Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalarning o`rni va roli - Huquqshunoslik - Referatlar

Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalarning o`rni va roli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.4892578125 KB

Ko'chirib olish

Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalarning o`rni va roli Reja: 1. Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalar 2. Jamiyatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat o`rtasidagi o`zaro aloqalar

Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalar 2002 yilning 5 aprelida bo`lib o`tgan ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning VIII sessiyasidagi ma’ruzasida Prezident I.A.Karimovning ikki palatali parlament barpo etish yuzasidan bildirgan fikrlari aniq va ravshan ko`rsatib turibdiki, siyosiy islohotlarda siyosiy partiyalarning jamiyat siyosiy hayotini takomillashtirish va demokratlashtirishdagi o`rni keskin yuksalishi kutilmoqda. Sessiyadagi Prezidentimizning quyidagi so`zlari fikrimizning dalilidir: “Barchamizga ayonki, Qonunchilik palatasi, deb nom olgan quyi palata biz uchun mutlaqo yangi tartibda, ya’ni, professional asosda ish olib boradi. Albatta, shu yo`sinda ishlaydigan quyi palatani saylash tartibi ham tabiiy ravishda o`zgaradi. Shu munosabat bilan, bugun bir narsani aytishimiz mumkin: bu palataga a’zo bo`lish uchun asosiy da’vogarlar sifatida siyosiy partiyalar va saylovchilarning tashabbus guruhlari maydonga chiqadi. YA’ni, quyi palataga kasb-kori, professional nuqtai nazardan mana shu ishga etarlicha tayyorgarligi va intilishi bo`lgan shaxslarning o`z nomzodlarini qo`yib, deputat bo`lib saylanishiga harakat qilishlari muqarrar ” . Tajribadan shu narsa ma’lumki, ko`ppartiyaviylik tizimini shakllantirmay turib fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatga doir islohotlarni amalga oshirish qiyin kechadi. O`tgan asrning so`nggi o`n yilliklarida partiyalarning siyosiy tizimdagi va davlat faoliyatidagi o`rnining o`sib borishi - hozirgi zamon davlatchiligi rivojlanishining tamoyillaridan biriga aylandi. Davlatning turli ommaviy va jamoat tashkilotlari bilan o`zaro aloqalarini o`rganish shuni ko`rsatmoqdaki, mavjud siyosiy tizimda ishtirok etayotgan partiyalar jamiyat va davlat munosabatlari tizimida markaziy o`rinlardan birini egallaydi. Demokratik mamlakatlarda siyosiy partiyalar siyosiy jarayonlarning faol ishtirokchisi sifatida davlat organlarining shakllanishi va siyosiy qarorlarining qabul qilinishida tobora muhim omilga aylandi. Qolaversa, siyosiy partiyalar tiziming mavjudligi - demokratik tizimlar rivojlanishining zaruriy mexanizmlaridan biri hisoblanadi. Siyosiy partiyalar bir vaqtning o`zida ham davlat sohasiga, ham fuqarolik jamiyatiga daxldor institut ekanligi hozirgi davrda o`z isbotini topgan. Siyosiy partiyalarning davlat hokimiyatini shakllantirish va

boshqa siyosiy tizimdagi o`rnining o`sib borishi bilan ularning huquqiy maqomlari har bir mamlakat uchun ahamiyat kasb etadigan holda ro`yobga chiqdi. Siyosiy partiyalarga doir qonunchilik va qoidalar har bir mamlakat huquqiy manbalarida ularning milliy xususiyatlarini ham ifodalay boshladi. Ma’lumki, fuqarolik jamiyatining paydo bo`lish zaruriyati eng avvalo, inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish va ularning hayotda kafolatlanishini mukammal ravishda tashkil etish, siyosiy institutlar funktsiyalari va ularning faoliyat ko`rsatish doirasi fuqarolar manfaatlari doirasida qabul qilingan qonunlar vositasida chegaralangan bo`lishi, shuningdek, mazkur siyosiy institutlarning yashashi va faoliyat ko`rsatishi xalq ommasi siyosiy irodalari ifodasi asosida kechishi bilan bog`liqdir. XX asrda demokratik xarakterga ega bo`lgan siyosiy partiyalarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat bo`ldi: Partiyalarning asosiy funktsiyalaridan yana biri, bu - saylov tizimidagi fuqarolarning siyosiy ishtirokini ma’lum bir shaklga solish va institutlashtirish, o`z-o`zidan, stixiyali ravishda kelib chiqadigan siyosiy harakatlar shakllarini qonun ustuvorligi va ijtimoiy adolat talablariga xos shakllarga solish, bu jarayonlarni an’anaga aylantirishdir. Holbuki, huquqiy, demokratik jamiyatda mavjud siyosiy hokimiyat sog`lomligining, hokimiyatni suiste’mol qilinishi oldini olishning sharti siyosiy hokimiyat uchun siyosiy partiyalarning nomonopol ravishdagi erkin raqobatidir. Umuman, partiyalar manfaatlar guruhlarining eng ahamiyatlisidir, ya’ni u manfaatlarning hokimiyatga daxldor bo`lgan qismini rasmiylashtiradi, a’zolarining manfaat va ehtiyojlarini davlat institutlariga etkazib turadi, shuningdek, fuqarolar partiyalar vositasidagina o`zining guruhiy manfaat va talablarini hokimiyatga etkaza oladi. Partiyalar hokimiyat siyosiy yo`lini o`z muqobil yo`liga to`g`ri kelmagan o`zgarishlarga e’tirozlar bildirish maqsadlarida uni tanqid qilib turishi ham mumkin. SHu bilan bir vaqtning o`zida idora qiluvchi hukumat organlari partiyalardan o`zlarining xalq tomonidan qo`llab-quvvatlanishiga erishish uchun foydalanadilar. Umuman, siyosiy partiyalarning faoliyati davlat va jamiyat tizimida hokimiyat

