Parlamentning siyosiy tizimdagi o`rni va roli - Huquqshunoslik - Referatlar

Parlamentning siyosiy tizimdagi o`rni va roli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29.3095703125 KB

Ko'chirib olish

Parlamentning siyosiy tizimdagi o`rni va roli Reja: 1. Parlament: genezisi, mohiyati va rivojlanishi. 2. Mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish

Parlament: genezisi, mohiyati va rivojlanishi. O`zbekiston tarixiy rivojlanish tajribasi va davlat mustaqilligiga erishishi jamiyat va davlat boshqaruvining mukammal institutlarini yaratdi. Jamiyatni boshqarish asrlar o`tishi bilan inson huquqlari va qadr-qimmatini saqlashga xizmat qilishi bilan takomillashib bordi. Bu sohadagi kashfiyotlardan biri hokimiyatlarning o`zaro taqsimlanishi bo`ldi. Ma’lumki, huquqiy davlatga o`tish va uning barqarorligining kafolatlaridan biri ham hokimiyatlar taqsimlanishi printsipidir. Bu borada mustaqillikning davrida o`tgan yillar davomida O`zbekistonda zamonaviy parlament bosqichma-bosqich shakllandi. Oliy Majlis jamiyatdagi turli ijtimoiy tabaqalar irodalarini ifodalash va ular manfaatlarini ro`yobga chiqarishning haqiqiy institutiga aylandi. Buning asosiy sababi shundaki, mamlakat hukumati va parlamenti hamjihatlikda ilg`or horijiy tajribalarni, shuningdek, milliy an’analarni o`rganish asosida yildan-yilga parlamentchilik islohotlarini izchillik bilan amalga oshirib bordilar. Ayniqsa, o`z mamlakatlarida fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etgan davlatlar tajribasi sinchkovlik va qunt bilan o`rganildi. SHuningdek, parlamentning kelib chiqish sabablari, unga bo`lgan dastlabki zaruriyatlar, parlamentning siyosiy tizimdagi o`rni chuqur o`rganildi. Shu bilan birga bu sohadagi islohotlar izchillik bilan davom etmoqda. Mamlakatda qonun chiqaruvchi, ijro va sud hokimiyatlari mustaqilligini ta’minlash, ularning o`zaro muvozanatlashishi asosida jamiyat barqarorligining doimiyligiga erishish islohotlarning muhim va dolzarb yo`nalishiga aylandi. Mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish Mamlakatda ikki palatali parlamentni shakllantirish ehtiyojlaridan kelib chiqib, hozirgi davrda ham parlament bilan bog`liq xorijiy tajribalarni yanada chuqurroq dolzarblik kasb etmoqda. Islohotlarning hozirgi bosqichida ilk parlamentlarning paydo bo`lish zaruriyatiga bo`lgan qiziqishlar yanada ortdi. Ikki palatali parlamentlarning jamiyat va davlat hayotidagi ahamiyati va o`rnini anglab etish uchun parlamentlarning kelib chiqish sabablarini o`rganish, zamonaviy

parlamentarizmning taraqqiyotini tadqiq etish zaruriyati tug`iladi. Aslida, “parlament” so`zi o`zagi frantsuzcha «parler»dan kelib chiqqan bo`lib, u «so`zlamoq» yoki «gapirmoq» ma’nosini anglatadi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, parlament o`zining tarixiy ko`rinishlarida, asosan, fikr ifodalash va shu bilan davlat siyosatiga u yoki bu ko`rinishda ta’sir o`tkazish joyi bo`lib kelgan. Ammo bugungi kunga kelib, zamonaviy т parlamentlar davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi oliy vakillik organi, siyosiy tizimning ajralmas tarkibiy qismi, mustaqil siyosiy institute sifatida shakllandi. Zamonaviy parlamentlar vazifasidan kelib chiqib, ularning ahamiyati xususida xulosa chiqarish mumkin: Birinchidan, parlamentning qonunchilik vazifasi shaxsni, jamiyatni, davlatni huquqiy jihatdan ta’minlash imkonini beradi. Zero qonunlar huquqning asosiy manbai bo`lib, unga rioya etish har bir fuqaroning, davlat organlarining, xo`jalik yurituvchi sub’ektlar va demokratik institutlarning ijtimoiy majburiyatidir. Ikkinchidan , parlament davlat hokimiyati institutlari tizimida saylab qo`yiladigan asosiy vakillik organi sanaladi. Bu esa uning fuqarolar uchun ochiq va demokratik tabiatini belgilab beradi. Uchinchidan , parlament o`zining ta’siri, vakolatlari nuqtai nazaridan hokimiyat shahobchalari ichida muhim ahamiyat kasb etadi. Turli ijtimoiy manfaatlar va qarashlarning aynan parlamentda jamlanganligi jamiyat a’zolari, hokimiyat shahobchalari, “markaz” va “hudud” o`rtasida vujudga kelishi mumkin bo`lgan turli zidiyatlarning oldini olish imkonini beradi. Umuman, siyosiy fanga doir qator adabiyotlarlarda parlament demokratiyaning muhim sharti, hokimiyatlar bo`linishi tamoyilining asosiy mexanizmlaridan biri sifatida talqin qilinadi. Masalan, “Siyosashunoslik: entsiklopedik lug`at”da parlamentga “jamiyatdagi ijtimoiy qatlamlar vakilligini ta’minlovchi saylab qo`yiladigan oliy qonunchilik organi”, sifatida ta’rif berilgan. “Parlamentarizm” atamasiga to`xtaladigan bo`lsak, uning turli hil ma’nolari borligiga guvoh bo`lamiz. Ba’zi olimlar tomonidan parlamentarizm “hokimiyatlar

