таъсирида оғир даражада мастлик туфайли ) ўзини ҳимоя қилишга, айбдорга фаол қаршилик кўрсатишга қодир эмаслик ёки ўзига нисбатан содир этилаётган ҳаракатларнинг ҳусусияти ва моҳиятини тушуна олмаслик ёхуд ўз ҳаракатларини бошқара олмаслик ҳолати тушунилиши керак. Бунда айбдор жабрланувчи ожиз аҳволда эканлигини англаган бўлиши шарт. Ҳаётларига бўлган тажовузни бартараф эта олмасликларини эътиборга олиб, ёш боланинг, кекса кишининг ўлдирилганлигини, жабрланувчини ухлаб ётганида, қаттиқ маст ҳолатида ёки руҳий касал кишини била туриб ўлдирганлик ҳам ЖК 97-модда 2-қисми «в» банди билан квалификация қилиниши зарур. Ўз хизмат ёки фуқаролик бурчини бажариши муносабати билан шахсни ёки унинг яқин қариндошларини қасддан ўлдириш (ЖК 97-моддаси 2-қисми «г» банди) Одам ўлдиришнинг бу турида жабрланувчининг ўлими унинг хизмат ёки фуқаролик бурчини бажаришдек ижтимоий фойдали фаолияти билан боғлиқ ҳолда рўй беради. Жабрланувчининг хизмат ёки фуқаровий бурчини бажариши муносабати билан ундан ўч олиш мақсадида қасддан ўлдирганлик ЖК 97- модда 2-қисми «г» банди билан квалификация қилиниши керак. Хизмат вазифасини бажариш деганда, ҳар қандай муассаса, корхона ва ташкилотда хизмат бўйича юклатилган вазифани бажараётган ҳар қандай шахснинг фаолияти тушунилади.

Фуқаролик бурчини бажариш деганда, фуқаронинг ҳар қандай қонуний фаолиятини тушунмоқ лозим. Булар ўзига юклатилган жамоат ишлари, жамият ёки айрим фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган, яъни ҳуқуқбузарликнинг олдини олиш, жиноят тўғрисида хабар бериш, гувоҳлик бериш ва ҳоказо ҳаракатлар бўлиши мумкин. Жабрланувчини хизмат ёки фуқаролик бурчини ўташи муносабати билан қасддан ўлдиришдан одам ўлишига сабаб бўлган терроризм (ЖК 155-модда 3-қисми «а»банди)ни фарқлаш лозим. ЖК 97-модда 2-қисми «г» бандида жавобгарлик белгиланган одам ўлдириш жабрланувчилардан бирор нарса талаб қилинмасдан содир этилади. Бошқа шахсларнинг ҳаёти учун хавфли бўлган усулда қасддан одам ўлдириш (ЖК 97-моддаси 2-қисми «д» банди) Одам ўлдиришни ЖК 97-модда 2-қисми «д» банди билан квалификация қилиш учун жиноятнинг содир этиш усулини аниқлаш зарур. Бундай усулга: кўпчиликка, тураржойда, транспортда ёки одамлар тўпланиб турган жойда тартибсиз равишда ўқ ўзиш, портлатиш, одамлар бор бўлган уйни ёқиб юбориш натижасида одам ўлдириш, қудуқдаги сувни заҳарлаш ва ҳоказолар киради. Аммо одам ўлдириш усулининг хавфлилиги мавҳум эмас, балки содир этилган жиноятнинг аниқ ҳолатидан келиб чиққан ҳолда аниқ баҳоланмоғи лозим. Масалан, ҳеч ким бўлмаган жойда шахсни портлатиш ёки транспорт воситаси билан босиб кетиш натижасида ҳаётидан маҳрум қилганлик ЖК 97-модда 2- қисми «д» банди билан квалификация қилинмайди, чунки бу ҳолатларда айбдорнинг хатти-ҳаракати бошқа шахсларнинг ҳаёти учун реал хавф туғдирмайди.

Ҳақиқатан ҳам бошқа шахсларнинг ҳаёти учун хавф мавжуд бўлганида ва шу шароитда бошқаларни ҳаётидан маҳрум қилиш мумкинлиги кўриниб турганидагина ЖК 97-моддаси 2-қисми «д» банди бўйича жавобгарлик вужудга келади. Оммавий тартибсизликлар жараёнида одам ўлдириш (ЖК 97-моддаси 2-қисми «е» банди . Оммавий тартибсизликлар – бебош тўданинг қирғин қилиш, ўт қўйиш, бўзиш, мулкни нобуд қилиш, шахсга қарши зўрлик ишлатишга қаратилган хатти-ҳаракати. Ушбу жиноятнинг субъекти бир вақтнинг ўзида оммавий тартибсизликларнинг ҳам ташкилотчиси ёки фаол иштирокчиси бўлса, унинг қилмишлари жиноятларнинг жами – ЖК 244- моддаси ва ЖК 97-моддаси 2-қисми «е» банди билан квалификация қилиниши лозим. Одам ўлдириш айнан оммавий тартибсизликлар бўлаётган вақтда содир этилганидагина айбдорнинг қилмиши ушбу банд билан квалификация қилинади. Ўта шафқатсизлик билан одам ўлдириш (ЖК 97-моддаси 2-қисми «ж» банди) Ўта шафқатсизлик шахснинг раҳмсизлиги, ахлоқсизлигидан далолат беради. ЖК 97-модда 2-қисми «ж» бандида оддий шафқатсизлик эмас, балки ўта шафқатсизлик ҳақида гап боради. Одам ўлдириш ҳамма вақт ҳам шафқатсизликдир. Ўта шафқатсизлик нималарда намоён бўлади? У энг аввало жиноятни содир этиш усулида намоён бўлади. Ўта шафқатсизлик деганда, жабрланувчини ўта қийнаб ҳаётдан маҳрум этиш тушунилади. Жабрланувчининг яқин кишилари кўз ўнгида одам ўлдириш, агар айбдор ўз ҳаракатлари билан уларга кучли изтироб бераётганлигини

