Professional parlament tizimining shakllanishi va rivojlanishida demokratik institutlarning o`rni va roli - Huquqshunoslik - Referatlar

Professional parlament tizimining shakllanishi va rivojlanishida demokratik institutlarning o`rni va roli

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

33.4658203125 KB

Ko'chirib olish

Professional parlament tizimining shakllanishi va rivojlanishida demokratik institutlarning o`rni va roli Reja: 1. Ikki palatali parlamentga saylovlar: tajribalar va istiqbollar. 2. Demokratik tamoyillarga asoslangan saylovlar tizimini shakllantirish

Ikki palatali parlamentga saylovlar: tajribalar va istiqbollar. Fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat sharoitida saylovlar faqat demokratiyaning belgisi va ko`rinishi bo`lmasdan, shu bilan birga uning zaruriy sharti hamdir. BMT Bosh Assambleyasining 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan “Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi”dan quyidagi demokratik tamoyil o`rin olgan: «Har bir inson bevosita yoki erkin saylangan vakillari orqali o`z mamlakati boshqaruv ishida qatnashish huquqiga egadir. Xalq irodasi hukumatning hokimiyati asosi bo`lishi kerak: bu iroda yopiq ovoz berish yoki ovoz berishni erkinligini ta’minlovchi boshqa shunga teng ahamiyatli ko`rinishlardagi umumiy va teng saylov huquqi asosida ifodalanishi kerak». O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov erkin saylovlar, ularning demokratik jamiyat barpo etishdagi tutgan o`rniga alohida to`xtalib, «Modomiki, biz demokratik huquqiy davlat, fuqarolik jamiyati barpo etish kabi ezgu maqsad sari intilayotgan ekanmiz, demokratiyaning bosh talabi o`lmish erkin saylovlarni munosib tashkil qilish biz uchun ham qarz, ham farzdir», degan edi. Saylovlar «demokratiyaning bosh talabi» deb atalishi bejiz emas. CHunki amonaviy demokratik davlatlarda saylovlar xalq suverenitetini amalga oshirishning asosiy mexanizmi bo`lib, demokratiyaning «o`zagi»ni tashkil qiladi. Saylovlar xalqqa davlat hokimiyati manbai sifatidagi siyosiy rolini ijro etish imkonini beruvchi muhim siyosiy jarayon hisoblanadi. SHuningdek, saylovlar davlat hokimiyati institutlariga turli qatlamlar, guruhlarning manfaatlarini etkazish vositasi ham sanaladi. «Saylovning ahamiyati shundaki, - deb yozadi taniqli huquqshunos olim O.Xusanov, - uning natijasida faqat vakillar, davlat boshlig`i saylanibgina qolmay, jaimiyat a’zolarining xohish-irodasi, kayfiyati, olib borilayotgan siyosatga nisbatan munosabati aniqlanadi. Konstitutsiyaviy tarzda o`rnatilgan va taraqqiyotning muhim faktorlari hisoblanmish fikrlar xilma-xilligi yaqqol namoyon bo`ladi. Demokratik, adolatli jamiyatni saylovlarsiz qurish mumkin emas».

Demokratik tamoyillarga asoslangan saylovlar tizimini shakllantirish Demokratik tamoyillarga asoslangan saylovlar tizimini shakllantirish, uni takomillashtirish o`tish davrini o`z boshidan kechirayotgan, mustaqillikka erishgan yosh davlatlarda fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat qurish uchun muhim va dolzarb vazifalardan biridir. Saylovlar tizimi huquqiy me’yorlarda mustahkamlab qo`yilgan, shuningdek, davlat va jamiyat tashkilotlari faoliyatlari tajribasida shakllangan vakillik organlari yoki ayrim rahbarlik vakilini saylashni o`tkazish va tashkil etish tartibotidir. Fuqarolarning saylov huquqi ularni saylovlardagi ishtirokini, saylovchilar va saylanuvchi organlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni muvofiqlashtiruvchi, shuningdek, saylovchilar ishonchini oqlamagan saylangan vakillarni chaqirib oluvchi tartibotlarning huquqiy me’yorlari majmuasidir. Saylov huquqi tushunchasi torroq ma’noda, aniqrog`i, fuqarolarning saylovlarda ishtirok etish huquqi sifatida: yoki saylovchi sifatida (faol saylov huquqi), yoki saylanuvchi sifatida (passiv saylov huquqi) ham qo`llanilishi mumkin. SHuningdek, keng ma’noda talqin etilayotgan saylov huquqi tamoyillari va boshqa bir qancha omillar asosidagi saylovlarni muayyan tavsiflarini ko`rsatish va uni turli ko`rinishlarini bir-biridan ajratib ko`rsatish mumkin: Prezident, parlament va mahalliy saylovlari. Bundan tashqari, navbatdagi, navbatdan tashqari va qo`shimcha saylovlar ham bo`ladi. Hozirgi dunyoning ko`plab demokratik mamlakatlari o`zlarining Konstitutsiyalari yoki maxsus saylovlarga doir qonunlarida fuqarolarni yashirin ovoz berish orqali umumiy va teng saylovlar huquqlarini e’lon qilgan. Vakillik hokimiyati organlariga doir saylovlarda ham ana shunday qonuniyatni qayd etish mumkin: mahalliy organlar, bir palatali parlamentlar va ikki palatali parlamentlarning qo`yi palatalari hamma joyda ham to`g`ri saylovlar orqali saylanadi. Ayrim mamlakatlarda esa (jumladan, AQSH senati) yuqori palatalari shu tarzda shakllanishi mumkin. Bunday ovoz berish ham yashirin bo`lib, bu qoidalar hozirgi davrda dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlariga xosdir.

