Parlament ish tartibi va parlament a`zolarining huquqiy maqomi - Huquqshunoslik - Referatlar

Parlament ish tartibi va parlament a`zolarining huquqiy maqomi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Parlament ish tartibi va parlament a`zolarining huquqiy maqomi Reja: 1. Sessiya tushunchasi, turlari (navbatdagi va navbatdan tashqari). 2. Navbatdan tashqari va odatdagi majlislar. 3. Ochiq yoki yopiq turdagi plenar majlislar. 4. Mandat vakolatining yuridik tabiati: imperativ mandat (vakolat) va erkin mandat.

www.arxiv.uz 1789 yilgi Konstitutsiya bilan AQShdagi zamonaviy davlat shshmiga asos solingan. Biroq Amerikada parlamentarizmning garixi XVII asrning oxirlaridan, ya`ni davlat qurilishi an`analari Buyuk Britaniya ta`sirida shakllangan paytlardan boshlangan. Parlamentning shakllanish tartibi; Qo`shma shtatlarning oliy vakillik va qonunchilik organi Kongress hisoblanadi. AQShdagi davlat hokimiyatining shakllanish asosi hokimiyatlarning bo`linish prinsipida qurilgan, unga ko`ra qonunchilik hokimiyati Kongressga, ijro hokimiyati — Prezidentga, sud hokimiyati esa — Oliy va qo`yi federal sudlarga tegishli. Konstitutsiya bo`yicha hokimiyatning uchala tarmog`i turli xil tarzda shakllanadi. Kongress bevosita aholi tomonidan, Prezident — saylovchilar kollegiyasi tomonidan, Oliy sud — Prezident va Senat hamkorligida saylanadi. Vakillar ikki, Senatorlar— olti, Prezident — to`rt yilga saylanadi, federal sud`yalar umrbod o`z mansabida bo`ladilar. Konstitutsiya mantig`i ouyicha ushbu hokimiyatning bunday shakllanish tartibi uchala trmoqning har biriga mustaqil maqom berishi hamda aniq va qatiy chegaralarda faoliyat yuritish vakolatini tasdiqlashi kerak edi. Biroq taraqqiyot boshqa yo`ldan ketib qoldi, chunki Konstitutsiyaning o`ziga hokimiyat bo`linishining an`anaviy sxemasini o`zgartirish me`yorlari kiritilgan edi. Keyinchalik me`yorlarga yangicha mazmun berilib, natijada «asoschi-otalar» o`ylagan model o`zgarib ketdi. Bu hokimiyatning uchta tarmog`i faoliyatiga ham, ularning o`zaro munosabatlari shakllariga ham taallukli. Biroq hozir hokimiyatning qandaydir mutlaq bo`linishi yeki ular vakolatlarining ajratilganligi haqida gapirish mumkin emas. 1787 yili AQSH Konstitutsiyasi qabul qilinishi bilan amerika federatsiyasining tarkibiy-funksional harakteristikasida ko`p narsalar o`zgardi.

www.arxiv.uz Dastlab AQSH tarkibiga 13 Shtat kirardi. Hozir ularning soni 50 taga yetdi. Federativ munosabatlarning real mexanizmi ham o`zgardi. Hozir u AQSH Konstiutsiyasining ikki asr oldingi mualliflarining modeli bilan kam umumiylikka ega. Konstitutsiya modelining asosida dualistik federalizm prinsipi yotadi. Rasman Konstitutsiya mantig`iga asoslanilsa, federal va shtatlarning organlari mustaqildir. AQSH Prezidenti va Kongressi saylangan vaqtdan boshlab Shtatlar bo`yicha o`tkazilgan saylovlar asosida shakllanadigan institutlar — federal va shtatlar o`rtasidagi aloqalar O`z iladi. Hokimiyatning har bir pog`onasi Konstitutsiyada belgilangan chegarada suveren huquqqa ega. «Asoschi-otalar» federalizmni xuddi shunday fikrlaganlar. Lekin federatsiyaning real mexanizmi uning birinchi asosidan ancha yiroq. Hayot federatsiya va shtatni yagona yaxlitlikka olib kelish uchun minglab rishtalar bilan