bo`linishi tamoyili asosida boshqariladigan tizimda qonun chiqaruvchi hokimiyatning ustuvorligi”2 sifatida ta’rifganlar. Biroq bu ta’rif “parlamentarizm” atamasining mohiyatini to`la ochib bera olmaydi. Odatda “parlamentarizm” deganda, parlament haqida, uning rivojlanishi va shakllanishi, faoliyat yuritishi haqidagi barcha qarashlar, fikrlar va huquqiy me’yorlarning yig`inidisi tushuniladi. SHuni alohida ta’kidlash joizki, parlamentarizm bu ko`p qirrali universal hodisa bo`lib, xar bir mamlakatda o`ziga xos ko`rinishiga ega. Umuman, parlament nafaqat qonunchilik va vakillik funktsiyalari bilan balki, hokimiyatlar bo`linishi printsipini amalga oshirishi bilan ham ahamiyatlidir. Bu esa zamonaviy demokratiyaning eng asosiy shartlaridan biriga aylangan. Bu haqda taniqli huquqshunos olim E.²alilov shunday yozadi: “XXI asrning boshlariga kelib, oddiy bir haqiqat – to`la vakolatga ega bo`lgan parlamentsiz mamlakatida to`laqonli demokratiya bo`lishi mumkin emasligi yaqqol ko`zga tashlanib qoldi. Binobarin, fuqarolar demokratiya to`g`risidagi tasavvurlarini avvalo davlatni idora etishda o`zlari ishtirok etishlarining real imkoniyati bilan qolaversa, parlament orqali qonun ijodkorligi jarayoniga ta’sir ko`rsata olish imkoniyatlari bilan bog`laydilar”. Taniqli siyosatshunos olim S.Jo`raev hokimiyatlar bo`lishini printsipining demokratik jamiyat barpo etishda naqadar ahamiyatli ekanligini ta’kidlab, “jamiyat demokratlashuvini ta’minlashning siyosiy-huquqiy mexanizmi – bu siyosiy siyosiy sistemaning demokratik qoidalar asosida shakllanib borishi va faoliyat ko`rsatishidir. Bunda hokimiyatning bo`linishi printsipi muhim ahamiyat kasb etadi. ²okimiyatning bo`linishida uning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linishi nazarda tutiladi. ²okimiyat xalq uchun ishlashi, uning yuqoridagi bo`limlari orasidagi o`zaro munosabat demokratik shaklda bo`lishi kerak”1, deb yozadi. Ammo shuni ham alohida ta’kidlash joizki, ba’zi olimlarning fikricha, parlament o`zining konstitutsiya va qonunlarda belgilangan vakolatlari doirasida faoliyat yuritgan taqdirdagina u demokratiyaga xizmat qilishi mumkin. Masalan,

taniqli olimlar Leonid Levitin va Donald Karlayllar: “Parlament – demokratiyaning bosh g`aznasi ekanligiga oid xomhayollar uzoq tarixga ega. Parlamentarizmning tarjimai holi, bu Afinada aqidaparast- pissistratlarning boshqaruvi, Rimda Senatning dunyoga kelishi va Buyuk Frantsuz inqilobi milliy Konventining g`amangiz xotirasi hamdir.. bularning barchasi vakillik muassasalari butunlay demokratik bo`lmaganiga aylanib ketishga qodirligini yaqqol ko`rsatib turibdi”2, deb yozadilar. To`g`ri, bugungi kunda, vujudga kelgan ayrim yosh mustaqil mamlakatlar parlamentlari faoliyatida o`z vakolatlaridan chekinish, parlamentni doimiy kurash va ziddiyatlar minbariga aylantirish holatlarini kuzatiladi. Darhaqiqat, parlament turli siyosiy kuchlar, turli tabaqa vakillari va turli g`oyalar jamlangan organ ekanligini e’tiborga olsak, u o`zining demokratik tabiatini saqlab qolishi uchun faqat qonunda ko`rsatilgan vakolatlarini amalga oshrishi lozimdir, degan fikrga ham qo`shilish mumkin. Ammo parlamentning demokratik tuzumdagi belgilovchi rolini inkor etish mumkin emas. SHu o`rinda, parlamentning siyosiy institut sifatida shakllanishi tarixiga nazar tashlash lozim. Frantsiyadagi Lyudovik IX (1226-1270) qirolligi davrida shakllangan Parij parlamenti sud palatasi funktsiyalarini bajargan edi. O`sha davrlarda Frantsiya provintsiyalaring asta-sekinlik bilan qirol erlariga o`tib borishi natijasi o`laroq provintsiyalarning ham parlamentlari tuzilgan edi. Mazkur parlamentlar ham provintsiya oliy sudi funktsiyalarini amalga oshirar edi. Markazdagi Parij parlamenti esa butun mamlakat miqyosidagi shikoyatlarni o`rganish va ularga nisbatan chora-tadbirlar ko`rishning oliy darajasi maqomiga ega edi. XIV - XVII asrlarda bu parlamentlardagi oliy nasabli amaldorlarni siqib chiqarib, parlamentlarda doimiy ishlash kasblariga aylangan legistlar Frantsiya mutlaq tuzumini mustahkamladi va ular qirolni yirik feodallarning ajralib chiqish yoki mustaqil boshqarishga doir harakatlariga qarshi kurashiga yordamlashib keldi Lekin ayni paytda ular qirol hokimiyatini o`z nazorati ostiga olib, unga ta’sir etishga ham intildilar. Shu sababli ham qirollar ularni kuchayib ketishiga qarshi choralar ko`rib kelganlar.