Odatda, saylov tizimlarining uch asosiy turi ajratib ko`rsatiladi. Bular proportsional, majoritar hamda aralash saylov tizimlaridir. Proportsional saylov tizimidan faqat ko`pmandatli umumdavlat kruglarida tashkil etilgan saylovlarda foydalanish mumkin. Bunda saylovchi vakillik organlariga ko`rsatilgan bitta nomzod uchun emas, balki saylov birlashmasi yoki partiya s’ezdida tasdiqlangan bir necha kishilik nomzodlar ro`yxatiga ovoz beradilar. Natijada, tegishli organlardagi o`rinlar partiyalarning olgan ovozlariga qarab, proportsional ravishda taqsimlanadi. Proportsional saylov tizimi uncha yirik bo`lmagan saylov bloklarining ham vakillik organlaridan joy egallashlariga imkon beradi. Amaliyotning ko`rsatishicha, bu holat parlamentdagi siyosiy kuchlarning mayda bo`laklarga parchalanishiga olib keladi. Natijada, parlament faoliyati «falajlanib» qolishi mumkin. Bunday holatning oldini olish maqsadida vakillik organi tarkibiga kirish uchun o`ziga xos «chegaralovchi to`siq» o`rnatiladi. YA’ni, partiyalar saylovchilarning umumiy ovozidan ma’lum foizini to`plashlari talab etiladi. YUqorida ta’kidlanganidek, proportsional saylov tizimida saylovchi bir nomzodga emas, balki partiya yoki saylov birlashmasi tomonidan taklif etilgan nomzodlar ro`yxatiga ovoz beradi. Odatda bu ro`yxatda ko`rsatilgan nomzodlar soni mandatlar sonidan ortiq bo`ladi. SHu sababli ro`yxatda ko`rsatilgan nomzodlardan kim parlament deputati bo`lishi ikki tamoyil asosida amalga oshiriladi. Birinchisi, navbatiga ko`ra , ya’ni ro`yxatning boshida turganlar birinchilardan bo`lib parlament a’zoligiga o`tadilar. Ikkinchisi, preferentsiallik tamoyiliga ko`ra, ya’ni saylovchiga ro`yxatda ko`rsatilgan biror nomzodni belgilash huquqi beriladi. Ta’kidlash joizki, proportsional saylov tizimi faqat kollegial organlarga, masalan, parlamentga o`tkaziladigan saylovlardagina qo`llanilishi mumkin. Majoritar saylov tizimining (frants. majorite - ko`pchilik) asosini «ko`pchilik tamoyili» tashkil etadi. Bunday tizim, odatda, bir mandatli okruglarda amal qiladi va eng ko`p ovoz olgan nomzod g`olib hisoblanadi. Majoritar saylov tizimining ikki shakli mavjud, bular: nisbatan ko`pchilik va mutlaq ko`pchilik ovoz olish

tizimlaridir. Birinchi shaklda, nomzod mandate olishi uchun raqiblaridan ko`proq ovoz to`plashi lozim. Ikkinchi shaklda esa nomzod kamida ellik foiz (50%+1) ovozga ega bo`lganidagina g`alaba qozonadi. Agar nomzodlardan birortasi ham 50 % dan ko`p ovoz ololmasalar, u holda ikkinchi tur saylovlari o`tkaziladi. Ikkinchi turda faqat eng ko`p ovoz olgan ikki nomzod qatnasha oladi, xolos. Majoritar saylov tizimi proportsional saylov tizimidan ko`ra ancha universal tabiatga ega bo`lib, uni nafaqat vakillik organlariga bo`lgan saylovlarda, balki prezident saylovlarida ham qo`llash mumkin. Majoritar saylov tizimining yagona kamchiligi - u uncha yirik bo`lmagan partiya va harakatlar vakillarining davlat organlariga kirish imkoniyatini toraytirib qo`yadi. Aralash saylov tizimi majoritar va proportsional saylov tizimlarining nuqsonlarini kamaytirishni nazarda tutgan holda, ularning uyg`unlashuvidan hosil bo`lgan. Bu uyg`unlik parlamentning bir qismi - majoritar, boshqa qismi esa - proportsional tizimga asosan saylanishida namoyon bo`ladi. Ta’kidlash joizki, saylovlar siyosiy jarayonlarning o`lchovi hisoblanadi. Saylovlar davrida turli siyosiy kuchlar, qarashlar, oqimlar hamda mafkuralarning to`qnashuvi yuz beradi. Saylov natijalari esa ularning qay darajada yashovchanligini, siyosiy tizimga qay darajada ta’sir eta olishini ko`rsatadi. Saylovlar orqali kishilar o`zlari ishongan hamda mamlakatni boshqarishga layoqatli deb bilgan insonlariga vakolat beradilar. Saylovlar demokratik taraqqiyotning asosiy sharti sifatida bir qator vazifalarni bajaradi: • aholi manfaatlarini agregatsiyalash va artikulyatsiyalash vazifasi -saylovlar davrida kishilarga o`z manfaatlarini anglash imkoniyati yaratiladi. Saylovlar davrida saylovchilarning ko`proq ovozini olishga intilgan nomzodlar, ommaviy axborot vositalari ularningmuammolariga boshqa vaqtdagidan ko`ra ko`proq e’tibor beradilar. Bu sa ayni vaqtida fuqarolar tomonidan o`z manfaatlarini anglashlari uchun qulay vaziyatni tug`diradi. Saylov platformalarida kishilarning manfaatlari artikulyatsiyalanadi, ya’ni bu manfaatlar, qarashlar, istaklar hayotga tadbiq etishga tayyor, aniq dastur shaklini oladi;