англаган бўлса, айбдор томонидан ўта шафқатсизлик намоён этилганлигидан далолат берувчи ҳолат сифатида баҳоланмоқи лозим. Жабрланувчининг яқин кишилари қаторига, унинг яқин қариндошларидан ташқари, жабрланувчи билан алоҳида шахсий дўстона муносабатда бўлган шахслар ҳам кириши мумкин. Марҳумнинг жасадида бир нечта жароҳатларнинг борлиги уни шафқатсизларча азоблаб ўлдирилган деб топиш учун асос бўла олмайди, бундай ҳолда жароҳатларнинг айбдор томонидан қасддан ўлдириш вақтида ёки жабрланувчига ўлишидан аввал азоблаш, қийнаш мақсадида етказилганлигини аниқлаш зарур. Номусга тегиш ёки жинсий эҳтиёжни зўрлик ишлатиб ғайритабиий усулда қондириш билан боғлиқ ҳолда қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «з» банди) Номусга тегиш ёки жинсий эҳтиёжни зўрлик ишлатиб қайритабиий усулда қондириш билан боғлиқ ҳолда қасддан одам ўлдириш деганда, жинсий эркинликка қарши жиноятлар содир этиш жараёнида жабрланувчини ҳаётдан маҳрум этиш тушунилмоғи лозим. Бунда иккита мустақил жиноят содир этилишини инобатга олиб, қилмиш ЖК 97-моддаси иккинчи қисмининг «з» банди ҳамда, ишнинг муайян ҳолатларига қараб, Жиноят кодекси 118 ёки 119-моддасининг тегишли қисмлари билан квалификация қилиниши керак. Номусга тегиш ёки жинсий эҳтиёжни зўрлик ишлатиб қайритабиий усулда қондириш жинояти содир этилгандан кейин ушбу жиноятни яшириш мақсадида жабрланувчини қасддан ўлдириш ЖК 118 ёки 119- моддасида ҳамда 97-моддаси иккинчи қисмининг «о» бандида назарда тутилган жиноятлар мажмуи бўйича квалификация қилинади. Айбдор қасддан одам ўлдириш билан бир қаторда номусга тегишни содир этган (118-модда) ёки жинсий эҳтиёжни ғайритабиий усулда

қондирган (119-модда) ҳолларда жиноят ЖК 97-модда 2-қисмининг «з» банди бўйича квалификация қилиниши зарур. Тамагирлик ниятида қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «з» банди) Тамагирлик ниятида қасддан одам ўлдириш деганда (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисмининг «и» банди) – ҳар хил моддий наф (пул, мол-мулк, мулкий ҳуқуқлар, уй-жой майдонига бўлган ҳуқуқ ва ҳоказо) олишга қаратилган ниятда ёки моддий сарф-ҳаражатлардан, қарзни, алиментни тўлашдан қутулиш истагида ёхуд бошқа тамагирлик ниятида содир этилган ўлдиришдир, масалан, жабрланувчининг анча кўп ҳақ тўланадиган лавозимини эгаллаш учун ҳақ эвазига одам ўлдириш ва ҳоказолар тушунилади. Жабрланувчи ким бўлишидан қатъи назар, яъни мол-мулкнинг (бошқа бойликларнинг) эгаси ёки ўзида мол-мулк турган шахс ёки мол- мулк сақлаш учун бериб қўйилган шахс бўлишидан қатъи назар, одам ўлдириш тамагирлик ниятида содир этилган деб топилади. Тамагирлик ниятида қасддан одам ўлдириш айбдор эгаллаб олишни хоҳлаган моддий қимматликлар ёки бошқа бойликларни олгани ёки олмаганидан қатъи назар ўлим юз берган пайтдан эътиборан тамом бўлган жиноят, деб топилади. Миллий ёки ирқий адоват замирида содир этилган қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «к» банди) Жабрланувчининг у ёки бу миллатга, ирққа мансублиги билан боғлиқ ҳолда, у ёки бу ирқ вакилларининг ҳаёт тарзи, турмуши, оила қуриш тарзи, маданияти, урф-одатларини хуш кўрмаслик ёки улардан нафратланиш туфайли қотиллик содир этилган ҳолларда одам ўлдириш ЖК 97-модда 2-қисми «к» банди билан квалификация қилин иши лозим.