resurslarini taqsimlash va qayta taqsimlashning eng sinalgan mexanizmi hisoblanadi. Partiyalarning eng muhim maqsadi, bu - ijtimoiy qatlamlar manfaatlarini siyosiy tizimda ifoda etishdir. Partiyalar turli ijtimoiy guruhlar, qatlamlarning manfaatlarlarini jamiyatning siyosiy tizimida ifoda etish yo`li bilan davlat bilan jamiyat o`rtasidagi bog`lovchilik va vositachilik funktsiyalarini bajaradi, shu bilan bir vaqtda ular jamiyatning yaxlitligi va bir butunligini ta’minlaydi. Davlat tizimidagi turlicha: ba’zan musbatlashib, ba’zan manfiylashib turadigan manfaatlarni manfaatlar guruhlari, jamoat tashkilotlari va partiyalarsiz nazorat qilib bo`lmaydi. Siyosiy partiyalar u yoki bu manfaatlarni ifoda etibgina qolmasdan, bu manfaatlarni shakllantirishda ham bevosita faol ishtirok etadi. Partiyalarning o`z funktsiyalarini amaliyotda bajarishlarining asosiy usuli, bu - saylovlar kampaniyasi davrida davlatning qonun chiqaruvchi organlariga saylanishlari uchun o`z nomzodlarini ko`rsatishlaridir. Bu nomzodlarning saylanishlariga erishish uchun partiya faollari aholining ko`pchilik qismini o`z tomoniga og`dirishi, saylovchilar o`rtasida tashviqot va targ`ibot ishlarini olib borishi lozim. Ayniqsa, bu davrda jamoatchilik fikriga ta’sir qila olish qobiliyatiga ega bo`lish partiyaning eng asosiy maqsadidir. Qonun chiqaruvchi organlarga o`z vakillarining ko`plab saylanishiga erishgan partiya boshqaruv organlarining rahbarlik lavozimlariga nomzodlar tayyorlash va ko`rsatish imkoniyatiga ega bo`ladi. Partiya eng avvalo ana shu o`zi tayyorlagan va o`zi nomzodlarini ko`rsatgan deputatlar, shuningdek, boshqaruv lavozimlaridagi mansabdorlar vositasida siyosiy qarorlar qabul qilish jarayoni va uni nazorat qilishda ishtirok etish uchun legitim huquqqa ega bo`ladi. Jamiyatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat o`rtasidagi o`zaro aloqalar Jamiyatda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat o`rtasidagi o`zaro aloqalarning negizini tashkil etuvchi yagona siyosiy va ijtimoiy hudud barpo etilgan taqdirdagina ushbu ahvolni bartaraf etish mumkin. YA’ni turli siyosiy partiyalar va harakatlarning qonuniyligi sharti avval boshdanoq rasmiy hukumatga qarshi turish yoki uni orqa-oldiga qaramasdan qo`llab- quvvatlayverish emas, balki

aholining eng keng qatlamlari, turli ijtimoiy guruhlar va eng avvalo, inson manfaatlarini ifodalash va muhofaza etishdan iboratdir. Hozirgi davrda O`zbekistonda mustaqillik yillarida tashkil topgan beshta siyosiy partiya faoliyat ko`rsatmoqda. Lekin o`tgan davr davomida partiyalarning hanuzgacha jamiyat instituti, mustaqil tashkilot sifatidagi maqomga erishish yo`lidagi rivojlanishi sust kechmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri partiyalar u yoki bu ijtimoiy tabaqalarning manfaatlarini va irodalarini to`la ifodalash darajasiga ko`tarila olmaganligidir. SHuningdek, bu masalaning ikkinchi tomoni shundan iboratki, jamiyatda shakllanayotgan ijtimoiy tabaqalar ham o`z siyosiy irodalarini va siyosiy manfaatlarini siyosiy partiyalar vositasida ifodalash tajribasini endigina o`rganib kelmoqdalar. SHuningdek, mavjud har bir partiya o`zining alohida ijtimoiy bazasi bo`lgan ijtimoiy qatlamni emas, balki jamiyatdagi barcha ijtimoiy qatlamlarning siyosiy irodasini va siyosiy manfaatlarini ifodalashga urinishi ham ularning shakllanish jarayonlarini cho`zilishiga sabab bo`lmoqda. Qolaversa, ba’zi partiyalarning o`z boshlang`ich tashkilotlari, rasman qayd etilgan a’zolariga ega emasligi ham ularni mustaqil tashkilot sifatidagi funktsiyalarini bajara olmasligiga sabab bo`lmoqda. Ba’zi o`z partiya a’zolariga ega bo`lgan partiyalardagi boshlang`ich tashkilotlar ham ko`pincha faqat rasmiyatchilik faoliyati bilan cheklanib, bu a’zolardagi partiyaga mansublik xis-tuyg`ulari unchalik sezilmaydi. Bu haqda siyosiy fanlar doktori S.Jo`raev shunday yozadi: “Siyosiy partiyalarning saylovoldi va parlamentdagi faoliyati tahlili quyidagicha xulosalar chiqarish imkonini beradi: 1. Siyosiy partiyalar, aniqrog`i ularning fraktsiyalari mustaqil ravishda yoki yuqorining topshirig`isiz biror marta mamlakat manfaatlari uchun muhim bo`lgan, dalzarb, yaxlit qonun loyihalari ishlab chiqmaganlar va taqdim etmaganlar. Bundan natija shuki - siyosiy partiyalarning parlamentdagi faoliyati rasmiy tabiatga ega bo`lib, bu ularni jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotiga ta’sir ko`rsatish imkonidan maxrum qiladi.