o`rab-chirmab tashlagan. Ittifoq va shtatlarni boshqarish predmeti rasman yetarlicha qattiq chegaralab qo`yilgan. Konstitutsiyadagi Kongress vakolatlariga tegishli savollar ro`yxati Ittifoq va shtatlarni ajratib turadigan devor bo`lib xizmat qiladi. Ro`yxatga Konstitutsiya mualliflari qo`yidagilarni ham kiritganlar: shtatlararo va tashqi savdoni boshqarish, pul zarb etish va uning qiymatini aniklash, toshni belgilash, hokimiyatning federal organlarini ta`sis etish, armiya va harbiy-dengiz flotini yaratish va boqish, halqaro ishlarni olib borish, pochta xizmatini tashkil etish, mualliflik huquqi va fuqarolik berish masalalarini reglamentlash, AQShning hududiy mulklarini boshqarish. Ushbu ro`yxat «nazarda tutilgan» vakolatlar prinsipi bilan to`ldirilgan. 1- moddaning 8-bo`lim oxirgi bandida o`rnatilganidek, prinsip Kongressga «hamma qonunlarni chiqarish huquqini beradi, qaysiki, bu yuqoridagi vakolatlar va ushbu Konstitutsiya bilan Qo`shma Shtatlar hukumatiga berilgan hamma boshqa vakolatlarni harakatga keltirish uchun zarurdir». Federativ munosabatlarni rivojlantirish jarayonida ushbu me`yor Kongress huquklarini kengaytirishda deyarli hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`lib qoldi. Uning AQSH Oliy sudi tomonidan erkin talqin etilishi moliya va mualliflik huquqi

www.arxiv.uz sohasida maxsus xuquklarni qo`lga kiritishga, federal huquqni bO`z ganlik uchun jazolovchi jinoiy qonunchilik to`plamini to`z ishga imkon berdi. Lekin palatalararo savdoni boshqarish haqidagi me`yor keng talqin qilindi. 1824 yilda AQSH Oliy sudi o`z qarorida, «Savdo munosabatlari — bu oddiy savdo emas, undan kattaroq narsa. Bu — tovarlar va munosabatlarning harakati», deb ta`kidladi. Keyinroq, 1X51 yilda shtatlararo savdoga amaliy keng qamrovli ahamiyat berildi. Oliy sudning fikriga ko`ra, bu ahamiyat «yagona huquqiy boshqarishni» talab qiladigan hamma masalalarni qamrab olimsh ksrak edi. Hozir shtatlararo savdoni boshkarish haqidagi Konstitutsiya formulasi savdo, mehnat huquqi tabiatni qo`riqlash masalalarini qamrab oluvchi yaxlit qonunning to`plami asosida yotadi. «Nazarda tutilgan» vakolatlar prinsipi federatsiya va federal qonunchilikning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotdagi sohalarda ustunligini tasdiqlashga imkon berdi. Lekin uni qo`llash chegarasi cheklanmagan emas. Umuman olganda, u Konstitutsiyaning «harfiga» suyanishi kerak, hech bo`lmaganda ushbu asosiy Qonunda qayd etilgan ayrim vakolatlarga O`z oq bo`lsa halqaro aloqador bo`lishi kerak. Kongress hokimiyatini asoslashda yuzaga keladigan bo`shliq, unga «xos» vakolatlar bilan to`ldiriladi. Ular, AQSH Oliy sudi tasdiqlaganidek, davlat suvereniteti tushunchasidan ayricha emas. AQSH Konstitutsiyasi Kongressning faoliyat ko`lami bilan chegaralanib qolmaydi. Birinchidan, federatsiya va shtatlarning «takroriy» xuquklari ko`lami aniqlangan. Uning tarkibiga fuqarolik huquqlari sohasidagi qonun ijodkorlik va huquqlarni qo`llash, soliq to`lovi, korporatsiyalar faoliyatini reglamentlash, «umumiy farovonlikni» ta`minlash kiradi. Ko`rsatilgan masalalar ham ittifoqni, ham shtatlarni boshqarishga taalluqlidir. Biroq ular ushbu masalalarda tenghuquklilik asosida ishtirok etmaydilar, chunki Kongressning «huquqlar ustunligi» doktrinasiga muvofiq, shtatlarning federal qonunchilikka qarshi bo`lgan qonunchiliklari emas, balki federal qonunchilik xaqiqiy, deb hisoblanadi. Boshqaruv predmetlarini ajratib turuvchi konstitutsiyaviy mexanizm, federatsiya va shtatlar tomonidan reglamentatsiya qilinmaydigan masalalar ro`yxati