Frantsiyadagi tabaqaviy vakillik mahalliy provintsial va General shtatlardan iborat holda shakllangan edi. Aslida General shtatlar mamlakatning umumdavlat miqyosida markazlashuvi davrining tarkibiy qismi edi. General shtatlari tabaqalari uchta palatadan iborat bo`lib, ularning majlislari alohida o`tkazilgan. Birinchi palata qirol tomonidan shaxsan taklif etilgan prelatlardan iborat edi. Undan tashqari bu palataga provintsiyalardagi ruhoniylar, cherkovlarda saylangan prelatlar, cherkov mansabdorlari ham a’zo edilar. Ikkinchi palata a’zolari esa yirik er egalaridan iborat bo`lib, ular asosan dunyoviy boylar tabaqasi vakillari edi. Bu palata a’zolari ham shaxsan qirol tomonidan taklif etilgan. Uchinchi palata tarkibi esa shaharlar vakillari - shahar boshqaruvi vakillaridan iborat bo`lib, ularni asosan boy va ta’sirli shaharliklar tashkil etgan. Bu palata a’zolarini keyinroq «uchinchi tabaqa» deb atash rusum bo`ldi. Mazkur palata a’zolari ko`pincha to`g`ridan-to`g`ri shahar jamoasida saylanar yoki shahar kengashi tomonidan tayinlanar edi. Har bir palata bir ovozga ega bo`lib, ikki palata qarorini uchinchi palata qaytadan qabul qilishi shart emas edi. XV asrning oxiridan boshlab esa har uchala palatalar a’zolarining saylanishi rusumga aylandi. SHunga qaramay, General shtatlar muntazam ishlab turuvchi doimiy organlarga aylana olmadi. General shtatlar qachonki qirol qiyin ahvolga tushib qolganida, uni moddiy yoki siyosiy qo`llab - quvvatlashga ehtiyoj sezilgandagina chaqirilar edi. General shtatlar majlisini chaqirish huquqi ham faqat qirolga berilgan edi. Albatta, u ba’zan siyosiy masalalarni ham muhokama etar, lekin u qonunlarni rasman tasdiqlamas edi. Bu jihatlardan u ingliz parlamenti darajasiga ko`tarila olmadi. 1789 yilda uchinchi tabaqa deputatlari o`zlarining majlisini Milliy majlis (keyinroq Ta’sis majlisi) deb atay boshladilar. SHu tariqa 1791 yilning oktyabrida “Frantsiya qonun chiqaruvchi majlisi chaqirilgunga qadar mazkur Ta’sis majlisi mamlakatning vakillik va qonun chiqaruvchi organi funktsiyasini bajardi”. Ta’sis majlisi frantsuz inqilobining dastlabki kunlaridan boshlab yangi davlat hokimiyati printsiplarini ishlab chiqish maqsadlarida konstitutsiya ishlab chiqishga kirishdi. Bu yo`ldagi eng muhim bosqich - «Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasi»ning