2. Siyosiy partiyalar tashkiliy-ommaviy ishlarining faollashganiga qaramay, ular o`zlarining saylovlarning borishiga ta’sir ko`rsata oluvchi mustahkam elektoratiga ega emaslar. YUqorida ko`rsatilgan institutlarning zaifligiga sabab – siyosiy partiyalarda hokimiyat uchun kurash istagi hamda o`ziga xos mafkuraviy kontseptsiyalarning yo`qligidir. 3. Partiyaning saylovchilar ko`z o`ngidagi obro`-e’tibori haligacha, uning tarkibidagi shaxslarga, aniqrog`i, yirik xo`jalik va davlat idoaralir rahbarlariga bog`liq bo`lib qolmoqda. qishloq joylardagi saylovchilar uchun partiyaning u yoki bu masaladagi pozitsiyasidan ko`ra, shu hududda hokimiyat, kuch-qudratni o`zida mujassamlagan inson muhimroq ahamiyat kasb etadi. Navbatdagi salovlardan keyin, samarali faoliyat yuritishi uchun yuqori malakali, huquqiy jihatidan bilimli, qonunchilik faoliyatini yaxshi tushunadigan mutaxassislarga ega bo`lishlari kerak”. Xususan, O`zbekistonda faoliyat yuritayotgan siyosiy partiyalarga baho berar ekan, Prezident I.Karimov Oliy Majlisning 9-sessiyasida siyosiy partiyalar ishini jonlantirish, yangi tuzilayotgan Liberal-demokratik partiya tashabbus guruhi a’zolari bilan uchrashuvidagi nutqida «partiyalarning faoliyati hamon zaif va mo`rtligicha qolayotgani, aksariyat partiyalarimiz esa kurash o`rniga, «sen menga tegma, men – senga» deb, hozirgi shiddat bilan o`zgarib borayotgan hayotdan orqada qolayotganini ta’kidlab tuzilayotgan yangi partiya a’zolari va tarafdorlari bundan kerakli xulosalar chiqarishi lozimligiga urg`u berdi. Prezident I.Karimov bir necha bor chiqishlarida siyosiy partiyalarning maqsadi bitta - yurt tinchligi, Vatan taraqqiyoti, xalq farovonligiga erishish, lekin bu yagona maqsad sari turli (muqobil) yo`llar orqali borish lozimligini takidlaydi. Siyosiy partiya xalq ishonchi, saylovchilar ovozini olar ekan albatta sustlik o`rniga g`ayrat, qo`rqoqlik o`rniga jo`shqinlikni o`ziga qurol qilib olmog`i lozim. Ma’lumki, 1999 yilda «Fidokorlar» Milliy demokratik partiyasi tashkil etilganida u o`zini har jihatdan yaxshi ko`rsatgandi. Tadbirkorlar va ishbilarmonlar qatlamiga tayanishini bildirdi, yosh, serg`ayrat, yangicha fikrlovchi odamlarni o`z safiga birlashtirdi, parlament saylovlarida faol ishtirok etdi, keyinchalik, «Vatan taraqqiyoti» partiyasi bilan birlashish natijasida Oliy Majlisdagi eng katta

fraktsiyaga ega bo`ldi. 2000 yilda O`zbekiston Prezidenti saylovlarida prezidentlikka Islom Karimov nomzodini aynan «Fidokorlar» MDP qo`rsatdi. Tashkiliy jarayon tugab, amaliy ish boshlanganida esa partiya ancha sustlashib qoldi. Tajribasizlikmi, yoki o`zi tayangan qatlam bilan aloqani yo`qotish oqibatidami, yoki dasturdagi g`oyalarni amalga oshirish mexanizmini ishga sololmagani tufaylimi, boshqa partiyalardan farq qilmay qoldi. Umuman, olganda, mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan siyosiy partiyalarning faoliyati bugungi kun talablariga, demokratik islohotlar shiddat bilan olib borilayotgan davr ehtiyojlariga mos kelmaydi. O`zbekistonda ikki palatali parlament shakllantirishga doir islohotlarning boshlanishi bilan mamlakatdagi siyosiy partiyalarning mavqei va o`rnini yuksaltirishning huquqiy va siyosiy asoslari yaratildi. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunning 2-moddasida quyidagi huquqiy qoida mustahkamlandi: «Qonunchilik palatasi Oliy Majlisning quyi palatasidir. Qonunchilik palatasi saylov okruglari bo`yicha ko`ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat. Qonunchilik palatasining ishi palata barcha deputatlarining professional, doimiy faoliyat ko`rsatishiga asoslanadi». Mazkur qonunga asosan bir tomondan, quyi palataga deputatlar nomzodlarini ko`rsatish huquqi siyosiy partiyalarning mutlaq vakolati sifatida ifodalangan bo`lsa, ikkinchi tomondan, quyi palata faoliyati professional, doimiy faoliyat ko`rsatishga asoslanishi bilan siyosiy partiyalarning parlament saylovlarida va parlament ish jarayonlarida mustaqil institut sifatida shakllanishlariga siyosiy-huquqiy shart- sharoitlar yaratadi. Ayniqsa, mazkur Qonunda mahalliy vakillik organlarining quyi palata deputatligiga nomzodlar ko`rsatish huquqini bermaganligi siyosiy partiyalarning mustaqilligini ta’minlash sohasidagi muhim asoslardan biridir. Oldingi parlament saylovlarida hali mustaqil faoliyat ko`rsatish qobiliyatiga ega bo`lmagan siyosiy partiyalar kuchli vakolatlarga ega bo`lgan mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan lozim» deputatlik o`rinlari uchun raqobatlashgan bo`lsalar, kelgusi saylovlardagi