www.arxiv.uz bilan to`ldiriladi. Eksport uchun soliqlar olish, dvoryanlik unvonini in`om qilish, quldorlikka yo`l qo`yish, huquklar to`g`risidagi «Bill» talablarini bO`z ish federatsiyaga ham, shtatlarga ham taqiklangan. Bundan tashqari, federatsiyaga shtatlar aholisining sonini inobatga olmay turib, bevosita soliqlar solish, huquqlarini poymol qiluvchi bilvosita soliqlar o`rnatish, savdoda kimgadir yengilliklar yaratish, shtatlarning roziligisiz chegaralarini o`zgartirish taqiqlangan. Shtatlar, o`z navbatida, Kongressning roziligisiz, boshqa shtatlar bilan halqaro shartnomalar va bitimlar imzolashga, pul zarb qilishga, tinchlik davrida qo`shin asrashga, shartnomalar majburiyatiga, federal Konstitutsiya va uning asosida qabul qilingan qonunlar va imzolangan shartnomalarga qarshi qonunlar qabul qilishga haqqi yo`q. Konstitutsiya matnida shtatlarning vakolat doirasi mustahkamlanmagan. shtatlar hokimiyat organlari uchun «qoldiq» vakolatlar saqlanib qolingan, u masalalar Asosiy qonunga va federatsiyani boshqarishdagi amaliy sharhga ham kiritilmagan va maxsus cheklovlar va taqiq (Konstitutsiyaga X to`z atish)larga ham kiritilmagan. Rasman, shtatlarni boshqarish masalasida Kongressning aralashishga haqqi yo`q. Amalda esa bunaqa emas. Shtatlarda ichki tartibsizliklar bo`lsa va federal qonunchilikni shtatlarning o`zidan himoya qilishga zaruriyat tug`ilgan paytda shtatlar hududiga qo`shin kiritilishi mumkin. Federal qonunlarini bO`z gan shtatlarning mansabdor shaxslari ustidan federal sudlarda jinoyat ishlari qo`zg`atilishi mumkin. Biroq «hamyon hokimiyati» hamon kuchli bo`lib qolmoqsa. Konstitutsiyaga muvofiq, «Kongress har qanday manbaadan ko`rilgan daromaddan soliq o`rnatishga va olishga haqli» (XVI to`z atish). Ushbu huquqdan foydalanib, Kongress 1986 yilda soliq huquqini isloh qilish to`g`risidagi qonun qabul qilinishi munosabati bilan shtatlarni bir qator budjet manbaalaridan mahrum etdi. Masalan, 1987 yidda shtatlarning savdo aylanmasidan tushgan soliq tushumi atigi 5,2 mlrd. dollar bo`lib, bu 1985 yildagidan (10,2 mlrd.dollar) qariyb 2 marotoba kam. Shtatlarning Kongress tomonidan qabul qilingan yordam dasturiga

www.arxiv.uz qaramligi kengaydi. Federatsiya tomonidan ko`rsatilayotgan moliyaviy yordam esa Kongress tomonidan shtatlardagi siyosatga aniq ta`sir eta oladigan bir qator shartlar bilan birga olib boriladi. Kongress vakolatining hajmini vertikal yo`nalish («federatsiya» — «shtatlar») bo`yicha aniqlab, Kongressning siyosiy hokimiyat tizimidagi rolini gorizontal yo`nalishda («Kongress-Prezident-AQSH Oliy sudi») ko`rib chiqamiz. AQSH Kongressi ikki palatadan — Vakillar palatasi va Senatdan iborat. Vakillar palatasi Umummilliy vakillik organi bo`lib, ikki yilga saylanadigan 435 deputatdan iborat. Shtatlarga deputatlik o`rinlari ularning aholisi soniga mutanosib (proporsional) tarzda taqsimlanadi. O`rinlarni qayta taqsimlash har o`n yilda bir marta, ya`ni aholini