Бошқа важлар (тамагирлик, рашк, ўч олиш ва бошқа шу кабилар)га кўра у ёки бу миллат, ирқ вақилининг ҳаётига тажовуз қилиш Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисмининг «к» банди бўйича жавобгарликни келтириб чиқармайди. Безорилик оқибатида қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «л» банди) Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисми «л» банди билан «...айбдорнинг феъл-атворида жамоат тартибига қарши қўйиш, беписандлик намойиш этиш истаги мавжуд бўлади. Бу ҳолда айбдорнинг ҳаракатларини ЖКнинг 277-моддаси бўйича қўшимча квалификация қилиш талаб этилмайди». ЖК 97-модда 2-қисми «л» бандида жавобгарлик назарда тутилган қилмишни содир этганлик учун жавобгар деб топишда жиноят содир этилган жой (масалан, жамоат жойи)нинг аҳамияти йўқ. Жиноятни квалификация қилишда безорилик ўлдиришга қасд қилишни келтириб чиқарган асосий ва бевосита сабаб бўлганини аниқлаш муҳимдир. Қилмишни Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисми «л» банди билан квалификация қилишнинг зарур шарти одамнинг безорилик оқибатида ўлдирилганлигидир. Безорилик оқибатида одам ўлдирган айбдор бошқа кишини ўлдиришдан ёхуд жамоат тартибини одам ўлдириши мумкин бўлган тарзда қўпол равишда бўзиш ва жамиятга нисбатан ҳурматсизлик қилишдан роҳатланади. Шахснинг қасддан жанжал пайтида, совуқ муносабатлар туфайли, муштлашиш чоғида ўлдирганлигини ҳам, ҳатто бунда жамоат тартиби бўзилган бўлса ҳам, безорилик оқибатидаги одам ўлдириш деб ҳисоблаш мумкин эмас. Безорилик оқибатида одам ўлдирилганида бошқа мотивлар: рашк, ўч олиш, нафрат, ҳасад сингарилар ҳам бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда ана шу мотивларни фарқлаш ва улардан қайси бири жиноятни содир

этишда устунлик қилганлигини, қайси мотив устун бўлганлигини аниқлаш муҳимдир. Юқоридагиларга асосланиб айбдорнинг қайси банд билан жавобгарликка тортилиши масаласи ҳал қилинади. Агар безорилик оқибатида одам ўлдириш жараёнида айбдор жамоат тартибини бузган бўлса, унинг қилмишлари жиноятларнинг жами бўйича Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисми «л» банди билан квалификация қилиниб, қўшимча тарзда ЖКнинг 277-моддаси билан квалификация қилиш талаб этилмайди Агар жамоат тартибини қўпол равишда бузиш ва жамиятга нисбатан очиқдан-очиқ ҳурматсизлик билдириш, шунингдек, ўзганинг мол- мулкини йўқ қилиш ёки унга шикаст етказиш билан боғлиқ ҳаракатлар айбдор томонидан безорилик оқибатида одам ўлдириш жиноятидан сўнг қасддан содир этилган бўлса, қилмиш ЖК 97-моддаси иккинчи қисмининг «л» банди ҳамда Жиноят кодекси 277-моддасининг тегишли қисмлари билан квалификация қилиниши керак. Диний таассублар замирида қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «м» банди) У ёки бу дин ёхуд диний таълимотга эътиқод қилувчи шахсни шу эътиқоди учун ўлдирганлик Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2- қисми «м» банди билан квалификация қилиниши керак. Диний таассублар замирида деганда, диний мутаассибликка асосланган, диний ғояларга кўр-кўрона, ашаддий берилиб кетиш, турмушда уларга оғишмай риоя этишга интилиш, ғайридинлар ва бошқача фикрловчиларга муросасизлик тушунилади. Диний таасублар замирида қасддан одам ўлдириш объектив томондан шахсни бошқа динга мансублиги бўйича ўлдириш ҳам тушунилади. “Диний таассублар замирида, жабрланувчининг диний эътиқоди билан боғлиқ ҳолда, кўпинча, муайян бир конфессиянинг қадр- қимматини камситиш, диний адоват ёки нифоқ келтириб чиқариш