raqobatdoshlik faqat partiyalararo tarzda bo`lishi ham partiyalar mavqeini yuksak darajaga ko`tarishi kutilmoqda. O`zbekistonda partiyaviy raqobat tizimi shakkllanmaganligining bir qator sabablari bor. Birinchidan, siyosiy partiyalar rahbar organlarida, etakchilarida izchillik, aniq va rejali ishlash ko`zga tashlanmaydi. Siyosiy partiyalarning faollarida o`z tomonlariga yangi tarafdorlarni ag`darib olish, umuman partiyaga nisbatan moyillik tug`dirishi mumkin bo`lgan fidoyilik etishmaydi. Ikkinchidan, partiyalar dasturiy xujjatlar asosida partiyaning strategik rejalarini ishlab chiqadigan, O`zbekistonning barcha eng muhim ijtimoiy-siyosiy tadbirlarida o`z partiyalarining nuqtai nazari va manfaatlarini belgilaydigan boshqa partiyalar g`oyaviy-siyosiy dasturlarining kamchiliklarini aniqlab, o`z dasturlarini himoya qiladigan mafkuraviy, rahbariy markazlarga ega emas. Turgan gapki, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan parlament islohotlari siyosiy partiyalarning o`z ishlarini qayta ko`rib chiqishini, ularning bir-biri bilan haqiqiqiy raqobat qila oladigan kuchga aylanishini talab etadi. CHunki kelajakda, asosiy qonun ijodkorligi mas’uliyati partiyalarning, ularning Oliy Majlisdagi fraktsiyalarining zimmasiga tushadi. Xo`sh ular jamiyatimizda kechayotgan demokratlashtirish jarayonidan orqada qolmasliklari, o`zlariga yuklatilgan vazifani to`la ado eta olishlari uchun nimalarga e’tibor qaratishlari lozim? Avvalambor, siyosiy partiyalar o`ziga xoslik tamoyilidan kelib chiqib, dasturlari va harakat rejalarini qayta ishlashlari lozim. Gap shundaki, bugun respublikamizda faoliyat ko`rsatayotgan partiyalarning dasturlari, mohiyatan bir- biridan keskin farq qilmayapti, jamiyatdagi muammolarni hal qilishning, ijtimoiy- iqtisodiy islohotlarning muqobil yo`llarini ko`rsatib bermayapti. Partiyalarning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisidagi deputatlik o`rinlarining yarmini ham olomaganligini yana nima bilan izohlash mumkin? Prezident Islom Karimov siyosiy partiyalarning faoliyatga baho berar ekan, ularning mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy hayotida unchalik faol ishtirok etmayotganligini ta’kidlab, “Siyosiy partiyalar o`zlarining aniq va mustaqil platformalariga ega emaslar va ularni bir-birilaridan farq qiladigan jihatlari ham

yo`q. Afsuski, partiyalarning eng zaif tomoni mana shunda”, degan edi. Demak, partiyalar o`zning dasturlarida u yoki bu ijtimoiy qamlamga tayanishlari, taklif etilayotgan islohotlarning aniq rejalarini ishlab chiqib, shu asosda faoliyat ko`rsatishlari lozim. Ikkinchidan, partiyalar omma bilan ishlashning ilg`or texnologiyalarini o`zlashtirishlari va shu orqali o`z saflarini imkon qadar kengaytirib borishga intilishlari lozim. Ochig`ini aytish kerakki, mamlakatimiz fuqarolari siyosiy partiyalar haqida faqat saylovlardan oldin ma’lumotga ega bo`ladilar. Aniqrog`i ular haqidagi axborotni eshitadilar. Vaholanki, siyosiy partiyalar nafaqat saylovlar chog`ida, balki o`zining kundalik faoliyati davomida fuqarolar bilan, a’zolari bilan muloqotda bo`lishlari lozim. Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Quyi palata saylanadigan bo`lsa, bugun mudrab yotgan partiyalar faoliyati ham jonlanishi turgan gap. Demakki, partiyalar quyi palatada asosiy joylarni egallash uchun saylovdan kamida ikki yil avval harakat qilishi, o`zini partiya degan kuch sifatida namoyon etish uchun avvaldan kurashishi, intilishi kerak bo`ladi”. Axborot texnologiyalari shiddat bilan rivojlanib borayotgan bugungi kunda partiyalarning faoliyatsizligini hech narsa bilan oqlab bo`lmaydi. Gap shundaki, siyosiy partiyalarning faolligi, fuqarolar va saylovchilar bilan muloqotlari nafaqat ularning jamiyatdagi obro`sini oishirishga, balki kishilarning siyosiy madaniyatini yuksaltirishga ham xizmat qiladi. Uchinchidan, siyosiy partiyalar o`z saflarini ilg`or fikrlovchi, tashabbuskor, fidoyi kishilar bilan to`ldirishga harakat qilishlari lozim. 1 Interfaks. Presidental bulletin. № 82 (3076) 30 aprelya 2004 g. 2 I.Karimovning referendum kuni saylov uchastkasida bergan intervyusidan 2002 yil, 27 yanvar. Zero ikki palatali parlamentning tarkibi ham aynan shu partiyaviy kadrlarga bog`liq ekan, demak partiyalar o`zlarining parlamentdagi fraktsiyalari faoliyati haqida oldindan qayg`urishlari lozim bo`ladi. Zero, “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Qonunining 23-moddasida partiya fraktsiyalariga berilgan