• hokimiyat institutlari ustidan nazorat o`rnatish vazifasi – saylovlar hokimiyat ustidan nazorat o`rnatishning muhim mexanizmi sanaladi. CHunki saylovlar davrida kishilar hukumatga, parlamentga bo`lgan munosabatlarini bildiradilar, hokimiyat tuzilmalarining tarkibini yangilab turadilar. SHuningdek, saylov natijasida hukumatni nazorat qiluvchi organ - parlament shakllanadi, siyosiy muxolifat ta’sir kuchiga ega bo`ladi; • turli fikrlarni uyg`unlashtirish, umumiy siyosiy irodani shakllantirish vazifasi - saylovlar natijasida ko`pchilik insonlarning yagona g`oya, maqsad, dastur, platforma atrofida birlashadilar, mamlakatda ustunlik qiluvchi yo`nalish, iroda shakllanadi; • siyosiy tizimni, alohida siyosiy institutlarni (parlament, prezident, hukumat) legitimlashtirish va barqarorlashtirish vazifasi - fuqarolarning saylovlarda ishtirok etishi ularning mazkur siyosiy tizimni, siyosiy tartibotni, hokimiyatni shakllantirish shaklini qabul qilganliklaridan dalolat beradi. Saylovlar ishonch qozona olmagan hukumatni, deputatni almashtirish imkonini beradi; • vakillarning boshqa hokimiyat institutlari hamda fuqarolar bilan muloqotlari doirasini kengaytirish vazifasi – saylovoldi jarayonlarda nomzodlar saylovchilar bilan uchrashadilar, ularning fikrlarini eshitib, o`z saylov platformalariga tegishli o`zgartirishlar kiritadilar. SHu bois, saylovlar hokimiyat va fuqarolar o`rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Ularning faoliyati mansabdorlar va oddiy fuqarolar o`rtasidagi munosabatlarning tabiatiga, kishilarning hokimiyatga bo`lgan ishonchiga, ularning siyosatdagi ishtirokiga jiddiy ta’sir ko`rsatadi; • saylovchilarni muhim masalalarni hal etish jarayoniga safarbar qilish vazifasi - nomzodlar, partiyalar kishilarni o`z dasturlari bilan tanishtirib, ularni muayyan siyosiy maqsadni qo`llab-quvvatlashga mchaqirib, bu dasturlarni amalga oshirishning yo`llarini taklif etib, aholini va jamoatchilik fikrini butun mamlakat uchun muhim bo`lgan masalalarni hal qilishga safarbar qiladilar; • aholining siyosiy ijtimoiylashuviga, kishilarning siyosiy ongi va madaniyatiga ta’sir ko`rsatish vazifasi - saylov jarayonida fuqarolar siyosiy qadriyatlarni,

tajribalarni, me’yorlarni o`zlashtiradilar. Ayni shu vaqtda siyosiy yo`nalishdagi axborotlar oqimi ko`payadi, siyosiy-tahliliy va targ`ibot-tashviqot ishlari faollashadi, bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan siyosiy qarashlar maydonga chiqadi, u yoki bu muammoni hal qilishning muqobil yo`llari taklif qilinadi. U yoki bu nomzodni yoki partiyani tanlar ekan, saylovchilar o`zlarini qaysidir darajada biror siyosiy kuchning a’zosi yoki tarafdori sifatida idrok etadilar. Bularning barchasi kishilarning siyosiy ongini va faolligini yuksaltirishga xizmat qiladi; • siyosiy elitani shakllantirish vazifasi - saylovlar kishilarning siyosiy elita tarkibidan joy olishi, yuqori lavozimga ko`tarilishi, siyosiy etakchilarni maydonga chiqarish yoki siyosiy sahnadan tushirishning muhim vositasidir. Saylovlar natijasida hukmron va muxolifatdagi elitaning tarkibi o`zgaradi, siyosiy partiyalarning maqomi, ta’siri darajasi aniqlanadi; • jamiyat hayotini muqobil siyosiy dasturlar kurashi orqali yangilab borish vazifasi - yaaylovlar davlat va jamiyat hayotini institutsional jihatdan yangilab borish imkonini beradi. Saylovlar turli siyosiy kuchlarga jamiyatdagi muammolarni hal qilishning yangi vositalarini, usul va uslublarini ishlab chiqishlari uchun imkoniyat yaratadi. SHuningdek, saylovlar jamiyat taraqqiyotiga xizmat qiluvchi yangi `oyalarning yuzaga chiqishiga, samaradorligi kam bo`lgan dasturlarning esa bekor qilinishiga xizmat qiladi. Ta’kidlash joizki, saylovlarning eng muhim va birinchi galdagi vazifasi bu fuqarolarning irodasi va manfaatlarini ro`yobga chiqarish, okimiyat tuzilmalarida xalq vakillarining o`rin olishini ta’minlash hamda samarali ishlovchi hokimiyatni shakllantirishdan iboratdir. Masalaning muhim jihati shundan iboratki, saylovlar yuqorida sanab o`tilgan azifalarini faqat demokratik sharoitdagina, saylovlar demokratik mezonlar asosida tashkil etilgan taqdirdagina amalga oshirishi mumkin. Bunda demokratik saylov huquqi amal qiladi. Saylov huquqining tamoyillaridan kelib chiqqan holda, saylovlarni demokratik me’yorlar asosida tashkil qilishning o`ziga xos tamoyillari ham ishlab chiqilgan. Bular:

• erkin saylovlarni tashkil etish. Bu tamoyilga ko`ra, saylovchilarga, saylov jarayoni faollariga, nomzodlarga yohud saylovni tashkil qiluvchilarga har qanday siyosiy, ma’muriy, ijtimoiy, iqtisodiy, ruhiy yoki axborot bosimi ko`rsatish ma’n qilinadi. • saylovlarda muqobil nomzodlarning mavjud bo`lishi. «Saylov» atamasining o`zi bir necha kishi ichidan faqat bittasini tanlab olishni nazarda tutadi. Agar muqobil nomzodlar bo`lmasa, saylovchilar faqat bitta nomzod uchun ovoz bersalar, u holda bu saylov hisoblanmaydi, balki nomzodni ma’qullash yoki uni rad etish bo`lib qoladi. SHu bois, saylovlarda muqobil nomzodlarning ishtirok etishi saylovning demokratik tabiatini belgilab beradi. • saylovlarning raqobat asosida tashkil etilishi. YA’ni nomzodlar saylov jarayonida o`zlarining dasturlari bilan saylovchilarni tanishtirishlari, raqiblarining saylov dasturidagi kamchiliklarni ko`rsatib, ularni tanqid qilishlari lozim. Faqat shundagina saylovchilar o`zlari uchun ma’qul bo`lgan partiyaga yoki alohida nomzodga ovoz berishlari mumkin bo`ladi. • saylovlarning davriy va doimiyligi. Mamlakatning ustuvor yo`nalishlarini o`zgartirib turish, mandatga ega bo`lganlar ustidan nazoratni amalga oshirish, hokimiyat tarkibini yangilab borish uchun hamisha belgilangan muddatda saylovlar o`tkazilib turishi lozim. • siyosiy partiyalar va nomzodlarning teng imkoniyatga egaligi. YA’ni har ir siyosiy partiya yoki nomzod saylovoldi kurashi davomida o`z raqiblariga teng bo`lgan miqdordagi moddiy va axborot resurslariga ega bo`lmog`i lozim. Odatda, bu tamoyilni amalga oshirish uchun turli mamlakatlar o`z qonunchiligida davlatga tegishli bo`lgan ommaviy axborot vositalarida ularga teng vaqt ajratadilar, saylovoldi kurashiga sarflanadigan mablag`larning maksimal miqdori belgilanadi. O`zbekiston Respublikasida demokratik tamoyillar va mexanizmlar asosida saylovlar tashkil qilish uchun etarli asoslar yaratilgan. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida» «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida», «Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari

to`g`risida» va «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to`g`risida»gi qonunlar bu jarayonni tartibga soluvchi huquqiy xujjat bo`lib xizmat qiladi. Davlat mustaqilligini mustahkamlash va huquqiy jamiyat barpo etish yo`lidan izchillik bilan borayotgan respublikamizda saylov tizimini isloh qilishga qaratilgan katta ishlar amalga oshirildi. Xorijiy tajribani chuqur o`rganish asosida Parlament tomonidan qabul qilingan saylovga doir yangi qonunlari, rivojlangan mamlakatlar qonun hujjatlarining muhim demokratik normalarini o`z ichiga olib, shu bilan birga xalqimizning milliy an’analariga ham tayandi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining «Saylov tizimi» bobidagi shunday deyiladi: “O`zbekiston Respublikasining fuqarolari vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. har bir saylovchi bir ovozga ega. O`z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari siylovi umumiy, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasining 18 yoshga to`lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotganlar saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to`g`ridan-to`g`ri yoki bilvosita cheklashga yo`l qo`yilmaydi. O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bir vaqtning o`zida ikkitadan ortiq vakillik organining deputati bo`lishi mumkin emas» Saylovlar umumiy, teng to`g`ridan- to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. «Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida»gi Qonunga ko`ra, mazkur Kengashlarga 21 yoshdan e’tiboran deputat bo`lish mumkin. Mamlakat vakillik hokimiyati oliy organi - Oliy Majlis umumdavlat ahamiyatiga molik eng mas’uliyatli qarorlar qabul qiladigan bo`lgani uchun ham Konstitutsiya bu organga saylanish huquqini 25 yoshga to`lgan fuqarolarga beradi, mamlakat Prezidentligiga O`zbekiston Respublikasining 35 yoshdan kichik bo`lmagan fuqarosi saylanishi mumkin.

Umuman, mamlakatdagi saylov tizimi demokratik qadriyatlar talablari va milliy o`ziga xos xususiyatlar asosida shakllanib, hozirgi davrda u yanada takomillashish va mukammallashish jarayonini o`z boshidan kechirmoqda. YUqorida ko`rsatilgan saylov tizimini kafolatlovchi barcha qonunlar asosida vakillik organlariga birinchi bor saylov 1994 yil. 25 dekabrda o`tkazildi. Respublika Oliy Majlisiga ilk bor hududiy bir mandatli saylov okruglari bo`yicha ko`ppartiyaviylik asosida besh yil muddatga deputatlar saylandi. O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin Oliy Majlisga o`tkazilgan birinchi saylov davlatimizda tobora taraqqiy topayotgan demokratik jarayonlarning amaldagi ifodasi bo`ldi. Ko`ppartiyalilik va muqobillik asosida o`tgan saylovlarda fuqarolarning huquqlari yuksak qadrlandi. Deputatlikka nomzodlar tanlash va nomzod ko`rsatishga yangicha yondashilgani saylov kampaniyasining o`ziga xos muhim jihati bo`lib qoldi. Saylov tashkilotchilari siyosiy partiyalarning saylovoldi dasturlarini e’lon qilish chog`ida, deputatlikka nomzodlarning o`z saylovchilari bilan uchrashuvlari vaqtida tenglik printsipiga rioya etilishiga jiddiy e’tibor berdilar. «Evropadagi Xavfsizlik va Hamkorlik tashkilotining ekspertlari, - deb yozadi taniqli siyosatshunos olim L.Levitin, - 1991 yildayoq qabul qilingan, 1997 yilning 26 dekabrida va 1999 yilning ancha o`zgartirilgan hamda to`ldirilgan Prezidentlik, Oliy Majlisga saylovlarni tartibga soluvchi O`zbekiston qonunlarining zamonaviy demokratiya andozalariga etarli darajada mos kelishini yakdillik bilan qayd etishadi». YAqin tarixga nazar tashlaydigan bo`lsak, respublikamizda bir palatali parlamentga ikki marta - 1994 yil 25 dekabrda, 1999 yil 5 dekabrda Oliy Majlisga («bunga qadar uning vakolatlarini O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi amalga oshirgan»2) saylovlar bo`lib o`tdi. Mamlakatimizning qonun chiqaruvchi oliy vakillik organi - Oliy Majlisga bo`lib o`tgan saylovlar ham demokratik me’yorlar asosida tashkil etganligi barchaga ma’lum. Parlamentga demokratik va ko`p partiyaviylikka asoslangan ilk saylovlar 1994 yilning 25 dekabrida o`tkazildi. Mamlakat tarixida ilk bor Oliy Majlis va quyi vakillik organlari saylovlariga tayyorgarlik ko`rish va uni o`tkazish jarayonlari ochiq va oshkora tarzda kechdi.