мақсадида содир этилган қасддан одам ўлдириш жиноятини ЖК 97- моддаси иккинчи қисмининг «м» банди билан квалификация қилиш лозим”. Диний таассублар замирида одам ўлдириш тўғри қасддан, айрим ҳолларда эгри қасд билан ҳам содир этилади (Масалан диний иншоотга ўт қўйиш билан ундаги одамни ўлдиришда жабрланувчининг ўлимига бефарқ қарайди). Киши аъзоларини кесиб олиб, бошқа кишига кўчириш (трансплантат) ёки мурданинг қисмларидан фойдаланиш мақсадида қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «н» банди) Одам ўлдириш одамнинг аъзоларини беморга кўчириб ўтказиш, илмий ёхуд бошқа мақсадлар учун ажратиб олиш мақсадида содир этилганда Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисми «н» банди билан жавобгарликка тортилади. Шахс тириклигида унинг розилигини олмасдан туриб ёки унинг яқин қариндошларининг розилигисиз мурданинг аъзоларини ёки тана қисмларини ажратиб олиш Ўзбекистон Республикаси ЖК 133-моддаси билан квалификация қилинади. Ҳақ эвазига (ёлланган қотиллик) киши аъзоларини кесиб олиб, бошқа кишига кўчириш (трансплантат) ёки мурданинг қисмларидан фойдаланиш мақсадида одам ўлдирилганида айбдорнинг қилмишини Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисми «н» ва «и» банди билан квалификациялаш зарур. Жабрланувчи аъзоларидан кесиб олиб трансплантат сифатида ёки мурданинг қисмларидан фойдаланиш (масалан, жабрланувчини тиббий операция ниқоби остида алдаш, наркоздан фойдаланган ҳолда куч ишлатиш ва ҳоказо) натижасида жабрланувчи ўлимининг юз берганлиги жиноятни ЖК 97-модда 2-қисми «н» банди билан квалификация қилишда аҳамиятга эга эмас.

Бошқа бирор жиноятни яшириш ёки унинг содир этилишини осонлаштириш мақсадида қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда c и 2-қисми «о» банди) Одам ўлдиришнинг бу турини тавсифлашда у фақат тўғри қасд билан содир этилишини таъкидлаш керак. Аксарият ҳолларда, одам ўлдиришнинг бу тури мол-мулкни эгаллаб олишни енгиллаштириш, содир этилган жиноятни яшириш; гувоҳларни йўқотиш, илгари содир этилган жиноят учун жавобгарликдан қутулиш учун содир этилади. Бошқа бирор жиноятни яшириш ёки унинг содир этилишини осонлаштириш мақсадидаги одам ўлдириш жиноятларнинг жами бўйича, яъни ЖК 97-модда 2-қисми «о» банди ва жиноят учун жавобгарликни назарда тутувчи тегишли бошқа моддаси билан квалификация қилиниши лозим. «Бошқа бирор жиноятни яшириш ёки унинг содир этилишини осонлаштириш мақсадида одам ўлдириш алоҳида жиноят сифатида тавсиф қилиниши лозим. Масалан, босқинчилик жиноятини содир этишни осонлаштириш ёки яшириш мақсадида содир этилган қасддан одам ўлдириш Жиноят кодекси 97-моддаси 2-қисмининг «о» банди ва ЖК 164-моддаси билан тавсифланиши лозим». Бундай ҳолларда, айбдор ўз фуқаролик бурчини бажарганлиги учун ўч олиш мақсадида жабрланувчини ўлдиради. Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисми «о» бандида назарда тутилган одам ўлдиришни тамом бўлган жиноят деб топиш учун айбдор одам ўлдириш натижасида бошқа бирор жиноятни яширганлиги ёки унинг содир этилишини осонлаштирганлиги талаб қилинмайди, шу мақсадда одам ўлдирилганлигининг аниқланганлиги кифоядир. Бир гуруҳ шахслар ёки уюшган гуруҳ аъзоси томонидан ёхуд ўша гуруҳ манфаатларини кўзлаб, қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «п» банди)

Одам ўлдириш икки ёки ундан ортиқ шахслар томонидан содир этилганида айбдорларнинг қилмиши Ўзбекистон Республикаси ЖК 97- модда 2-қисми «п» банди билан квалификация қилиниши зарур. Агар бир гуруҳ шахслар томонидан жабрланувчининг соғлиғига шикаст етказилсаю, гуруҳ аъзоларидан бири, қолган иштирокчиларнинг хаёлига келмагани ҳолда, уни қаттиқ уриб ўлдирган бўлса, унинг бу ҳаракати Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисми «п» банди билан квалификация қилинмайди. Бундай ҳолларда айбдорнинг қилмишини содир этилган жиноятнинг мотивини инобатга олган ҳолда, одам ўлдириш деб, жиноятнинг қолган иштирокчиларининг қилмишини эса бир гуруҳ шахс лар томонидан жабрланувчининг соғлиғига шикаст етказиш деб квалификация қилиш лозим. Икки ёки ундан ортиқ шахснинг биргаликда жиноий фаолият олиб бориш учун олдиндан гуруҳга бирлашиши уюшган гуруҳ деб топилади. Жиноят кодекси 97-моддаси 2-қисмининг «п» банди диспозиция сида кўрсатилган уюшган гуруҳ деб унинг барқарорлигини, унда ташкилотчининг бўлишини, одатда, бир неча жиноятни содир этиш мақсадида тўзилганлигини, жиноятни амалга ошириш режаси ва йўл- йўриғи ишланганлигини, ҳар бир иштирокчи ўртасида вазифалар тақсимланганлигини, техника билан таъминланганлигини, жиноятни яшириш чоралари кўрилганлигини, умумий интизомга ва жиноий гуруҳ ташкилотчисининг кўрсатмаларига итоат қилиниши ва ҳоказоларни тушунмоқ лозим. Одам ўлдиришни уюшган гуруҳ манфаатларини кўзлаган ҳолда содир этилган, деб топиш учун содир этилган жиноят натижасида уюшган гуруҳ аъзолари бирор-бир манфаат кўрган бўлишлари лозим, бевосита одам ўлдирган шахс уюшган гуруҳнинг аъзоси бўлмаслиги ҳам мумкин. Бундай ҳолда жиноятчиларда уюшган гуруҳнинг манфаатларини