huquqiy ta’rif ham partiyalarning o`z dasturlarini ifodalash va ularni amaliyotga tatbiq etish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. «Fraktsiya siyosiy partiyadan ko`rsatiladigan deputatlar tomonidan partiya manfaatlarini Qonunchilik palatasida ifodalash maqsadida tuziladigan va belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan deputatlar birlashmasidir», deb e’tirof etilishi bilan partiyalarning turli ijtimoiy tabaqalar manfaatlarini o`zida mujassamlashturuvchilik va tashuvchilik funktsiyasi qonunchilikda o`z ifodasini topdi. Mamlakatda ikki palatali parlamentni demokratik qadriyatlar asosida shakllantirish maqsadlari siyosiy partiyalarning o`zaro raqobatdoshlik asosida faoliyat ko`rsatishlarini taqozo etadi. Aks holda, erkin faoliyat yuritadigan, mustaqil deputatlik faoliyatini yuritishga qobil bo`lgan nomzodlarni topish, tanlash, ularni kasbiy shakllantirish jarayonlari qiyin kechadi. Parlament faoliyati o`zaro konstruktiv muxolifiy partiyalarning o`zaro munosabatlaridagina to`la qonli shaklda ro`y beradi. Sifatli qonunlarni qabul qilish, mamlakat rivojlanishini muqobil yo`llarini topish turli siyosiy kuchlarni musobaqasisiz amalga oshmaydi. SHuningdek, saylovlar jarayonlarida turli qutblashgan nomzodlarning deputatlik o`rni uchun kurashi nafaqat deputalarni sifatli bo`lishini ta’minlaydi, balki fuqarolarning siyosiy hayotda faol bo`lishiga shart-sharoitlar yaratadi. To`rtinchidan, siyosiy partiyalar nafaqat bir-birlari bilan raqobatlasha oladigan, balki amaldagi hukumat siyosatiga nisbatan ham tanqidiy baho bera oladigan, muqobil dasturlar va g`oyalarni ilgari sura biladigan darajaga etishlari lozim. Zero mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarda siyosiy partiyalarning demokratik tamoyillar asosida takomillashtirish masalasining nechog`lik ahamiyatli ekanligi Prezident I.A.Karimovning ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning IX sessiyasidagi ma’ruzasida ochiq va oydin ko`rinib turibdi: «Biz barchamiz shuni yaxshi tushunib olishimiz zarurki, jamiyatimizni yanada demokratlashtirish va fuqarolik institutlarini shakllantirish, avvalo, aholi siyosiy faolligining o`sishi, uning siyosiy, ijtimoiy va davlat hayotida nechog`li faol ishtirok etishi bilan uzviy bog`liq. Bu masalani echishda birinchi galda mamlakatimizdagi mavjud siyosiy partiya va harakatlar - buni tan olib aytishimiz kerak - hozirgi zaif va mo`rt

holatdan chiqib, o`z faoliyatini jonlantirishi, taraqqiy topgan demokratik davlatlar tajribasi asosida yurtimizda haqiqiy ko`ppartiyaviylik, demokratik parlamentarizm tizimi, ijobiy siyosiy raqobat muhitini qaror toptirishga va jamiyatimiz siyosiy maydonida tan olingan oppozitsiya paydo bo`lishiga hissa qo`shishi lozim». SHu o`rinda masalaning yana bir muhim jihatiga e’tibor qaratish lozim. Gap shundaki, muxolifatdagi partiyaning eng asosiy vazifalaridan biri - turli fitnalarni rad etish, turli kuch ishlatishga asoslangan nodemokratik harakatlarning ro`y bermasligini ta’minlashdir SHu bilan birga muxolif partiyalarning siyosiy kurash vositasi ham faqat elektorat orqaligina amalga oshirilishi lozim. Prezident Islom Karimov o`z asarlarida bu masalaga alohida to`xtalib o`tadi: “Jamiyatda barqarorlikni saqlash haqida gapirar ekanmiz, siyosiy institut sifatida muxolifat masalasini tilga olmaslik mumkin emas. Bunday institutning mavjud bo`lishi demokratik jamiyat uchun shart bo`lgan va normal holdir. Ayni mahalda shunisi ham muhimki, u tashkiliy jihatdan rasmiylashgan, yuridik maqomga ega bo`lishi, Konstitutsiya va qonun normalarini xurmat qilishi, o`z harakatlari bilan mamlakatdagi Karimov I.A. O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati davlat va ijtimoiy tuzumning qat’iy, barqaror holati uchun mas’ul bo`lishi davlat qurilishining muqobil loyihalariga ega bo`lishi lozim”. Umuman, har bir partiyaning o`z dasturi va maqsadlariga mos ravishda nazariy, mafkuraviy, siyosiy va tashkiliy funktsiyalari bo`lib, ular partiya faoliyati va ichki hayotining ajralmas bo`laklaridir. Siyosiy partiyalar bir-birlariga muxolifiy raqobatsiz yashay olmaydilar. CHunki partiyaning chinakam va haqiqiy o`z funktsiyasini bajara olish qobiliyatiga ega bo`lishi uchun unga raqobatda bo`lgan boshqa partiyaning ham bo`lishi taqozo etiladi. Partiyalar faqat o`zaro raqobatdoshlikdagina rivojlanishga moyildirlar. Partiya o`z salohiyati, qobiliyati, saylovchilar xayrihoxligiga erishishi uchun o`zi kabi boshqa partiya bilan musobaqalashishi va raqobatlashishi lozim. Aks holda partiyaning ichki salohiyati, mafkuraviy va tashkilotchilik qobiliyati ro`yobga chiqmaydi va saylovlar jarayonlaridagi oddiy va rasmiy ahamiyatga ega bo`lgan passiv tashkilot darajasidan yuqoriga ko`tarila olmaydi. Partiyani partiya sifatidagi