Saylovlarda hammasi bo`lib 634 nomzod, jumladan, O`zbekiston Xalq Demokratik Partiyasidan 243 nomzod, O`zbekiston «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan 141 nomzod, mahalliy hokimiyat vakillik organlaridan 250 nomzod ko`rsatildi. Saylovlarda jami 11 million 248 ming 464 saylovchilardan 10 million 526 ming 654 saylovchi, ya’ni barcha saylovchilarning 93,6 % ishtirok etdilar. «1995 yilning 8 yanvarida 39 saylov okrugida, 1995 yilning 22 yanvarida 7 saylov okrugida takroriy saylovlar o`tkazildi. Natijada, 250 deputatdan iborat birinchi chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi shakllandi. Uning tarkibini esa O`zbekiston XDPdan 69 deputat, “Vatan taraqqiyoti” partiyasidan 14 deputat, mahalliy hokimiyat organlaridan esa 167 deputatlar tashkil etdi». Ikkinchi marta demokratik tamoyillar asosidagi parlament saylovlari 1999 yil 5 dekabr kuni o`tkazildi. Demokratik huquqiy davlat va taraqqiyot uchun oshkora kurashning muhim yo`li bo`lgan saylovlar belgilangan muddatda, jahon andozalariga monand ravishda o`tkazildi. Saylovlar nafaqat demokratiyaning namoyishi, balki shu bilan birga, uning poydevorini mustahkamlovchi, insonlar siyosiy madaniyatini yuksaltiruvchi omil ekanligi o`z ifodasini topdi. Avvalo, Markaziy saylov komissiyasidan tortib, okrug va uchastka saylov komissiyalarigacha partiyasiz, xolis va betaraf kishilardan tuzildi. Markaziy saylov komissiyasining bosh maqsadi – saylov qonunlariga to`la va qat’iy amal qilinishiga, bu qonunlar hayotda o`z aksini topib, chinakam voqelikka aylanishga va tom ma’noda ustuvor bo`lishiga erishishdan iborat edi. Bu borada oshkoralik muhim omil bo`ldi. Saylovlar jarayonining har bir bosqichi, amalga oshirilayotgan tadbirlar haqida o`z vaqtida ommaviy axborot vositalari orqali keng jamoatchilik boxabar etib borildi. «Saylovga tayyorgarlik ko`rish mobaynida katta ishlar amalga oshirildi. Mamlakatimizda 250 ta hududiy saylov okruglari tuzildi, 7723 ta saylov uchastkasi tashkil etildi. Okrug va uchastka saylov komissiyalari tarkibida 100 mingdan ziyod mas’ul kishilar faoliyat ko`rsatdilar. Saylov huquqiga ega bo`lgan fuqarolar ro`yxati tuzildi. 12,5 milliondan ortiq fuqarolar saylash huquqiga ega ekani

ma’lum bo`ldi. Oliy Majlis deputatligiga bir ming ikki yuzdan ortiq nomzod ko`rsatilib, bitta o`rin uchun o`rta hisobda qariyb 5-7 nafar nomzodlar o`zaro kurashdilar. Har bir okrugda beshta siyosiy partiya va hokimiyat vakillik organlari faqat bittadan nomzod ko`rsatish huquqiga ega bo`lgan bo`lsalar, oddiy xalqning sa’y-harakatlari bilan vujudga kelgan saylovchilar tashabbuskor guruhlari bir okrugda bir nechtadan nomzodlar ko`rsatish imkoniga ega edilar. Zero, ayrim joylarda ikki-uch tashabbuskor guruhlar paydo bo`lib, ular tomonidan ko`rsatilgan nomzodlar ro`yxatga olingani fikrimiz dalilidir». 1999 yil 5 dekabr kuni O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga bo`lib o`tgan saylovlar mamlakat siyosiy hayotida muhim voqeaga aylanib, jamiyatimizni demokratlashtirish yo`lidagi muhim bosqich bo`ldi. Saylovda ishtirok etish huquqiga ega bo`lgan fuqarolarning 95,03 foizi ovoz berishda qatnashdilar. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov Konstitutsiyamizga, saylov to`g`risidagi qonunlar va xalqaro demokratik andozalarga qanchalik mos ravishda bo`lib o`tgani nafaqat yurtdoshlarimiz, balki xorijiy mamlakatlarning saylovlarni kuzatgan vakillari ham e’tirof etdilar. Umumjahon inson huquqlari Deklaratsiyasi va 1990 yilda qabul qilingan Kopengagen konferentsiyasi hujjatlarida bayon etilgan saylovlarning umumiylik, oshkoralik, teng huquqlilik, ixtiyoriylik, bevositalik, adolatlilik va ovoz berishdagi yashirinlik printsiplari qonunlarimizda o`z aksini topdi. Mamlakatimizda o`tkazilgan saylovlar xalqaro demokratik andozalarga mos bo`lganini xorijiy mamlakatlar jamoatchiligi ham e’tirof etdilar. Bu saylovlar natijalariga binoan (2000 yanvardagi holat) Oliy Majlis deputatlarining 49 tasini O`zbekiston XDP, 20 tasini «Vatan taraqqiyoti» partiyasi, 11 tasini «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi, 10 tasini «Milliy Tiklanish» demokratik partiyasi, 34 tasini «Fidokorlar» milliy demokratik partiyasi, 110 tasini hokimiyat vakillik organlari, 16 tasini saylovchilar tashabbuskor guruhlari nomzodlari tashkil etdi. Ikki palatali parlamentga saylovlarning o`ziga xos xususiyatlariga e’tibor qaratadigan bo`lsak, 2004 yilda O`zbekiston Respublikasida birinchi marta bunday saylov o`tkazilishi ta’kidlash joiz. O`zbekiston Respublikasi saylovga doir