кўзлаб жабрланувчини ҳаётдан маҳрум этиш нияти бўлганлигини аниқлаш муҳимдир. Такроран ёки хавфли рецидивист томонидан содир этилган қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «р» банди) Айбдор иккинчи марта одам ўлдирган ва илгари ҳам одам ўлдирганлиги учун судланмаган бўлса, жиноят такроран содир этилган деб топилади. Агар одам ўлдиришда айбдор бўлган шахс жиноятни содир этганлик учун илгари судланган бўлса, одам ўлдириш хавфли рецидивист томонидан содир этилган деб квалификация қилинади. Айбдор илгари тамом бўлган одам ўлдиришни содир этганми ёки унга суиқасд қилганми, у шу жиноятнинг ижрочиси ёки иштирокчиси бўлганми, бундан қатъи назар, одам ўлдириш такрорий ёки хавфли рецидивист томонидан содир этилганлиги аломатига кўра квалификация қилиниши лозим. Одам ўлдиришдан олдин терроризм, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳаётига тажовуз қилиш ва ҳоказо жиноятлар содир этилган бўлса, қилмиш такроран одам ўлдириш деб топилиши керак. Агар шахс илгари содир этган одам ўлдирганлиги учун жавобгарликдан ёки жазодан озод қилинган ёхуд ана шу жиноятлар учун судланганлиги муҳлати ўтган ёки қонунда белгиланган тартибда олиб ташланган, шунингдек жиноий жавобгарликка тортиш муҳлатлари ўтган бўлса, одам ўлдириш такроран содир этилган ёки хавфли рецидивист томонидан содир этилган деб топилиши мумкин эмас. Қуйидаги ҳолларда одам ўлдириш такроран ва хавфли рецидивист томонидан содир этилган деб топилиши мумкин эмас: агар одам ўлдириш эҳтиётсизлик орқасида (ЖК 102-моддаси) ёхуд зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб (ЖК 100-моддаси) ёки кучли руҳий

ҳаяжонланиш ҳолатида (ЖК 98-моддаси) содир этилган бўлса ёки онанинг ўз чақалоғини қасддан ўлдириши (ЖК 99-моддаси) ёхуд ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарур чоралари чегарасидан четга чиқиб (ЖК 101-моддаси) қасддан одам ўлдириш содир этилган бўлса. Такроран одам ўлдиришни икки ёки ундан ортиқ шахсни қасддан ўлдиришдан фарқлаш лозим бўлади (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97- модда 2-қисми «а» банди). Жиноятни квалификация қилишда икки ёки ундан ортиқ шахсни қасддан ўлдириш учун айбдорнинг жиноий нияти умумий эканлиги ва у, қоида тариқасида, бир вақтда амалга оширилганлигига эътибор бериш керак. Ўта хавфли рецидивист томонидан қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-моддаси 2-қисми «с» банди) Ўта хавфли рецидивист тушунчаси Ўзбекистон Республикаси ЖК 34- модда 3-қисмида баён қилинган. Одам ўлдириш содир этилгунга қадар қонуний кучга кирган ҳукмга биноан қонунда белгиланган тартибда ўта хавфли рецидивист деб топилган шахсларгина ЖК 97-модда 2-қисми «с» банди бўйича жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Ўта хавфли рецидивист томонидан одам ўлдиришнинг содир этилганлиги, агар бошқа иштирокчилар одам ўлдириш содир этилгунга қадар қонунда белгиланган тартибда ўта хавфли рецидивист деб топилмаган бўлсалар, одам ўлдиришнинг бошқа иштирокчилари Ўзбекистон Республикаси ЖК 97- модда 2-қисми «с» банди билан жавобгар қилинмайди. Агар айбдор томонидан ЖК 98-101-моддаларида назарда тутилган қасддан одам ўлдириш содир этилган бўлса, унинг қилмиши ЖК 97- модда 2-қисми «с» банди билан ўта хавфли рецидивист томонидан содир этилган деб квалификация қилиниши мумкин эмас. ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ ҲОЛАТЛАРДА ҚАСДДАН ОДАМ ЎЛДИРИШ ЖИНОЯТИ ТУРЛАРИ

Кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 98-моддаси) Кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида қасддан одам ўлдириш – физиологик аффект (кучли ҳаяжон, жазава) ҳолатидаги одам ўлдиришдир. Объектив томондан жиноят жабрланувчи томонидан қилинган ғайриқонуний зўрлик ёки оғир ҳақорат, бошқа ғайриқонуний ҳаракатлари туфайли тўсатдан юз берган кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида қасддан одам ўлдиришдан иборатдир. Мазкур модда шундай т у зилганки, у қуйидаги иккита: 1) айбдорнинг алоҳида руҳий жисмоний ҳолати; 2) одам ўлдириш жабрланувчининг айби билан содир этилишини ҳисобга олади. Айбдорни Ўзбекистон Республикаси ЖК 98-моддаси бўйича жавобгарликка тортиш учун қуйидаги учта жиҳат: 1) низо манбаи – жабрланувчининг ғайриқонуний зўрлиги ёки оғир ҳақорати ёхуд бошқа ғайриқонуний ҳаракатлари; 2) низо манбаи натижасида айбдорда кучли руҳий ҳаяжонланиш (физиологик аффект) ҳолатининг юзага келганлиги; 3) субъектнинг шундай ҳолатда тўсатдан жабрланувчини ўлдириб қўйиши мавжудлигини аниқлаш зарур. Аффект деб, ўта кучли, тез пайдо бўладиган ва кучли қисқа вақт ичида давом этадиган руҳий ҳолатга аталади. Одамнинг аффект ҳолатида содир этадиган қилмиши “портлаш” каби ўтади. Аффект одамниг руҳий ҳолати каби турлихил. Ғаразлик, мушкуллик, қийинчилик, хурсандлик ва х.к. аффектлари мавжуд. У ёки бу турининг мавжуд бўлиши унинг шунга етаклаган ҳолатга боғлиқ . Физиологик аффект – қисқа муддатли, аммо жўшқин ҳис-туйғули ҳаяжонланиш, очиқдан-очиқ, қисқа муддатга тутақиб кетиш ва айни чоғда – ниҳоятда кучли, шиддатли кечинма, қаттиқ ғазабланишга айланиб

кетувчи жаҳл, ваҳимага айланиб кетувчи қўрқув, чорасизлик даражасидаги қайғу бўлиб, бунинг натижасида айбдор ўз ҳаракатини назорат қилиш имкониятини ва уларни идора қилиш қобилиятини қисқа муддатга йўқотади. Одам физиологик аффект ҳолатида ўз ҳаракатлари учун жавоб бера олади, нима қилаётганини тушунади, бироқ ўз ҳаракатларини идора қилиш қобилияти бўшашиб, ўзини тўла идора қила олмайди. Шахс ана шу қобилиятини тўла йўқотган ҳолларда, у патологик аффект ҳолатида бўлади, бу шахсни ақли норасо деб топиш учун шарт-шароит вужудга келади. Аффектнинг психологлар ва психиатрлар аниқлашлари мумкин бўлган ўзига хос аломатлари мавжуд. Шу муносабат билан, психолого- психиатрик экспертиза ўтказилиши шарт. Экспертларнинг хулосаси суд томонида иш бўйича бошқа далиллар билан бир қаторда баҳоланади. Айбдорнинг ҳаракатини ЖК 98-моддаси билан квалификация қилиш учун кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолати қуйидагилар натижасида юз берган бўлиши зарур: 1) жабрланувчи томонидан қилинган ғайриқонуний зўрлик ёки оғир ҳақорат; 2) жабрланувчининг бошқа ғайриқонуний ҳаракатлари туфайли. Зўрлик жисмоний ёки руҳий бўлиши мумкин. Қонунда назарда тутилган асослар мавжуд бўлганда ва қонунда белгиланган тартибда ҳокимият ёки жамоатчилик вакили томонидан зўрлик қўлланишига жавобан ўлдириш содир этилса, бундай қилмиш ЖК 98-моддаси билан эмас, балки муайян аломатлар мавжуд бўлганида ЖК 97-моддаси бўйича жавобгарликни келтириб чиқаради. Бироқ ҳар қандай хафа қиладиган сўзлар, ҳодисалар оғир ҳақорат деб топилиши мумкин эмас. Масалан, ишқий алоқаларни тўхтатиш, албатта ачинарли ҳол, аммо бу ҳақорат эмас; турмушга чиқишни рад этиш (дўст бўлиб қоламиз дейишлик); шуни назарда тутиш керакки, фақат суд ҳар

бир алоҳида ҳолда иш ҳолатларини ҳисобга олиб, қандай ҳақорат оғир эканлиги масаласини ҳал қилиши мумкин. ЖК 98-моддасининг диспозициясида битилган жабрланувчи томонидан айбланувчига қўлланилган ғайриқонуний зўрлик, оғир ҳақорат ёки бошқа ғайриқонуний ҳаракатдан ташқари физиологик аффект узоқ вақт мобайнидаги руҳий ҳолатдан келиб чиқиши мумкин. Бошқача айтганда, ЖК 98 моддасида битилган жавобгарлик ка тортилиш учун нафақат жабирланувчи томонидан бир мартада содир этилган ғайриқонуний ҳаракат ёки оғир ҳақорат юзасида келиб чиққан аффект ҳолати, балки жабирланувчи томонидан бундай қилмиш бир неча маротаба содир этилганлиги туфайли келиб чиққан аффект ҳолатида ҳам жавобгарликка сабаб бўлади. Бундай турдаги ишларда сабабий боғланишни ўрнатиш лозим. Жиноятни ЖК 98-моддаси асосида квалификация қилиш учун айбдорнинг қилмиши жабрланувчи томонидан қўлланилган гайриқонуний зўрлик, оғир ҳақорат ёки бошқа гайриқонуний ҳаракатлар оқибатида тўсатдан содир бўлган кучли руҳий ҳолати, яъни шундай ҳаракатнинг айбдор томонидан жавоб реакцияси бўлишини аниқлаш лозим. Агар айбдорнинг қилмиши бошқа руҳий ҳаяжон туфайли содир этилган бўлса (масалан, стресс, фрустрация ва х.к), бундай жиноят ЖК 98-моддасига асосан квалификация қилинмайди. Аффект ҳолатини ёлғондан келтириш ҳам мумкин. ЖК 98-моддасида белгиланган жиноятда тайёргарлик босқичи мумкин эмас, лекин суйиқасд босқичи бўлиши мумкин. Кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида одам ўлдириш тўғри қасд билан содир этилиши мумкин. Тўсатдан рўй берган кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолатида одам ўлдиришда Ўзбекистон Республикаси ЖК 97-модда 2-қисмида назарда тутилган оғирлаштирувчи ҳолатлар, масалан, ўта шафқатсизлик билан ҳаракат қилган икки ёки ундан ортиқ шахс мавжуд бўлса ҳам қилмиш