maqomi va qobiliyatini ta’minlovchi kuch, bu - unga muxolif bo`lgan partiyaning o`zaro raqobatda «bardosh» bera olish funktsiyasini bajara olishidir. O`zaro raqobatsiz partiya faqat totalitar tuzumdagi yakkapartiyaviylik monopoliyasi holatidagiga yashay olishi mumkin. SHuning uchun ham partiyalarning bir- birlariga nisbatan raqobatsiz yashay olmasligi hozirgi davrda o`z isbotini topgan qoidalardan biriga aylandi. Siyosiy partiyalarning o`zaro raqobatda bo`lishining yana bir muhim va asosiy ahamiyati shundaki, saylovchilar demokratiyaning printsiplaridan biri bo`lgan - o`zlarining ustidan boshqaruvchilik qiladigan mansabdorlarni tanlash imkoniyatiga ega bo`ladilar. SHuningdek, partiyalarning saylovlardagi o`zaro raqobati tufayli saylovchilar partiyalar nomzodlariga jiddiy e’tibor beradilar, ularda bu saylov jarayonida faol qatnashish moyilligi tug`iladi. Qolaversa, jamiyat muxolifiy partiyalarning turli tuman muqobil asoslarini shakllantirishning asosiy yo`nalishlari rivojlanish dasturlari va ular o`rtasidagi bahs-munozaralar asosida tez rivojlanish imkoniga ega bo`ladi. Ma’lumki, partiyalar fraktsiyalari huquqiy davlatga xos bo`lgan demokratik tamoyillar asosidagi interpellyatsiya1 jarayonlarida bevosita ishtirok etish huquqlariga ega bo`ldilar. SHu bilan birga, siyosiy partiyalar o`zlarining parlamentda egallagan salmoqlaridan kelib chiqib o`z fraktsiyalari vositasida qonunlarni qabul qilish, hokimiyat organlari faoliyatini nazorat qilish kabi xalqaro me’yorlardagi faol siyosiy jarayonlarga tortiladilar. CHunki siyosiy partiyalarni faollashtirishning eng asosiy omili, bu ularning o`z funktsiyalarini etarli darajada bajara olishlari uchun siyosiy va huquqiy vakolatlar berishdir. Vaholanki, partiyalarga vakolatlar shaklidagi burchlar berilmas ekan, ularning faollashishlari uchun mas’ullik xarakterlari ham shakllanmaydi. SHuni alohida ta’kidlash zarurki, har qanday siyosiy partiya uchun moliyalashtirish masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Etarli mablag`larsiz hech bir siyosiy partiya samarali faoliyat ko`rsata olmaydi. Mamlakatda parlamentning quyi palatasini umummilliy xarakterga ega bo`lgan palata sifatida huquqiy maqomga ega bo`lishi bilan siyosiy partiyalarning davlat va jamiyat hayotidagi o`rni ham

tezlik bilan yuksalishi kutilmoqda. Demak, “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish” to`g`risidagi qonunning qabul qilinishi ularning ishini yanada jonlantirishi tabiiy. Xo`sh bu qonun nimaga xizmat qiladi? Birinchidan , ushbu qonun parlament islohotining normativ-huquqiy negiziga bevosita aloqadorligi bilan ham alohida ahamiyatga ega. Negaki, mazkur qonundagi qator qoidalar saylovlarni tashkil qilish va qonun chiqaruvchi hokimiyat tizimidagi partiya fraktsiyalarining faoliyat yuritish bilan bog`liq. Interpellyatsiya – Parlament deputatlari tomonidan u yoki bu masalaga aniqlik kiritish maqsadida hukumatga yo`llanadigan so`rov. Ikkinchidan , mamlakatimizdagi siyosiy partiyalar ijtimoiy va siyosiy hayotda to`laqonli ishtirok etishi, fuqarolik jamiyatida o`z vazifalarini to`la ado eta olishlari mustahkam moliyaviy zaminga ega bo`ladilar. Uchinchidan , bunday moliyaviy asos jamiyat uchun ko`pincha mavxum bo`lib qoladigan turli xorijiy manbalarining mablag`lari evaziga emas, balki partiyalar faoliyatini qo`llab-quvvatlash maqsadida davlat byudjetidan ajratiladigan mablag`lar hamda yurtimizdagi yuridik hamda jismoniy shaxslarning xayriya pullari va ixtiyoriy badallari xisobiga amalga oshirishini nazarda tutadi. Siyosiy partiyalarning jamiyatdagi o`rnini ko`tarish yo`llaridan biri, har bir partiya o`z tayanchlari bo`lgan ijtimoiy tabaqaning manfaat va maqsadlarini to`la ifoda eta olish qobiliyatini o`stirishga bog`liqdir. SHuningdek, har bir partiya u yoki bu ijtimoiy tabaqaning ijtimoiy va siyosiy manfaatlarini ifoda etish, ularni parlamentga tashish kabi vakillik funktsiyasini bajara olish qobiliyati ikki palatali parlament faoliyatini demokratik qadriyatlar darajasida kechishini ta’minlaydi. SHu o`rinda, siyosiy partiyalarning yana bir muhim vazifasi – siyosiy elitani shakllantirish masalasiga alohida to`xtalib o`tish lozim bo`ladi. Dastlabki siyosiy partiyalarning kelib chiqish sabablari ham parlament va vakillik organlariga nomzodlar tanlash, ularni tayyorlash va saylovlar jarayonlarida xalq tomonidan saylanishiga shart-sharoitlar tayyorlash maqsadlarini paydo bo`lgan. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimov, mamlakatimizdagi barqarorlik va xavfsizlik yo`lida tahdid bo`lib turgan muammolar orasida mahalliychilik va urug`-aymoqchilik