qabul qilinishi bo`ldi. Bu mashhur hujjatda asosan uchinchi tabaqaning siyosiy talablari shakllangan edi. Mazkur Deklaratsiyaga muvofiq inson tabiiy va doimiy huquqlarga ega mavjudot sifatida tan olinib, inson huquqlarini xurmat qilmaslik – ijtimoiy musibat va hukumat qusurlari kelib chiqishining asosiy sababi sifatida e’tirof etildi. Erkinlik, mulkchilik, xavfsizlik va zulmga qarshilik ko`rsatish kabilar insonning tabiiy huquqlari sifatida e’lon qilindi. Deklaratsiyada davlat hokimiyatining milliy suverenitet sifatida ifodalanishi kontseptsiyasi ham o`z ifodasini topdi. Unga binoan: «suverenitet manbai mohiyatan millatga tayanadi. Davlatdagi har qanday hokimiyat, jumladan, qirol hokimiyati ham ana shu manbaadan kelib chiqishi lozim. Jamiyat har bir mansabdor shaxsdan unga topshirilgan boshqaruv faoliyati yuzasidan hisobot so`rashga haqlidir”1. SHuningdek, Deklaratsiyaning 6-moddasi quyidagi printsipni o`zida mujassamlashtirgan edi: «qonun umum irodaning ifodasidir. ²ar bir fuqaro shaxsan o`zi yoki vakillari orqali qonun qabul qilish jarayonida ishtirok etishga haqlidir. qonun qoralash va himoyalashda hamma uchun bab-baravar amal qilishi lozim. Barcha fuqarolar qonun oldida tengdirlar»2. SHuningdek, shubhalanish asosidagi ayblov o`rniga aybsizlik prezumptsiyasi (aybsiz bo`lib chiqish ehtimoli) ham e’lon qilindi. Umuman, Deklaratsiya dunyodagi barcha xalqlar taraqqiyoti uchun muhim o`ringa ega bo`lgan g`oyalarni o`zida mujassam etgan edi. Ta’sis majlisi 1791 yilning 3 sentyabrida birinchi Konstitutsiyani qabul qildi. Unda Deklaratsiyada e’lon qilingan demokratik huquqlar yanada kengaytirildi. Konstitutsiyada fuqarolarni bir joydan ikkinchi joyga ko`chish erkinligi majlislar o`tkazish, davlat organlariga erkin murojaat etish, diniy e’tiqod erkinliklari, diniy mansabdorlarning saylanish huquqlari e’tirof etilgan edi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat - Milliy Qonun chiqaruvchi majlis tomonidan amalga oshirilishi ko`zda tutildi. Bu majlisning har yili soliqlarni o`rnatishi, vazirlar hisobotini eshitishi, davlat mablag`lari sarfini nazorat etishi kabi huquqlari uning jamiyatdagi o`rnini beqiyos ko`tardi. Faqat shu majlisgagina qonun chiqarish tashabbusi, qonunlar qabul qilish, urush e’lon qilish huquqlari berildi. SHuningdek, konstitutsiyada yangi ma’muriy bo`linish, ya’ni, Frantsiyaning

departamentlar, distriktlar (okruglar) va kantonlardan iborat tuzilishi ham ifoda etildi. Bu davrlarda Frantsiyada SH.Monteskening hokimiyatlarni bo`linishi printsipiga doir g`oyalari keng yoyilgan edi. Bu haqda SH.Monteske shunday deb yozgan edi: “Hokimiyatni suiiste’mol qilinishi uchun imkoniyat yaratmaslik uchun shunday tartib o`rnatish muhimki, bunda turli hokimiyatlar o`zaro bir-birini ushlab tursinlar. SHunday davlat tuzumi o`rnatish kerakki, unda qonunlar majburlamaydigan ishni qilishga hech kimning zo`rlashi mumkin bo`lmasin, qonunlar yo`l bermaydigan ishni qilmasin». Albatta, mutafakkirning bu g`oyalari Frantsiya inqilobi va undan keyingi davrlardagi parlament faoliyatida, konstitutsiyalar ishlab chiqishda, qonunchilik sohasida mamlakatdagi demokratik ruhdagi siyosiy arboblarni diqqat marqazida turdi. 1793 yil 24 iyulda qabul qilingan konstitutsiya J.J.Russo g`oyalari asosida yanada ko`proq demokratik qoidalarni o`zida mujassam etdi. Unga binoan har bir frantsuzga umumiy ta’lim, davlat ta’minoti, cheklangan matbuot erkinligi, petitsiyalar uyushtirish, xalqning jamiyatda birlashish huquqlari e’lon qilindi. Bu konstitutsiya ham fuqarolarni despotizm va davlat hokimiyati o`zboshimchaliklaridan himoyalash kafolatlarini yaratishda muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Frantsiyada ikkinchi (1871-1917), uchinchi (1918-1945) va to`rtinchi (1946- 1958) respublikalar davrida parlamentning mavqei va maqomi turli xil nisbatlardagi o`zgarishlarga uchradi. Lekin u o`zining qonun chiqaruvchilik, ijroiya hokimiyati ustidan nazorat o`rnatish, hokimiyatlar o`rtasidagi nisbat va muvozanatni ushlab turish kabi o`zining asosiy funktsiyalarini bajara olish qobiliyatini saqlab keldi. Lekin beshinchi respublika davrida parlament mamlakatdagi siyosiy voqelikning ifodalanishi o`laroq jiddiy o`zgarishlarga uchradi. Beshinchi respublika konstitutsiyasiga binoan «Frantsiya Respublikasi parlamenti ikki palatadan - quyi palata bo`lgan Milliy majlis va yuqori palata hisoblanmish Senatdan iborat bo`ldi”1.