Ўзбекистон Республикаси ЖК 98-моддаси билан квалификация қилиниши лозим. Онанинг ўз чақалоғини қасддан ўлдириши (Ўзбекистон Республикаси ЖК 99-моддаси) Бу жиноят турининг объекти чақалоқнинг ҳаётини сақлаш борасидаги ижтимоий муносабатдир. Шундан келиб чиқадики, жабирланувчи фақатгина чақалоқ бўлиши мумкин. Одатда, чақалоқлик деб туғилишнинг бошланиши ва она қорнидан чиқиб ҳаётга кириб келиш вақтидан то 4 ҳафталиккача ҳисобланади. Суд – тиббиёти назарида, чақалоқлик жуда қисқа вақтдир; чақалоқ деб туғилгандан сўнг 1 суткагача яшаган гўдак ҳисобланади. Объектив томондан жиноят онанинг ўз чақалоғини туғиш пайтида ёки бевосита туққан ҳамон қасддан ўлдиришидан иборатдир. Ўлдириш фаол ҳаракат билан (масалан, қаттак шикаст етказиш, чўктириш, буғиш) ва ҳаракатсизлик (масалан, овқат бермаслик) билан содир этиш мумкин. Онанинг руҳий ҳолати енгиллаштириш ҳолати деб фақатгина маълум бир вақтда ҳисобланиши мумкин: туғиш жараёнида ёки туғиб бўлгандан сўнг, яъни чақалоқнинг бирор тана қисмининг она қорнидан чиқиш пайтида ёки бутунлай чиқиб бўлгандан сўнг. Бундай ҳолда суд-тиббиёт назарияси ҳисобга олинади. Субъектив томондан жиноят тўғри ва егди қасд билан содир этилиши мумкин. Шундай ҳолатлар бўлидики, онанинг эҳтиётсизлиги туфайли етказилган турли хил жароҳатлар гўдакнинг ўлимига сабаб бўлади. Бундай ҳолда эҳтиётсизликдан одам ўлдириш асосида (ЖК 102-моддаси) жавобгарликка тортилиш керак. Бу турдаги одам ўлдиришнинг ўзига хос хусусияти шундаки, туғаётган аёл – она жиноят субъекти бўлиши мумкин. Болани ўлдириш

жинояти иштирокчиларининг (васвасасига солувчиларнинг, кўмакчиларнинг) қилмишлари Ўзбекистон Республикаси ЖК 28 ва 97- моддалари билан квалификация қилиниши лозим. Зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 100-моддаси) Бундай турдаги жиноятларнинг объкти деб жиноий қилмишни тўхтатиш жараёнида нотўғри ҳаракатларни танлашдан сақлаш борасидаги ижтимоий муносабат тушунилади. Мазкур жиноят объектив томондан зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, қасддан одам ўлдиришдан иборатдир. Зарурий мудофаа тушунчаси Ўзбекистон Республикаси ЖК 37- моддасида баён қилинган. ЖК 37-моддаси 1-қисмига биноан, зарурий мудофаа ҳолатида содир этилган, яъни мудофааланувчи ёхуд бошқа кишининг шахси ёки ҳуқуқларини, жамият ёки давлат манфаатларини қонунга хилоф тажовузлардан тажобузчига зарар етказган ҳолда ҳимоя қилиш чоғида қилган ҳаракат, агар зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқмаган бўлса, жиноят деб топилмайди. Айрим холларда уруш пайтида содир этиглан жиноятни зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, одам улдириш деб квалификация қилиш мумкин. Бу холда қилмишни баҳолашда барча умумий қоидалар қўлланилади ва тажовузчи билан мудофааланувчининг ҳаракатлари солиштирилади. Бунда бир шахс иккинчи шахсга хақиқатдан тажовуз қилиши асос бўлади. Субъектив томондан қилмиш тўғри ва эгри қасддан содир этилиши мумкин. Жиноятнинг мотиви сифатида тажовузга нисбатан қасос, ёқтирмаслик ва нафрат ҳисобланади.

Ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарур чоралари чегарасидан четга чиқиб, қасддан одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 101-моддаси) Мазкур жиноят объектив томондан ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарур чоралари чегарасидан четга чиқиб, қасддан одам ўлдиришда ифодаланади. Шу нормага ососан, ушлаш воситаси ва усулига, қилмишнинг ҳамда уни содир этган шахснинг хавфлилик даражасига, шунингдек, ушлаш шароитига мос келмайдиган, ушлаш зарурати тақозо этмаган ҳолда ушланаётган шахсга қасддан зарар етказиш ушлаш чоралари чегарасидан четга чиқиш, деб топилади ( ЖК 39-моддасининг 2-қисми). ЖК 39- моддасининг 3-қисмида ёзилишича, ижтимоий хавфли қилмишни содир этган шахсни ушлаш вақтида унга етказилган зарарнинг қонунийлигини бахолашда, қилмишни содир этган шахсни ушланишдан қочиш мақсадида қилган ҳаракатлари, ушловчининг кучи ва имкониятлари, руҳий ҳолати ва ушлаш билан боғлиқ бўлган бошқа ҳолатлар ҳисобга олинади. ЖК 101-моддасида кўрсатилган жиноят тўғри қасд билан содир этилиши мумкин. Бу жиноятнинг мотиви зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, қасддан одам ўлдириш мотиви билан бир хил. Бу жиноятнинг субъекти ушлашни бажараётган шахс ҳисобланади. Ушлашни нафақат махсус тайинланган қонун ҳимоялувчи органлари тақдимотчилари, балки жиноят ва содир этувчи шахс хақида билган фуқаролар, ижтимоий корхона тақдимотчилари хам бўлиши мумкин. 5. Эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 102-моддаси) ЖКга асосан эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш жиноят деб ҳисобланмайди, аммо ҳаётга зарар етказиш мумкин бўлган жиноят ҳисобланади.

ЖК 102-моддасида назарда тутилган жиноятнинг объекти - одам ҳаётини сақлаш борасидаги ижтимоий муносабатдир. Жиноятнинг объектив томондан ҳаракат ёки ҳаракатсизликдан содир этилиши мумкин. Одатда бундай жиноятлар одий ҳаётий шароитда одам ҳаётига зарар келтирмайдиган ҳолатларда юзага келади. Масалан, жисмоний куч билан шахсни итариб юбориш, шахснинг турган жойига ва соғлиғига қараб ўлимига олиб келиши мумкин. Агар эҳтиётсизлик орқасида икки ёки ундан ортиқ шахс ўлдирилган бўлса, айбдор ЖК 102-моддасининг 2-қисми билан жавобгарликка тортилади. Ушбу жиноят субъектив томондан эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдиришда ифодаланади. Эҳтиётсизлик орқасида одам ўлдириш ўз-ўзига ишониш ёки жино ий бепарволик оқибатида содир этилиши мумкин. 6. Ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш (Ўзбекистон Республикаси ЖК 103-моддаси) Ушбу модда икки қисмдан иборат бўлиб, жиноятнинг объекти бошқа шахснинг ҳаётидир. Бу жиноят объектив томондан моддий томондан ёки бошқа жиҳатлардан айбдорга қарам бўлмаган (ЖК 103-моддасининг 1-қисми) ёхуд моддий ёки бошқа жиҳатдан қарам бўлган (ЖК 103-моддасининг 2- қисми) шахсга раҳмсиз муомала қилиш ёки унинг шаъни ва қадр- қимматини муттасил равишда камситиш натижасида уни ўзини ўзи ўлдириш ёки ўзини ўзи ўлдиришга суиқасд қилиш даражасига етказишда ифодаланади. Айбдор содир этган қилмишни Ўзбекистон Республикаси ЖК 103- моддаси билан квалификация қилиш учун айбдорнинг жабрланувчига нистабан раҳмсиз муомала қилиши ёки унинг шаъни ва қадр-қимматини

муттасил равишда камситиши натижасида ўзини ўзи ўлдириши ёки ўзини ўзи ўлдиришга суиқасд қилиш даражасига етказганликни аниқлаш лозим. Шахснинг ўзини ўзи улидириши ёки шунда суйиқасд қилиш жараёнидан жиноят тугалланган деб ҳисобланади. Ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш субъектив томондан эгри қасд ёки эҳтиётсизлик орқасида содир этилади. Жиноят эгри қасд билан содир этилганда айбдор жабрланувчининг ўзини ўзи ўлдириши мумкинлигига кўзи етади ва унинг ўзини ўзи ўлдиришга йўл қўйиб беради. Ушбу жиноятнинг субъекти Ўзбекистон Республикаси ЖК 103- модда 1-қисми бўйича 16 ёшга тўлган шахс, 2-қисми бўйича эса, моддий томондан ёки бошқа жиҳатлардан жабрлаувчи қарам бўлган шахс ҳисобланади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят - ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

O'xshashlar

Соғлиққа қарши жиноятлар

Ўзбекистон Республикасига қарши жиноятлар

Жамоат тартибига қарши жиноятлар

Иқтисодиёт асосларига қарши жиноятлар

Бошқарув тартибига қарши жиноятлар