illatlarini ko`rsatadi. Garchand, bugungi kunda haqiqiy ma’nodagi urug`- aymoqchilikka bo`lingan jamiyatni topish mushkul bo`lsa-da, lekin ba’zan u shakli o`zgargan «yangilangan» holda mavjud bo`lishi mumkinligidan ogohlantiriladi. “Ma’lum darajada qarindosh-urug`chilik bilan bog`lanadigan odamlarning bir- birlariga madad berishlari ham mutlaqo tabiiy bo`lib ko`rinadi, deb yozadi Prezident, - lekin qarindosh-urug`chilik, hududiy yoki etnik printsiplar asosida davlat tuzilmalarida yoki boshqa tuzilmalarda tor guruhchilik manfaatlari bilan ish ko`radigan, aynan shu manfaatlarni birinchi o`ringa qo`yadigan uyushmalar (ko`pincha norasmiy uyushmalar) umumiy ishga, umumdavlat, umumxalq manfaatlariga zarar keltirgan holda shakllanib, o`z maqsadlariga erishish uchun a’zolarni mavjud davlat, hokimiyat va boshqa pog`onalarda yuqori ko`tarishga harakat qilar ekan, bu hol xavfli bo`lib qoladi. Ana shunda jamiyatning barqarorligi va xavfsizligiga real tahdid soluvchi mahalliychilik va urug`-aymoqchilik haqida gapirishga to`g`ri keladi”. Afsuski, hokimiyat uchun kurash, unga erishish yo`lida aynan shu illatlar «yangilangan», hozirgi zamonga moslangan shaklda namoyon bo`lishi, bo`y cho`zishi mumkin. Siyosatshunoslik fanining muhim qirrasi - hokimiyat omili bilan chambarchas bog`liq ekan, demak buni chuqurroq o`rganish va tahlil qilish lozimdir. SHu ma’noda, urug`-aymoqchilikning maqsadi - o`z a’zolarini davlat hokimiyati pillapoyalarida mumkin qadar yuqori ko`tarishdan iborat ekanligini davlat ustunlarini kemiruvchi omil sifatida baholasak, uni qanday qilib oldini olish kerak degan savol tug`iladi? Ta’kidlash joizki, demokratiya rivojlangan davlatlarda maxalliychilik va urug`-aymoqchilik omillarini susaytirishda, avvallo mavjud demokratik tizimning formulasi hisoblangan hokimiyatlar o`rtasidagi «o`zaro tiyib turish va muvozanatni saqlash tizimi» va siyosiy partiyalar muhim o`rin tutadi. Gap shundaki, siyosiy partiyalar jamoatchilik nazoratini o`rnatishga intilishlari, siyosiy elitani shakllantirishda faol ishtirok etishlari, yuqori

mansablarga o`z kadrlarini imkon qadar ko`proq o`tkazishga harakat qilishlari bilan urug`-aymoqchilik va mahalliychilik illatiga qarshi kurasha oladilar. Zero davlat lavozimlarining partiyaviy manfaatlar nuqtai nazaridan taqsimlanishi, tor guruhlar manfaatlaridan kelib chiqilgan mansab taqsimotidan afzalroqdir. AQSH, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Italiya davlatlari bu borada sermashaqqat, shu bilan birga, samarali va oqilona yo`lni bosib o`tdilar. “Siyosiy partiyalar demokratiya tamoyillari chuqur ildiz otgan davlatlarda ijroiya, qonun chiqaruvchi hokimiyat, turli quyi tashkilotlar uchun tom ma’noda etuk kadrlar tayyorlash maktabiga aylandilar”. Fuqarolik jamiyati, ochiq demokratik davlatni shakllantirishdagi siyosiy partiyalarning o`ziga xos muhim jihati – ularning a’zolari ijobiy shaxsiy fazilatlarni namoyon etish, etakchilikka intilish, saylov kampaniyasida faollik ko`rsatishni o`rganadilar. Xullas, murakkab, muhimi, halol kurash jarayonlarini o`z faoliyatlari davomida sinab ko`radilar. Bular birinchidan, siyosiy faoliyatda eng kuchli a’zolarini aniqlash, ikkinchidan, raqiblardan (nafaqat o`z partiyasi, balki boshqa partiyalar orasida) ogoh bo`lish va uchinchidan, tajribali siyosatchi, rahbar, etakchini yuzaga chiqishiga yordam beradi. Ba’zi demokratik davlatlarda Prezidentlar va Bosh vazirlar hokimiyatni amalga oshirish davrida biror bir partiya a’zosi bo`lishi mumkin emas. Lekin ularni shu yuqori lavozimga erishishida aynan siyosiy partiyalar asosiy o`rin tutadi. Xususan, AQSHda Prezident Djorj Bush atrofidagi jamoasini o`zi nomzod bo`lib chiqqan respublikachilar partiyasidan shakllantirgan bo`lsa-da, o`zi prezidentlik vakolatlari ijrosi davomida bevosita partiya ishlari bilan shug`ullanmaydi. Boshqa bir qancha demokratik davlatlarda, aksincha, davlat va hukumat rahbarlari o`z vakolatlarini bajarish davrida ham siyosiy partiyalarda etakchilikni davom ettirishlari mumkin. Mazkur misollar yana bir bor, hokimiyatining turli shahobchalarini shakllantirishda partiyalar ijobiy rol o`ynashini yaqqol ko`rsatmoqda. Shu bois, partiyaviy faoliyat sust borayotgan O`zbekistonda ham bu jarayonlar jadallashib, turli hokimiyat bo`g`inlari uchun etuk kadrlar etishtirib beruvchi maktabga aylansa

siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy islohotlarni yuksaltirishda va kafolatlari». Huquqiy demokratik davlat qurilishi ishida o`rni beqiyos bo`lar edi. Xalq deputatlari viloyat kengashlari sessiyalarida O`zbekiston rahbari hayotda uchrab turadigan bu illatlarni batamom yo`q qilish rahbarlarning asosiy vazifalaridan biri ekanini qayta-qayta takrorlaydi. Albatta, bu muammolarni birdaniga va faqatgina ayrim yoki bir nechta kishilar harakati bilan echib bo`lmaydi. O`ylaymanki, hokimiyat strukturasini yangi kadrlar, yangi zahira bilan to`ldirishda aynan siyosiy partiyalarga tayanish to`g`ri bo`lardi. Birinchidan, shunda mahalliychilik, urug`-aymoqchilik emas, aksincha, ish qobiliyatlariga qarab tanlov amalga oshiriladi. Ikkinchidan, hokimiyat tizimlariga kadrlar kelishida trasparentlik va xokimiyatga legitim yo`l bilan erishish tamoyillari amalda ishlaydi. Biroq bu g`oyalar O`zbekistonda faqat nazariy bo`lib qolmasligi uchun mavjud siyosiy partiyalar faoliyatida keskin o`zgarish ro`y berishi kerak. Agar partiyalarning parlamentar, ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi sustligi xuddi birinchi va ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning faoliyati davomidagidek saqlanib qolinsa, mamlakatdagi yangi ikki palatali parlamentni tashkil etish g`oyasi obro`sizlantirilgan (diskreditatsiya qilingan) bo`ladi. Bir palatali Oliy Majlis sharoitida qonunchilik faoliyatida siyosiy partiyalardan tashqari boshqa sub’ektlar ham ishtirok etganini hisobga olsak, yangi ikki palatali Oliy Majlisda quyi qonunchilik palatasi tarkibi asosan siyosiy partiyalardan iborat bo`ladi, bu esa ulardan, tabiiyki, jo`shqin, sermahsul tarzda ish yuritishni taqozo etadi. Demak, shu bosqichda siyosiy partiyalar o`z dasturlari, saylov platformalari, maqsad va vazifalariga tanqidiy-islohiy nuqtai nazar bilan qarash vaqti keldi. SHu o`rinda Oliy Majlisning yuqori palatasi - Senatni shakllantirish va uning faoliyatini yo`lga qo`yish bilan siyosiy partiyalarga bog`liq bo`lgan masalalarni kelib chiqishi ham tabiiy bir holdir. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy Qonunning 2- moddasida shunday huquqiy qoida o`rin olgan: «Senat a’zolari (senatorlar) Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik

organlari deputatlarining tegishli qo`shma majlislarida mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo`li bilan Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda - olti kishidan saylanadi». Agar Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining ko`ppartiyaviylik asosida saylanganliklari, mazkur vakillik organlarida ham partiyaviy guruhlar mavjud bo`lishiga e’tibor berilsa, senatorlarni saylashda ularning tarkibidagi mazkur partiyaviy ta’sirga barham berish yoki uni ochiq tan olishni qonunchilikka kiritish masalasini hal etish talab etiladi. O`zbekistonda siyosiy partiyalar qisqa davr ichida, mustaqillik davrida mamlakat jamiyatida ko`ppartiyaviylik tizimini tashkil qila oldilar. Lekin hali o`tish davrini boshidan kechirayotgan mamlakatda siyosiy partiyalar rivojlangan davlatlar andozalari darajasiga ko`tarila olmadilar. Buning asosiy sabablaridan biri shuki, siyosiy partiyalarni mustaqil demokratik institut sifatida faoliyat ko`rsatish qobiliyatini baxsh etadigan ijtimoiy tayanchlar – ijtimoiy qatlamlarning o`tish davrida tugal shakllanmaganligi bilan bog`liqdir. SHuning uchun ham jamiyatning qanday darajada rivojlanishi siyosiy faollik, tafakkur va madaniyat yuksalishi jarayoni bilan chambarchas bog`liqdir. Siyosiy partiyalar hokimiyatni shakllantirishning legitim vositasidan biriga aylanishi ham, davlat va jamiyat qurilishi jarayoniga ta’sir etmay qolmaydi. Hokimiyatni turli tor guruhlar, urug`-aymoq vakillari, “tasodifiy” odamlar bilan emas, aksincha ma’lum ijtimoiy qatlam manfaatlarini ifoda etuvchi, sog`lom raqobat sinovlaridan o`tgan kishilar bilan tashkil toptirishda aynan siyosiy partiyalarning o`rnini yuksalishiga amalda erishish muhim ahamiyatga ega bo`ladi. O`zbekiston Mustaqilligining dastlabki o`n uch yilgi tarixi, xorijiy demokratik taraqqiy etgan davlatlardagi bu boradagi tajribadan unumli foydalanish navbatdagi bosqichdagi kechiktirib bo`lmaydigan vazifadir. O`zbekistonda ham ikki palatali parlamentning shakllanishi bilan umummilliy palata - Qonunchilik palatasining siyosiy partiyalar ko`rsatgan nomzodlar asosida

shakllanishi mamlakatdagi ko`ppartiyaviylik tizimini jahon ilg`or demokratik tajribalari asosida kechayotganligini anglatadi. Umuman, mamlakatda amalga oshiriladigan yangi parlament saylovlari siyosiy partiyalarni mustaqil jamiyat instituti sifatidagi maqomini ta’minlashi shubhasizdir.

Adabiyotlar: 1. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi: O‘quv qo‘llanma / O‘zR 2. Adliya vazirligi, Toshkent davlat yuridik in-ti. – Toshkent: TDYUI, 2004. – 46 b. 3. Odilqoriyev X.T. Ikki palatali parlament.–T.: O‘zR IIV Akademiyasi. – 2005. – B. 79. 4. Yushik A.I. Teoreticheskiye problemi zakonodatelnogo protsessa. Avtoref diss. dok. yurid. nauk. – Kiyev, 5. Normativnogo pravovogo akta // Vestnik Gumanitarnogo universiteta. Seriya Pravo. – Moskva, 2002. – № 1 (3). – 6. Odilqoriyev H.T. Ikki palatali parlament sharoitida qonunchilik jarayoni. – Toshkent: 7. O‘zbekiston, 2005. – 40 b.; Mudraya O.M. Konstitutsionniy status subyektov prava zakonodatelnoy initsiativi: Avtoref dis. ... kand. yurid.nauk. – Kiyev: Kiyevskiy nats. un-

O'xshashlar

Professional parlament tizimining shakllanishi va rivojlanishida demokratik institutlarning o`rni va roli

Parlamentning siyosiy tizimdagi o`rni va roli

O`zbekistonda jamoat birlashmalari faoliyatining konstitutsiyaviy asoslari

Parlament ish tartibi va parlament a`zolarining huquqiy maqomi

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy asoslari