Angliyadagi ilk parlament esa hozirgi davrdagi parlament o`tmishdoshi sifatida shakllandi. Angliya qiroli Ioann (1199-1216) monarxiyani mustahkamlash maqsadida jamiyatdagi turli ijtimoiy tabaqalarga tazyiq o`tkazishni kuchaytirdi. Qirol tomonidan yirik magnatlar erlarini o`zboshimchalik bilan tortib olish, ularni qamash va qatl etish, eski an’analarni qo`pol ravishda buzishlarga qarshi reaktsiya sifatida mamlakatda zodagonlar muxolifati paydo bo`ldi. 1215 yilda muxolifat qirolga qarshi ochiqdan-ochiq urush e’lon qildi. Natijada 1215 yil 15 iyunda qirol «Erkinliklarning buyuk xartiyasi» hujjatini imzoladi. «Erkinliklarning buyuk xartiyasi» qirolning o`zboshimchaligini ancha chekladi. XIII asrning 20-40-yillarida soliqlar va yig`imlarning ortib borishi, Angliyaga nisbatan papaning ta’sirini kuchayib borishi natijasida 1258 yilda yana siyosiy harakatlar va to`qnashuvlar boshlandi1. SHu yili Oksfordda magnatlar kengashi to`planib, u «Oksford tadbir-mo`ljallari» hujjatini tasdiqladi. Unga muvofiq mamlakatda baronlar oligarxiyasi o`rnatildi. Ular barcha hokimiyatni 15 ta barondan iborat kengashga berib, bu kengashning roziligisiz qirol hech qanday qaror qabul qilishi mumkin emas edi. Angliyada parlament tadrijoti qirol Eduard I (1272-1307) davriga kelib o`z nihoyasiga etdi. SHundan boshlab ingliz davlati o`zida cheklangan monarxiya shaklini ifodalay boshladi. Parlamentga qirolning shaxsiy xatiga binoan ruhoniylar, zodagonlar va boshqa vakillar taklif qilinar edi. Vakillikka nomzodlar graflikdagi mahalliy majlislar, shaharlik nomzodlar esa fuqarolar ishtirokidagi yig`inlarda saylanar edilar. “1297 yildan boshlab, - deb yozadi, Angliya parlamenti tarixini o`rgangan olim V.Gutnova, - L`organisation Administrtive de la France. Centre National de la fonction publique territoriale (CNFPT).-P., uzoq davom etgan ziddiyatlar natijasi o`laroq parlamentga soliqlarni belgilashda ishtirok etish huquqi berildi. Angliyada XIV asrning birinchi yarmidan boshlab ilk bor parlament o`zining ikkita (yuqori va quyi) palataga bo`lingan holdagi faoliyatini boshladi. YUqori palata - lordlar palatasida prelatlar va baronlar, quyi palata - jamoalar palatasida ritsarlar va shaharlar vakillari majlis qilishi rusum bo`ldi. Ritsarlar bilan shaharlar

vakillarining mustahkam ittifoqi quyi palatani siyosiy jihatlardan ancha ta’sirchan bo`lishini ta’minladi. Shu davrdan boshlab parlament soliqlarni o`rnatishdan tashqari maqomlar (qonunlar) qabul qilishda ham qatnashish huquqini oldi. Qonunlar jamoalar palatasi petitsiyasi (so`rovi) asosida qirol va lordlar palatasi tomonidan qabul qilina boshladi. Parlament mamlakatda siyosiy hokimiyat taqsimlanishi printsipini o`rnatdi, qirol va uning mansabdorlari o`zboshimchaliklarini chekladi. Shu bilan birga, parlamentni shakllanishi natijasida davlatni davrning ilg`or tabaqalari - ritsarlar va shaharliklar siyosiy irodalari va manfaatlarini ifodalash hamda ularni qonunlar va boshqa huquqiy me’yorlar qabul qilishda e’tiborga olish uchun mustahkam poydevor yaratildi. XV-XVI asrlarda Angliya jamiyatidagi turli ijtimoiy tabaqalar manfaatlarini parlamentdagi to`qnashuvi, ularning parlamentdagi muloqotlarda nisbatan o`zaro muvofiqlashuvi mamlakat miqyosidagi ziddiyatlarni tinch yo`l bilan hal etishga shart -sharoit yaratib, nisbatan barqaror jamiyat shakllanishini ta’minladi. Davlat siyosiy tizimida parlamentlarning shakllanishi va rivojlanishi, qonun chiqaruvchi hokimiyatning davlat va jamiyat boshqaruvidagi o`rnining paydo bo`lishiga doir tarixiy tadrijiylik parlament tizimi shakllanishining klassik namunasi bo`lgan Angliya va Frantsiya misolida o`zining yorqin ifodasini topganligini qisqacha tarzda Vsemirnaya istoriya. V 10-i tomax. T.3.-Moskva, 1957. s.368-371. kuzatdik. Lekin shu bilan birga Ј arbiy Evropa mamlakatlarining deyarli barchasida o`rta asrlardan boshlab ilk parlamentlarning shakllanish jarayonlari boshlandi. Ilk parlamentlar shakllanishi Evropadagi davlatni idora etishning ham parlamentar monarxiya va ham respublika shaklidagi davlatlarda ham deyarli bir davrning o`zida ro`y berdi. XX asrning 90-yillar o`rtalarida Evropa Ittifoqiga a’zo bo`lgan mamlakatlardan sakkiztasi respublika, ettitasi esa monarxiya tuzumidagi davlatlar ekanligi fikrimizning dalilidir. Ayniqsa, Evropa davlatchiligining XX asrdagi rivojlanishi hozirgi davr zamonaviy parlamentlarining har tomonlama takomillashuvini ta’minladi. Evropadagi parlamentlarning paydo bo`lish, faoliyat