qonunlariga asosan, Oliy Majlisning qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar siyosiy partiyalar hamda fuqarolar tashabbuskor guruhlari tomonidan ko`rsatiladi. Senat a’zolari esa Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda olti kishidan saylanadi. Qonunga binoan bir shaxs faqat bitta okrugdan deputatlikka nomzod etib ko`rsatilishi mumkin. Deputatlikka nomzod tanlash tartibini siyosiy partiyalar o`zlari hal etadilar. Siyosiy partiyalar faqat o`z partiyasi a’zolarini yoki partiyasizlarni qonunchilik palatasiga deputatligiga nomzod etib ko`rsatsalar, hokimiyat vakillik organlari esa kishilarni qaysi partiyaga mansubligidan qat’iy nazar senatorlikka nomzod ko`rsatishga huquqlidirlar. Xar ikkala palataning ham vakolat besh yil. Respublikada saylov tizimining huquqiy asoslari parlament va boshqa vakillik organlariga saylovlarda jamoatchilik fikrini har tomonlama aniqlash, nomzodlarning shaxsiy fazilatlarini bilish, saylovchilarning faqatgina ovoz berishigina emas, balki ularning saylov kampaniyasida bevosita ishtirok etishi uchun demokratik muhit yaratib beradi. SHu o`rinda, saylov to`g`risidagi qonun xujjatlarini yanada takomillashtirishga oid taklif va tavsiyalarni keltirish o`rinli bo`lardi. Tahlillar shuni ko`rsatmoqdaki, kelajakda saylovga doir qonunlarni takomillashtirish jarayonlarida O`zbekistonda ham aralash saylov tizimidan foydalanishni (majoritar va proportsional) mazkur qonunga kiritish siyosiy partiyalarni ta’sirini kuchaytirish uchun yanada kengroq imkoniyatlar yaratishi mumkin. Ammo bugungi kunda saylovning mojoritar, proportsional yoki aralish tizimidan foydalanishga doir olimlarning yagona to`xtamga kelmaganlar. Respublikamizning ba’zi olimlari, Oliy Majlisga saylovlarning proportsional tizim asosida tashkil etilishini yoqlasalar, boshqa guruh tadqiqotchilar majoritar tizimni afzal ko`radilar. Masalan, taniqli olim M.Ammler majoritar tizimning afzalliklariga to`xtalib, majoritar saylov tizimi universaldir. Undan kollegial va yakkabosh organlar saylovida foydalanish mumkin. mazkur tizim saylov okruglarining turli modellariga, nomzodlar va partiyaloarning raqobatlashuviga yo`l qo`yadi. Undan ko`pgina mamlakatlar parlamentlarini saylashda foydalanadilar1, deb yozadi. SHu

kunga qadar Oliy Majlisga saylovlarning majoritar tizim asosida o`tkazilganligini, bu jarayonda proportsional tizim qo`llanilmaganligini asoslar ekan, yuridik fanlar fanlari doktori E.²alilov shunday yozadi: “Birinchidan mazkur tizim saylovchilarning siyosiy tajribasiga mos emasdi. Ikkinchidan, proportsional tizim ancha murakkab va og`ir bo`lib, ko`pmandatli okruglar uchun kvotalar belgilash va ovozlarni sanab chiqish jarayonini qiyinlashtirib yuboradi. Uchinchidan, muayyan darajada rivojlangan ko`ppartiyalilik tizimi mavjud bo`lmagan sharoitda siyosiy hayot muayyan shaxslar bilan bog`liq bo`ladi. Jamiyat ko`p jihatdan shaxsning shuhrati va nufuziga tayanadi. Proportsional saylov tizimida saylovchi o`zi o`rganib qolgandek, nomzod uchun emas, balki umuman, partiya uchun, amalda esa uning dasturi uchun ovoz beradi. Bunda barchaga taniqli bo`lgan partiya etakchilari panohida ko`pchilikka notanish, professional qonunchilik faoliyatiga mutlaqo tayyor bo`lmagan shaxslar parlamentga o`tib qolishi mumkin”. SHuningdek, olim aralash saylov saylov tizimini ham tanqid qilib, “Fikrimizcha fuqarolarning teng saylov huquqiga zid ekanligi – aralash saylov tizimining asosiy nuqsonidir. Konstitutsiyaga muvofiq barcha fuqarolarga saylovchi sifatida ham, nomzod sifatida ham teng huquq beriladi. Saylovlarni aralash saylov tizimi asosida o`tkazilishi mutlaqo boshqacha vaziyatni yuzaga keltiradi. Mandatlarning bir qismi majoritar tizim bo`yicha, qolgani, proportsional tizim bo`yicha taqsimlanganida partiya ro`yxatlariga kiritilgan nomzodlar boshqa nomzodlarga nisbatan afzallikka ega bo`ladilar: ular ayni bir saylovning o`zida bir vaqtda ham bir mandatli saylov okrugidan, ham partiya tomonidan nomzod sifatida ro`yxatdan o`tishlari mumkin”1, deb yozadi. Albatta, proportsional saylov tizimining ham, majoritar va aralash saylov tizimlarining ham o`ziga xos yutuq va kamchiliklari bor biroq. Proportsional va aralash saylov tizimlarini O`zbekiston sharoiti uchun mutlaqo yaroqsiz, degan xulosani chiqarishga hali erta erta. Proportsional va aralash saylov tizimlarining yuqorida sanab o`tilgan kamchiliklarini qonun yo`li bilan bartaraf etish mumkin. Birinchidan, mazkur tizim saylovchilarning siyosiy tajribasiga mos emas deb aytib bo`lmaydi. Zero oradan o`tgan vaqt, yangi siyosiy