ro`yxatga olish natijalaridan keyin amalga oshiriladi. Vakillik palatasiga saylovlar bo`yicha to`z iladigan saylov okruglari imkon qadar teng aholi sonini qamrab olishi kerak. Hozirgi paytda vakillikning kvotasi 520 ming kishini tashkil etadi. Eng ko`proq vakillik Kaliforniya (45), Nyu-York (34), Texas (27), Pensilvaniya (23) va Illinoys (22) shtatlariga berilgan. Bir qator shtatlar — Alyaska, Vermont, N.Ioming, Delaver, Janubiy va Shimoliy Dakota bittadan vakillikka ega. Bu Konstitutsiya bo`yicha eng kam me`yor hisoblanadi. To`lahuquqli a`zolardan tashqari Palataga yana Kolumbiya Federal okrugidan, Guam va Virginiya orollaridan, Sharqiy Samoa va Puerto-Rikodan bittadan delegat saylanadi. Ular palata va uning qo`mitalari ishida ishtirok etishga haqli bo`lsalarda, lekin ovoz berish huquqiga ega emaslar. Konstitutsiyaga muvofiq Vakillar palatasining deputatligiga nomzod 25 yoshga to`lgan, kamida yetti yil AQSH fuqarosi va O`z i saylanadigan shtat aholisidan bo`lishi kerak. Senat shtatlarning vakillik organi bo`lib, aholi sonidan qat`i nazar, 50 shtatning har biridan ikkitadan deputat yuboradi. Senatorlar ham Vakillar palatasi kabi olti yil muddatga saylanadilar, lekin har ikki yilda Senatning uchdan bir tarkibi qayta saylanadi. Bu holat Senatga maxsus, ya`ni doimiy ishlovchi organ maqomini beradi. Senatning yana muhim jihati shundan iboratki, Konstitutsiya

www.arxiv.uz bo`yicha unga bir qator muhim mustaqil vakolatlar berilgan. Senatning «maslahati va roziligi bilan» halqaro shartnomalar imzolanadi. Senat ma`qullagandan keyin Prezident federal ma`muriyatining mansabdor lavozimlari va federal sudyalik mansablariga odam tayinlaydi. Senat tarkibi vakillar Palatasi tarkibidan kichikligi ham ahamiyatli, Senat hokimiyatning elita instituti ekanligini bildirib turadi. Konstitutsiyaga muvofiq AQSH Senatorligiga nomzod 30 yoshga kirgan, kamida to`qqiz yil AQSH fuqarosi va o`zi saylanadigan shtat aholisidan bo`lishi kerak. Yangi chaqirilgan Kongressning ishi mazkur Kongressga saylov o`tgan yildan keyingi yilning 3 yanvar kunining yarmida boshlanadi. Parlament va siyosiy partiyalar 1988 yilgi saylovdan keyin 101-Kongressda siyosiy kuchlar quyidagicha taqsimlandi: vakillar palatasida 262 deputatlik o`rnini demokratlar, 173 o`rinni respublikachilar partiyasi egalladi. Senatdagi kuchlar nisbati 55 demokrat va 45 respublikachilardan iborat bo`ldi. Kapitoliyda partiyalarning roli muhim. Kongressning har bir palatasidagi partiya tashkilotlarining tarkibi qo`yidagicha ifodalangan: ko`pchilik va kamchilikning yetakchilari «qamchilar», partiyalarning siyosiy qo`mitalari va konferensiyalari (kokuslar). AQShning asosiy siyosiy partiyalari Respublikachilar va De-mokratlar bo`lib, ular saylovlarda asosiy rol o`ynaydi va amalda partiyaning parlamentdagi tarkibini shakllantiradi. Vakillar palatasi partiya tashkilotlari tarkibi qo`yidagicha shakllangan: ko`pchilik va kamchilikning yetakchilari «qamchilar», partiyalarning siyosiy qo`mitalari va konferensiyalari (kokuslar). Vakillar palatasida ko`pchilikning yetakchisi ko`p deputatlik o`rniga ega bo`lgan partiya konferensiyasida yashirin ovoz bilan saylanadi. U palataning mansabdor shaxsi bo`lmasada, spikerdan keyin ikkinchi shaxs hisoblanadi.