ko`rsatish, ish uslublari, tuzilmaviy tarkibi turlicha bo`lishi ularning demokratik qadriyatlar asosida faoliyat ko`rsatishi uchun monelik qilmadi. Boshqacha aytganda, ularning shakli turlicha bo`lgani bilan mohiyatlari jihatidan ular bir- birlariga monand ravishda rivojlandilar. Ularning barchasi hokimiyatlar taqsimlanishidagi qonunchilik hokimiyati funktsiyalarini bajarishga qobil bo`lgan siyosiy institutga xos barcha mezonlar va jihatlarni o`zlarida ifodalay boshladilar. SHu bilan birga, Evropa mamlakatlaridagi hokimiyat bo`linishida parlament qonun chiqaruvchi hokimiyat va oliy vakillik organi sifatida ancha ustuvorlik kasb etmoqda. Etuk va rivojlangan Evropa davlatlarida parlament siyosiy tizimda muttasil va doimiy ravishda ishtirok etadi. Bu mamlakatlarda asosan ikki palatali parlamentlar (Daniya, SHvetsiya, Portugaliyada bir palatali) shakllandi. Parlamentning quyi palatalari asosan umummilliy vakillik organi sifatida shakllandi. Ko`pchilik federativ Evropa davlatlarida yuqori palatalar federatsiya sub’ektlari manfaatlarini o`zlarida ifoda etadi. Angliyada esa yuqori palata o`rta asrlardagi tabaqaviylikning ifodachisi sifatida faoliyat yuritadi. Evropa mamlakatlarida parlament palatalarining faoliyati ham, shakllanishi ham turlichadir. Bu sohadagi umumiylik shundan iboratki, quyi palatalarning tarkibini umumiy va to`g`ridan-to`g`ri saylangan deputatlar tashkil etadi SHu bilan birga. saylovlarda tenglik va yashirinlik printsiplariga amal qilinadi. Parlamentlarni shakllantirish omili bo`lgan saylovlarning aksariyati majoritar tizimda amalga oshiriladi. YA’ni, saylov okrugidagi deputatlikka nomzodlardan nisbatan ko`proq ovoz olishga muvaffaq bo`lgani deputatlik mandatini olishga erishadi. Bu saylov tizimi Buyuk Britaniya, Avstraliya, Kanada kabi ikki partiyaviylik tizimi amal qiladigan mamlakatlarda siyosiy barqarorlikni saqlash kafolatlaridan biridir. Saylovning proportsional tizimiga asoslangan mamlakatlarda esa saylovchilar nomzodlarga emas, balki partiyaviy ro`yxatlarga ovoz beradilar. Bu tizimda kichik partiyalar ham o`z nomzodlarini o`tkazish imkoniyatlariga ega bo`ladilar va ular hisobiga ko`ppartiyaviylik tizimi ustuvorlik qiladi. 20 asrning 80-90-yillarda bu

saylov tizimi joriy etilgan mamlakatlarda ko`plab hukumat inqirozi ro`y berganligi uchun ham ular deputatlarni bir qismini majoritar, ikkinchi qismini esa proportsional tizimda saylash amaliyotiga o`tdilar. Jahondagi barcha mamlakatlarning moliyaviy va byudjetga doir qonunlar loyihalari quyi palata tomonidan qabul qilinadi. Ma’lumki, byudjetga tushadigan tushumlar asosan aholidan soliq sifatida olinadi. SHuning uchun ham moliyaviy masalalar federatsiya sub’ektlari vakillari - yuqori palata tomonidan emas, balki xalqning bevosita vakili bo`lgan quyi palata tomonidan hal etiladi. SHuning uchun ham faqat quyi palata har qanday turdagi soliqlar o`rnatishni tasdiqlash yoki rad etishi mumkin. SHuningdek, soliqlar hukumat dasturini amalga oshirishning moddiy imkoniyatlarini ham belgilaydi. Undan tashqari, parlament byudjetning ijrosini nazorat qilish vakolatlariga ham egadir. Ko`pincha bu funktsiyani parlamentning komissiyasi, qo`mitasi, yoki parlament tomonilan tuzilgan maxsus moliyaviy nazorat organi, yoki bosh auditor boshqarmasi, hisob palatasi kabilar bajaradi. Huquqiy davlatlarga xos parlamentlar tashqi siyosat va mudofaa sohasida ham muhim б o`rin tutadi. Umuman, SHimoliy Amerika, Evropa davlatlari, Osiyoning ilg`or mamlakatlari, Avstraliya parlamentlarini shakllanish va faoliyat ko`rsatish jarayonlarini o`rganish jahondagi barcha demokratik qadriyatlar asosida ishlayotgan parlamentlar to`g`risida umumiy xulosalar chiqarishga imkon beradi. Xorijiy parlamentlar tuzilishining an’anaviy tizimi bikameralizm (ikki palatalili) bo`lib qolmoqda. YUqori palata dastlab aristokratiya vakilligi sifatida va quyi palata radikalizmini pasaytirib turuvchi posangi vositasi vazifasini bajarish uchun shakllantirilgan. YUqori palata federativ davlatlarda keng tarqalib, ular asosan federatsiya sub’ektlari manfaatlari ifodachisi sifatida namoyon bo`ldilar. Parlamentlarning kompetentsiyalari nafaqat ularning huquqiy maqomini belgilab beradi, balki parlamentlarni mamlakat siyosiy hayotida boshqa oliy davlat organlari bilan o`zaro munosabatlarini ham muvofiqlashtirishga imkon beradi. Xalqaro konstitutsionalizmda parlamentlar kompetantsiyalarini aniqlashning uch xil usullari shakllangan: 1) mutlaq aniq kompetentsilarga ega bo`lgan, buning