partiyalarning vujudga kelishi, zamonaviy demokratik institutlarning shakllanishi ko`p jihatdan aholining siyosiy madaniyati yuksalishiga sabab bo`ldi. Ikkinchidan, jahon amaliyotidan ma’lumki, siyosiy partiyalarning jamiyatda nufuzga ega bo`lishi ko`p jihatdan ushbu partiya elitasiga, uning etakchilariga bog`liq. Ammo shuni ta’kidlash joizki, siyosiy hayot proportsional saylov tizimida emas, balki majoritar saylov tizimida shaxslarga bog`liq bo`lib qoladi. CHunki barcha majoritar saylov tizimida kishilar nomzodga shaxs sifatida baho berib, uning qaysi partiyadan ekanligidan qat’iy nazar unga ovoz beradilar. Uchinchidan, barchaga taniqli bo`lgan partiya etakchilari panohida ko`pchilikka notanish, professional qonunchilik faoliyatiga mutlaqo tayyor bo`lmagan shaxslar parlamentga o`tib qolishi amaliyotda kuzatilgan hodisa. SHu bois, partiya tomonidan taqdim etilayotgan nomzodlarga qo`yiladigan talablarni kuchaytirish bilan bu kamchilikni tuzatish mumkin. Umuman, proportsional saylov tizimi haqida prezidentimiz ham alohida to`xtalib o`tganlar. “Ishonchim komilki, - deb ta’kidlaydi Prezident Islom Karimov, - Oliy Majlisimizni ikki palatali qilib tashkil etish, quyi palataga asosan partiyalar tomonidan taqdim etiladigan ro`yxatlar bo`yicha saylov o`tkazish jamiyatimizni siyosiy jihatdan faollashtirishga kuchli turtki beradi. O`ylaymanki, saylovlar to`g`risidagi qonunning qoidalarini qaytadan ko`rib chiqish ham ana shu maqsadga xizmat qiladi”. Aralash saylov tizimiga to`xtaladigan bo`lsak, uning yuqorida ko`rsatilgan kamchiligi, ya’ni bir nomzodning ham partiya ro`yxati, ham bir mandatli okrugdan saylanishi imkoniyatini qonun yo`li bilan cheklash mumkin. Oliy Majlisning Senatiga bo`ladigan saylovlar masalasi ham muhim o`rin tutadi. Fikrimizcha, Senat hamda qonunchilik palatasining vakolat muddatlari tengligi hamda bu vakolatlarning bir vaqtda faoliyat boshlanib, bir vaqtning o`zida nihoyasiga etishi parlament ishida uzilishlarga olib kelishi mumkin. SHu bois yuqori hamda quyi palatalarning faoliyatidagi vorisiylikni ta’minlash maqsadida jahon tajribasini qo`llash – Senat a’zolarining yarmini har ikki yarim – uch yilda yangitdan saylash va Senat vakolat muddatini 6 yil qilib belgilash maqsadga muvofiq. SHuningdek, parlament saylovlari to`g`risidagi qonunning saylovoldi tashviqotini olib borish

haqidagi bobini takomilllashtirish foydadan holi bo`lmas edi. Sababi, 1999 yilda o`tkazilgan parlament saylovlari, 2000 yilda o`tgan Prezident saylovlarida ayrim masalalar nihoyatda muhim ekanligini ko`rsatdi. Xususan, nomzodlar televidenie radio gazeta va, ayniqsa, electron OAVlarda qay tartibda saylovoldi kampaniyasini tashkil etishlari zarurligi, ularga ajratiladigan efir vaqti va bosma materiallar hajmi, siyosiy partiya va nomzodlarning televidenie efiridan foydalanish navbati belgilanishi tartiblari belgilanmagan. «Teledebat», «siyosiy reklama», «siyosiy rolik» tushunchalariga huquqiy ta’rif berish va ularni joriy etish normalari, deviant texnologiyalardan foydalanish uchun javobgarlik meyorlari kiritilmagan. Masalaning yana bir jihati shundaki, 1999 yildagi saylovlardan keyin ko`plab nodavlat ommaviy axborot vositalari tashkil topdi. Saylovoldi kurashlari davrida ularning faoliyati qaysi me’yorlar bilan tartibga solinadi? Siyosiy reklama va tashviqotni moliyalash qanday amalga oshiriladi? qisqa qilib aytganda, O`zbekistonda amal qilayotgan saylov to`g`risidagi qonunlarning kelajakda takomillashuvida shu kabi masalalar ham oritilsa maqsadga muvofiq bo`lar edi. Saylov to`g`risidagi qonunlarga binoan ro`yxatga kiritilgan saylovchilarning yarmidan kami saylovda ishtirok etgan bo`lsa, saylov o`tmagan deb hisoblanadi. Saylov chog`ida yo`l qo`yilib, oqibat natijasida ovoz berish yakunlariga ta’sir qilgan qoidabuzarlik tufayli saylov umuman yoki ayrim saylov okruglari yoxud ayrim saylov uchastkalari bo`yicha o`tmagan deb topilishi mumkin. Saylovni haqiqiy emas deb topishga doir qaror Markaziy saylov komissiyasi tomonidan qabul qilinadi. SHu o`rinda, bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlar amaliyotida ko`zga tashlanayotgan absentizm masalasiga e’tibor qaratish lozim. Avvalo “absentizm” atamasining o`ziga to`xtalib o`tsak. Siyosiy fanga doir adabiyotlarda bu hodisaga quyidagicha ta’rif berilgan: “Absentizm - (lotincha “absens” - qatnashmaslik) aholining mamlakat siyosiy hayotiga befarq qarashi va unda ishtirok etmasligidir. Absentizm, ko`proq, saylovchilarning saylovlarda ishtirok etmasligida namoyon bo`ladi”1. Keyingi vaqtlarda jaxondagi turli etakchi mamlakatlarda fuqarolarning siyosiy absentizmini kuzatish mumkin. Germaniyalik siyosatshunos, professor M.Xermannning yozishicha, «Qator demokratik