www.arxiv.uz Ko`pchilik yetakchisining vazifasi hech qanday aktda belgilanmagan bo`lsada, biroq uning roli zalvorli — u partiya strategiyasini rejalashtirishga, fraksiyaning qonunchilik faoliyatdagi birligiga, jamoatchilik va matbuot bilan aloqaga javob beradi; u orqali asosan ijroiya hokimiyatining palata rahbarlari bilan bo`ladigan muloqoti amalga oshiriladi. Ko`pchilik yetakchi deputatlarga ta`sir o`tkazishda ham imkoniyatlarga ega, chunki obro`li qo`mitalarga saylash, saylov kampaniyalariga ko`maklashish, deputatlar tashabbusini qo`llab-quvvatlash uning pozitsiyasi bilan bog`liq. Xuddi shunday vazifa va maqom palataning kamchilik yetakchisiga ham taalluqli bo`lib, faqat u o`z partiyasida birinchi shaxs bo`lib hisoblanadi. Ko`pchilik va ozchilik yetakchilarining oldiga qo`yilgan masalalarni bajarishda muhim rol «qamchilar» — fraksiyaning rahbariyati va oddiy a`zolari o`rtasidagi bo`g`in vazifasini o`taydigan saylangan partiya ijrochilariga yuklatilgan. «Qamchilar», ularning yordamchilari va o`rinbosarlari o`z partiyasi deputatlarini birlashtirishga harakat qiladilar. Ular, yana, o`z deputatlarining palataga kelishlari va ovoz berishlarini kO`z atib boradilar, ular uchun qaysi majlislarda ishtirok etish va unda u yoki bu masala bo`yicha qanaqa pozitsiyani tutishi kerakligi to`g`risida «shpargalkalar» tayyorlaydilar. Vakillar palatasidagi Demokratik partiyaning siyosiy qo`mitalar tarkibiga: Siyosiy qo`mita, saylov kampaniyasipi o`tkazish bo`yicha qo`mita va kadrlar bo`yicha qo`mita kiradi. Boshqaruvchi va siyosiy qo`mita 31 a`zodan iborat. Uni palataning spikeri boshqaradi. Qo`mitaning 12 a`zosi Kongressmenlarning hududiy guruhlaridan saylanadi, 11 a`zo qo`mita tarkibiga mansab bo`yicha kiradi, 8 a`zo spiker tomonidan tayinlanadi. Siyosiy qo`mita vazifasiga fraksiyalarning doimiy qo`mitalari shaxsiy tarkibini aniqlash, qonunchilik faoliyatining platformasini shakllantirish, spikerga maslahat berish, va alohida holatlarda u yoki bu qonun loyihalarini muhokama qilish kiradi.

www.arxiv.uz Saylov kampaniyalarini o`tkazish bo`yicha qo`mita keyingi muddat saylanish uchun o`z nomzodini qo`yadigan kongressmenlarni kullab-quvvatlaydi. Kadrlar bo`yicha qo`mita palata qo`mitalari apparatiga kadrlar tanlaydi. Respublikachilar partiyasi qo`mitasiga qo`yidagilar kiradi: Siyosiy qo`mita — strategiyani, dasturlarning muqobil loyihasini ishlab chiqadi va partiya tarkibidagi muxolifat birligini taminlaydi; Tadqiqot qo`mitasi — ilmiy va axborot-yo`qlov ishlarini muvofiklashtiradi; Qo`mitalar qo`mitasi — muxolifatning doimiy qo`mitalari shaxsiy tarkibini aniklaydi; saylov kampaniyasini o`tkazish bo`yicha Qo`mita va kadrlar bo`yicha Qo`mita — Demokratik partiyadagi qo`mitalar bajaradigan vazifalarni bajaradilar. Demokratik partiyaning umumiy majlisi (kokus) va Respublikachilar partiyasining konferensiyasi Palataning Oliy partiya organlari hisoblanadi. Ularning vazifasiga fraksiyaning umumiy pozitsiyasini shakllantirish, partiya siyosiy qo`mitalari va yetakchilarini saylash, palataning doimiy qo`mitalari tarkibiga nomzodlarni ma`qullash kiradi. Senat Yuqori palataning partiya organlarini tashkillashtirish ko`p xolatlarda Vakillar palatasidagiga o`xshab ketadi. U ham ko`pchilik va kamchilik yetakchilari, «qamchilar», siyosiy qo`mitalar va konferensiyalardan iborat. Ularning vazifalari ham ko`p holatlarda o`xshash, lekin ko`pchilik yetakchilarining roli va partiyaning siyosiy qo`mitalarini tashkillashtirish masalalarida farq bor. Senat ko`pchiligining yetakchisi — Vakillar palatasi ko`pchiligining yetakchisi kabi partiyaning mansabdor shaxsi bo`lsada, palata iyerarxiyasida birinchi shaxs. U na faqat vaqtinchalik rais, balki bir qator muhim partiya lavozimlarini birgalikda olib boradi. Ko`pchilikning yetakchisi bir paytda ikkita qo`mitaga — (boshqaruv va siyosiy) hamda demokratik partiya konferensiyasiga raislik qiladi. Demokratik va Respublika partiyasi Senatda uchtadan qo`mitaga ega. Demokratik partiya qo`mitalari tarkibi: siyosiy qo`mita (9 a`zo) — u yoki bu masalalardagi fraksiya pozitsiyasini ishlab chikadi va Senatdan o`tadigan aktlar

www.arxiv.uz tartibi bo`yicha tavsiya beradi; boshqarish qo`mitasi (22 a`zo) — Senatning doimiy qo`mitalari shaxsiy tarkibini aniqlaydi; saylov kampaniyasi o`tkazish bo`yicha qo`mita(15 a`zo) — keyingi muddatga nomzodini quygan Senatorlarni qo`llab- quvvatlaydi. Respublikachilar partiyasi qo`mitalari tarkibi: siyosiy ko`mita (23 a`zo) — demokratik partiya loyihalari bo`yicha muqobil siyosiy platforma ishlab chiqadi, Senatning qonunchilik ishlaridagi u yoki bu masalalar bo`yicha fraksiya pozitsiyasini belgilaydi; qo`mitalar qo`mitasi (17 a`zo) — muxolifat doimiy qo`mitalarining shaxsiy tarkibini aniqlaydi; saylov kampaniyasi o`tkazish bo`yicha qo`mita (15 a`zo) — Demokratik partiyadagi o`xshash qo`mitalar vazifasiniki kabi vazifasini bajaradi. Kongress partiya organlarining tarkibi va vazifalari obzoriga yakun yasagan holda, bir qator muhim holatlarga e`tibor qaratish lozim. Birinchidan — partiya organlari partiyadan bo`lgan deputatlarga ta`sir etish uchun yuridik jihatdan mustahkamlangan biror-bir mexanizmga ega emas. Ikkinchidan — fraksiyalarning o`zlari birlikdan O`z oq. Ular Kongress a`zolarining hududiy vakillik va siyosiy yo`nalishi bo`yicha bo`linib ketgan. Uchinchidan — palatalarning fraksiyalari ham o`zaro, ham partiyaning markaziy organlari bilan kuchsiz bog`langan. Ko`rsatilgan omillar ko`p jihatdan Kapitoliydagi partiyalar faoliyatining aniq manzarasini chizib beradi. Palatalarning tashkiliy tuzilishi Ko`pchilik partiyasidan Kongressning birinchi sessiyasi boshlanishida saylanadigan spiker Vakillar palatasining raisi lavozimini egallaydi. Spiker prezident va AQSH Oliy sudi raisidan keyin davlatda uchinchi shaxsdir. Spikerning vazifasi yetarlicha keng bo`lib, u palataning ishiga rahbarlik qiladi va o`rnatilgan qoidalarning bajarilishini ta`minlaydi, tekshiruv va kelishuv qo`mitalariga deputatlar tayinlash huquqiga ega, tartibotga tegishli bahslarni hal qiladi va palatalar majlislarida tartibni ta`minlaydi. Deputat so`z oladimi yoki yo`qmi, unga qaysidir masalada taklif («e`tirof etish huquqi») kiritish huquqi

www.arxiv.uz berilishi kabi masalalarni ham Spiker hal qiladi. Spiker rahbarligida palataning hamma mansabdor shaxslari: vakillar Palatasining klerki, kotiblar, pristav, eshik qorovuli, pochta mudiri va marlament amaliyoti bo`yicha ekspert ishlaydilar. Deputat bo`lmagan ushbu mansabdor shaxslar palata tomonidan birinchi sessiyaning boshlanishida saylanadi va ulardan har biri o`ziga bo`ysunadigan ma`muriyatga ega. AQSH vitse-Prezidenti Senat raisi hisoblanadi. U palata majlisini o`tkazishi mumkin, biroq, agar Senatorlar ovozi teng taqsimlanmagan bo`lsa, ovoz berishi kerak emas. Amalda pitse-Prezident o`ziga berilgan huquqlardan kam foydalanadi yo`qligida uning vazifasini Senat tomonidan saylanadigan muiaqqat rais bajaradi. U, spikerga o`xshab, ko`pchilik partiyasiga tegishli shaxs bo`lishi kerak. Senat raisining vazifasi to`lig`icha spiker vazifalari