uchun konstitutsiya qonun chiqarish faoliyati uchun aniq masalalar ro`yxatini o`rnatgan parlamentlar. Bu kabi parlamentlar o`z vakolatlari chegarasidan chiqish huquqiga ega emaslar. Aks holda, sud hokimiyati ular qabul qilgan me’yoriy aktlarni bekor qiladi (masalan, AQSH kongressi)2; 2) kompetentsiyalari mutlaq aniq bo`lmagan, ya’ni, huquqiy jihatlardan cheklanmagan vakolatlarga ega bo`lgan va har qanday masala bo`yicha qonunlar qabul qilish huquqiga ega parlamentlar (masalan, Buyuk Britaniya, Italiya1, YAngi Zelandiya, Irlandiya va boshqalar); 3) nisbatan ma’lum kompetentsiyalarga ega bo`lgan parlamentlar. Bu kabi parlamentlar o`zlarining hokimiyatga doir funktsiyalari chegaralari ancha nisbiydir (masalan, Hindiston va Germaniya Federativ Respublikasi parlamentlari). Parlamentlarning ichki siyosiy vakolatlari cheklangan xarakterga egadir. Parlamentlar deyarli amalda tashqi siyosatni shakllantirish va amalga oshirishga hal qiluvchi ta’sir o`tkazish imkoniyatlariga ega emaslar. Ular hukumatning tashqi siyosatini nazorat qilishda nisbatan ishtirok etishi va u haqda fikrlar bildirishi mumkin. Odatda, bu kabi funktsiyalar tashqi ishlar bo`yicha palatalarning qo`mita yoki komissiyalariga beriladi. Urush e’lon qilish va tinchlik masalalarini hal etishda ham parlament faqat rasmiy huquqlarga egadir. Bu vakolatlar asosan hukumatlar qo`lida to`plangan. Parlamentning xalqaro bitimlarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilish huquqiga kelsak, bu vakolat ham unchalik ta’sirli emas. Ko`pchilik holatlarda hukumatlar parlament tomonidan ratifikatsiya qilinmaydigan xalqaro bitimlar tuzishga haqlidirlar. Barcha xorijiy konstitutsiyalarda parlamentning bosh vazifasi - qonunlar qabul qilish vakolati mustahkamlab qo`yilagan. Nazariy jihatdan qaraganda faqat parlament qonunlar qabul qilishning suveren huquqiga egadir. Bular quyidagilardan iboratdir: Birinchidan, byudjet qabul qilish va boshqa moliyaviy vakolatlar parlamentning ko`hna vakolatlaridan biridir. Lekin ijroiya hokimiyatni qanchalik idora etish qobiliyatini mustahkamligiga bog`liq holda moliyaviy vakolatlar nisbatan parlamentdan hukumatga o`tib bormoqda. Zamonaviy rivojlangan industrial davlatlarda byudjetni tayyorlash va uni ijrosini amalga

oshirish va boshqa moliyaviy vakolatlar deyarli hukumatlarga o`tib bormoqda. Bu sohada parlamentlarning faoliyatlari ancha pasaydi. Huquqiy jihatlardan barcha moliyaviy qonunchilik parlament tashabbusi bilan shakllanishi lozim. Amaliyotda esa parlament bu sohada nominal rol o`ynamoqda. Parlament byudjet munosabatlarida faol bo`la olmasligining asosiy sababi - unga bu sohaga doir ma’lumotlar va axborotlarning etishmasligidir. Ikkinchidan, hukumat faoliyati ustidan nazorat qilish parlamentning muhim vakolatlaridan biridir. Lekin hukumat ustidan parlament nazoratini amalga oshirish faqat demokratik rejimlarga taalluqlidir. Prezidentlik respublikalarida parlamentlarning nazorat vakolatlari turlari nisbatan kamroq uchraydi. Parlamentar respublikalarda esa aksincha, parlamentlar bu yo`nalishda keng vakolatlarga ega bo`lib, ular hukumatga tegishli bo`lgan parlamentni tarqatib yuborish huquqi bilan muvozanatlashtiriladi. Parlamentlarning hukumatlar faoliyati ustidan nazorat qilishlarining asosiy usullari quyidagilardan iboratdir: • ishonch to`g`risidagi masalani qo`yish. Bu faqat hukumatlar parlament (asosan quyi palata) oldida mas’ullikka ega bo`lgan parlamentar respublikalarda qo`llaniladi; • tanbeh berish rezolyutsiyasini qabul qilish. Bu ishonchsizlik bildirishdan farq qilib, hukumat tashabbusi bilan emas, balki palatalar taklifi bilan bildiriladi; • interpellyatsiya. Bunda hukumatga murojaat qilinib, hukumatning amalga oshirayotgan ichki yoki tashqi siyosati, shuningdek, u yoki bu aniq masala yuzasidan tushuntirish berishni talab qilishdir. (Masalan, Italiya, Belgiya, Daniya, Finlyandiya, Niderlandiya, Norvegiya, YAponiya kabi mamlakatlarda). Buyuk Britaniya va Buyuk Britaniya huquqiy tizimini qabul qilgan mamlakatlarda interpellyatsiya qo`llanilmaydi. SHuningdek, interpellyatsiyani kiritish faqat quyi palatalar tomonidan amalga oshiriladi; keng tarqalgan bo`lib, u nafaqat hukumatni nazorat qilish uchun, balki uni tanqid qilish uchun ham qo`llaniladi;