davlatlarda davlat organlari va siyosatchilar fuqarolar tomonidan kam qo`llab- quvvatlanayotganligining guvoxi bo`lishimiz mumkin. Aslida bu paradoksal xodisa. CHunki bu davlatlarning fuqarolari tinch, osuda hayot kechirmoqdalar, moddiy ji і atdan to`la ta’minlanganlar. Aslida ular davlatni har tomonlama qo`llab- quvvatlashlari kerak. Lekin hozirgi voqelik uning aksini ko`rsatmoqda. Agar federal parlament - Bundestagga bo`lgan saylovlarni kuzatadigan bo`lsak, saylovda ishtirok etishni istovchilar soni kundan-kunga ozayib borayotganining guvohi bo`lamiz. Oxirgi saylovlarda Germaniya a і olisining bor-yo` ј i 50 foizi bu saylovlarda ishtirok etdi. Nemis yoshlarining faqat 40 foizigina biror partiyaga ovoz berishga rozi bo`ldi». Albatta, fuqarolarning saylovda ishtirok etmasliklari qator demokratik mamlakatlarga xos muammolardan biridir. Bu і olat siyosiy tizimning to`laqonli amal qilishiga і alal beradi. Biroq fuqarolarning saylovda kam ishtirok etishlari ularning siyosatdan butkul begonalashganini ko`rsatmaydi. Bugungi kunda O`zbekistonlik saylovchilarning saylovda ishtirok etishi sakson- to`qson foiz atrofida. Bu ijobiy xolat, albatta. Ammo shu narsani ham ochiq tan olish kerakki, saylovlardagi ishtirokning bunchalik yuqori darajada ekanligi kishilarning siyosiy hayotda ishtirok etishning boshqacha usullarini yaxshi bilmasliklarini ham ko`rsatadi. Vaqt o`tishi bilan, fuqarolarning siyosiy ongi va madaniyati yuksalib borishi bilan mamlakatimiz fuqarolari siyosiy hayotda faol ishtirok etishning boshqa muqobil yo`llarini (partiyalarga a’zo bo`lish, murojaatlar bilan chiqish va h.k.) yaxshi o`zlashtirishlari bilan ularning ham saylovlardagi ishtiroki ancha pasayishi mumkin. SHu bois, saylovni o`tgan deb hisoblash uchun ro`yxatga olingan saylovchilarning ilgarigidek 50 foizi emas, 33 foizi qatnashishining etarli bo`lishini 2004 yilda qonunga kiritilishi aynan shu maqsadlarga xizmat qiladi. Xulosa qilib aytish mumkinki, O`zbekiston Respublikasi o`z mustaqilligini qo`lga kiritgach, O`zbekiston xalqi davlat hokimiyatining birdan-bir manbai sifatida tan olindi. Buning natijasi o`laroq, mamlakatimizda erkin va demokratik saylovlarni tashkil etish, davlat hokimiyatini xalqning irodasi asosida tashkil etish zarurati tug`ildi. Bugungi kunga qadar mustaqil O`zbekistonda o`tkazilgan barcha

Prezidentlik, Oliy Majlis hamda mahalliy vakillik organlariga saylovlar ko`ppartiyaviylik asosida, demokratik me’yorlar va andozalarga mos ravishda tashkil etildi. Bu saylovlarda kishilar o`zlari istagan nomzodlari uchun erkin ovoz berishlari ta’minlandi. O`zbekiston Respublikasida saylov huquqining barcha printsiplari to`la amal qilmoqda. Bu esa yurtimizda huquqiy demokratik davlat barpo etish uchun asos bo`lib xizmat qiladi.

Adabiyotlar: 1. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi: O‘quv qo‘llanma / O‘zR 2. Adliya vazirligi, Toshkent davlat yuridik in-ti. – Toshkent: TDYUI, 2004. – 46 b. 3. Odilqoriyev X.T. Ikki palatali parlament.–T.: O‘zR IIV Akademiyasi. – 2005. – B. 79. 4. Yushik A.I. Teoreticheskiye problemi zakonodatelnogo protsessa. Avtoref diss. dok. yurid. nauk. – Kiyev, 5. Normativnogo pravovogo akta // Vestnik Gumanitarnogo universiteta. Seriya Pravo. – Moskva, 2002. – № 1 (3). – 6. Odilqoriyev H.T. Ikki palatali parlament sharoitida qonunchilik jarayoni. – Toshkent: 7. O‘zbekiston, 2005. – 40 b.; Mudraya O.M. Konstitutsionniy status subyektov prava zakonodatelnoy initsiativi: Avtoref dis. ... kand. yurid.nauk. – Kiyev: Kiyevskiy nats. un-

O'xshashlar

Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalarning o`rni va roli

Ikki palatali parlament tizimining shakllanishi jahon тajribasi

Parlamentning siyosiy tizimdagi o`rni va roli

Mustaqil O`zbekestonda milliy huquq tizimining shakllanishi va rivojlanishi

Parlament ish tartibi va parlament a`zolarining huquqiy maqomi