bilan o`xshash bo`lsada, u o`z ixtiyoriga ko`ra «e`tirof etish» huquqini amalga oshira olmaydi. Kongressda parlament faoliyatiga tegishli dolzarb masalalarni hal qilish uchun to`z iladigan qo`mitalar muhim rolni o`ynaydi. Kongress qo`mitalari tarkibiga doimiy, tekshiruvchi, maxsus va birlashgan ko`mitalar kiradi. Palatalarning doimiy qo`mitalari qonunchilik faoliyatining muvofiq yo`nalishlari bo`yicha to`z iladi va Kongressning asosiy ijrochi bo`limlari rolini bajaradi. Palatalar reglamenti har bir qo`mitaning vakolatini aniq belgilab beradi. Qo`mitalar boshqaradigan masalalarning umumiy ro`yxati har bir palatada 200 dan oshib ketadi. Ushbu masalalar bo`yicha qo`migalar nafaqat xulosalar beradilar va loyihalar bo`yicha palatalarga dokladlar taqdim etadilar, balki harakatdagi qonunchilikni qo`llash amaliyotining tahlilini ham o`tkazadilar. Senatdagi va Vakillar palatasidagi qo`mitalarning tarkibi turli xil tarzda aniklanadi. Senatda u Doimiy qoidalar (reg-lament) bilan o`rnatilgan. Vakillar palatasida u, palataning har bir yangi tarkibi bilan qaytadan belgilanadi. Lekin har bir qo`mitadan partiya uchun ko`p o`rin saqlanib qolish talabi o`zgarmasdan qoladi. Tekshirish va maxsus qo`mitalarning tashkil etish tartibi harakatdagi qonunchilik yoki palatalar reglamentlari bilan belgilanmagan. Ularni to`z ishdan

www.arxiv.uz maqsad, tekshirish yoki qanaqadir maxsus masalalarni, ayniqsa qonunchilikni qo`llash amaliyoti, ijtimoiy muammolarni, hukumat organlari, jamoat tashkilotlari va Kongress a`zolarining faoliyatidagi huquqbO`z arlikni o`rganish xisoblanadi. Qo`mitalarning shaxsiy tarkibi palatalar tomonidan ularning oldiga qo`yilgan vazifaga qarab belgilanadi. Qo`mitalar tarkibiga palatalarning raislari odam tanlaydilar. To`z ilgan maxsus va tekshirish qo`mitalarining vakolat va faoliyat muddati palataning tegishli rezolyutsiyasi bilan reglamentlanadi. Maxsus va tekshirish qo`mitalarining dokladlari ularni tashkil etgan palatalar tomonidan tinglanadi. Dokladlar tinglab bo`linganidan keyin, qoidaga ko`ra, maxsus qo`mitalar tarqatib yuboriladi. Kongressning qo`mita tizimiga yana birlashgan qo`mitalar ikkala palataning qo`shma rezolyutsiyasi yoki tegishli qonun asosida ikki tomonni teppateng ko`rgan holda to`z ilgan doimiy harakatdagi, ixtisoslashtirilgan organlar kiradi. Ular ikkala palata tomonidan qabul qilingan rezolyutsiya yoki qonun loyihasi matnlari bo`yicha o`zaro kelishuv zarur bo`lgan holatda to`z iladi. AQSH Kongressi, yana tarmoqlanib ketgan yordamchi organlar tizimiga ega bo`lib, ular Kongressning nazorat vazifalarini amalga oshiradilar, qonunchilik faoliyatini ilmiy-tadqiqot va axborot-yo`riqnoma xizmati bilan ta`minlaydilar. Ushbu tizim tarkibi: Bosh xyasobot boshqarmasi — ijroiya hokimiyat organlarining moliyaviy faoliyatini va Kongress tomonidan tasdiqlangan dasturlarni amalga oshishini nazorat qiladi; Tex-nologik baholashni boshqarish — qo`mitalarga davlat budjetidan moliyalashtiriladigan qonun loyihalarini ishlab chiqish jarayonida yordam ko`rsatadi, fan va texnikaning turli yo`nalishlari bo`yicha O`z oq muddatli ilmiy-tadqiqot ishlari o`tkazadi; Kongressning Budjet boshqaruvi — budjetli qo`mitalar uchun budjet bo`yicha har yilgi dokladlarni, hamda Kongress tomonidan ishlab chiqilgan moliyaviy «bill»lar va rezolyutsiyalar iqtisodiy ta`sirining besh yillik prognozini ishlab chiqadi; Kongressning ilmiy- tadqiqot xizmati-taxliliy ma`lumotnomalar tayyorlaydi, qonun loyihalari bo`yicha maslahat va xulosalar beradi, tarjimalar qiladi.