• idora etish shaklidan qat’iy nazar barcha mamlakatlar parlamentlari tomonidan tuziladigan surishtiruv qo`mitalari va komissiyalari faoliyati. Tahlillardan ko`rinib turibdiki, jahondagi parlamentlar turli tarixiy sharoitlarda tashkil topganligi, ularning tuzilishidagi farqlanishlar, shuningdek, ularning milliy an’anaviy xususiyatlarga ega ekanliklari mazkur parlamentlarning qonun chiqaruvchi hokimiyat sifatidagi o`rni va roliga hech bir monelik qilmaydi. SHuningdek, jahon parlamentlario`zlarining tadrijiy taraqqiyoti davomida professional parlament darajasiga erigshishga intilganlar. SHu o`rinda, “professional parlament” atamasiga to`xtalib o`tish lozim bo`ladi. YUqorida ta’kidlanganidek, parlament davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi shahobchasidir. SHu bilan birga, parlamentning professional tabiatini ham belgilab beruvchi bir qator omillar mavjud. Birinchidan, nafaqat qonun chiqarish funktsiyasini bajaradigan, balki, hokimiyatlar bo`linishi tamoyilini amalda qo`llash imkonini beradigan, xalq vakilligini xaqqoniy amalga oshira oladigan parlamentnigina “professional parlament” deb atash mumkin bo`ladi. Ikkinchidan, deputatlarning parlament ishida doimiy ishtirok etishi, ya’ni, ularning vakolat muddati davomida qonun yaratish bilan bevosita shug`ullanishlari, ularning boshqa turdagi faoliyat bilan shug`ullanmasliklari ham professional parlamentning muhim belgisidir. Uchinchidan, professional parlamentning yana bir o`ziga xos xususiyati shundaki, uning a’zolarining qonunchilik faoliyatini yaxshi tushunadigan, bu jarayonning mas’uliyatini xis etadigan mutaxassis bo`lishlari lozim. Zamonaviy parlamentlarning yuksalib va takomillashib borishi natijasida XX asrda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlatning yashashi uchun muhim bo`lgan - davlat hokimiyatini uchga taqsimlanishi printsipini amalga oshirish imkonini berdi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat parlament timsolida ijro va sud hokimiyatlari bilan o`zaro siyosiy munosabatlarda hokimiyatlar muvozanati qoidasini ham ta’minlab turish funktsiyasini ham bajarib kelmoqda. Hozirgi davrga kelib, davlat hokimiyatining har uch tarmog`i nafaqat bir-birlaridan mustaqil siyosiy kuchlarga aylandi, balki ular o`zaro bir-birlarini nazorat qilish, o`zaro mas’ullik asosida

faoliyat yuritish, fuqarolar farovonligi yo`lida esa o`zaro hamkorlik qila olish tamoyillarini egalladilar. SHuning uchun ham O`zbekistonda ilk parlamentga asos solinishi, uning ikki palatali bo`lishiga doir islohotlarning boshlanishi mamlakatda strategik va bosh maqsad bo`lgan fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat barpo etishga doir tub o`zgarishlarning eng asosiy yo`nalishlaridan biridir.

Adabiyotlar: 1. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi: O‘quv qo‘llanma / O‘zR 2. Adliya vazirligi, Toshkent davlat yuridik in-ti. – Toshkent: TDYUI, 2004. – 46 b. 3. Odilqoriyev X.T. Ikki palatali parlament.–T.: O‘zR IIV Akademiyasi. – 2005. – B. 79. 4. Yushik A.I. Teoreticheskiye problemi zakonodatelnogo protsessa. Avtoref diss. dok. yurid. nauk. – Kiyev, 5. Normativnogo pravovogo akta // Vestnik Gumanitarnogo universiteta. Seriya Pravo. – Moskva, 2002. – № 1 (3). – 6. Odilqoriyev H.T. Ikki palatali parlament sharoitida qonunchilik jarayoni. – Toshkent: 7. O‘zbekiston, 2005. – 40 b.; Mudraya O.M. Konstitutsionniy status subyektov prava zakonodatelnoy initsiativi: Avtoref dis. ... kand. yurid.nauk. – Kiyev: Kiyevskiy nats. un

O'xshashlar

Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalarning o`rni va roli

Professional parlament tizimining shakllanishi va rivojlanishida demokratik institutlarning o`rni va roli

O`rta asrlarda O`zbekistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Jinoyat-protsessual kodeksini takomillashtirishda liberallashtirishning o`rni

Islomning markaziy Osiyo mintaqasidagi o`rni va ahamiyati tarix va hozirgi zamon