www.arxiv.uz Kongressning yordamchi organlari qatoriga yana qonunchilik Kengashi va qonunchilikni qayta ko`rib chiqish bo`yicha Kengashni kiritish mumkin. Ularning vazifasiga huquqiy masalalar bo`yicha axborotlarni to`plash, tahlil qilish va umumlashtirish, qonunchilik ishlarining perspektiv rejalarini ishlab chiqish, maslahat berish, qonun loyihalarini ishlab chiqish va boshqalar kiradi. Yordamchi organlar tarkibiga yana Kongress kutubxonasi va Kongressning huquq kutubxonasi ham kiradi; ular hozirgi paytda dunyo bo`yicha eng yirik kutubxonalardan sanaladi. Parlament nazorati AQSH sissiy mexanizmida Kongressning roli ikkita kon-stitutsiyaviy omil: mamlakatning federativ qurilishi va «hokimiyatning bo`linishi» mexanizmi bilan belgilab berilgan. Rasman federatsiya va shtatlarii boshqarish predmeti qatiy ajratib qo`yilgan, lekin Koistitutsiyada yana federal markazning «faraz qilinadigan» vakolatlar prinsipi mustahkamlangan bo`lib, shunga muvofiq AQSH Kongressi «Konstitutsiya tomonidan AQSH hukumatiga berilgan hamma boshqa vakolatlar va yuqorida qayd etilgan vakolatlarni harakatga keltirish uchun zarur va kerakli hamma qonunlarni qabul qilish huquqiga ega». «Faraz k,ilinadigan» vakolatlar prinsipi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotidagi ko`pgina sohalarda federal qonunchilik va federatsiyaning ustunligini mustahkamlab qo`ydi. Shu bilan birga AQSH Konstitutsiyasi federatsiya va shtatlarning «mos tushuvchi» huquq doiralarini aniqlaydi, biroq bahs qo`zg`alganda Kongressning «ustun huquqlar» doktrinasiga muvofiq fedsral qonunchilik haqqoniy deb topiladi. Kongress qonunlar chiqarishdek maxsus huquqini yo`qotgani sabab, Prezident va ko`pgina boshqa idoralarga qonun tashabbuskorlik huquqi mustahkamlanib, bular Kongrsssning o`zi tomonidan berildi. Sud hokimiyati faoliyati ham mazmuni bo`yicha qonun tashabbuskorlik hisoblanadi, konstitutsiyaviy va qonunchilik me`yorlari huquq tizimiga o`rnak sud qarorlari (pretsedent) shaklida kiradi, ya`ni sudlar keyingi o`xshash ishlarni hal qilish uchun huquqiy asos qilib olishi kerak bo`ladigan xolatda kiradi.

www.arxiv.uz Ijro hokimiyatining faoliyat doirasi ham daxlsiz qolmaydi. Masalan, sudlar ma`muriy organlar uchun u yoki bu ishni bajarish yoki ayrim harakatlarni bajarishdan o`zini tiyib turishga majburlovchi buyruklar chiqarishga haqli. O`z navbatida Kongress, rezolyutsiya va shaxsiy «bill»lar (qo`yiga qarang) qabul qilib, ayrim holatlarda o`ziga bo`ysunuvchi yoki bo`ysunmaydigan organlar va shaxslarga nisbatan boshqaruv va farmoyish berish vazifasini bajaradi. Vazifalarning bunday chalkashligi davlat hokimiyati mexanizmini jamiyatning taraqqiyoti ilgari surgan talab va vazifalarga to`liq moslashtirish maqsadiga xizmat qiladi. Hokimiyatning bo`linishi prinsipi, ko`p holatlarda, hokimiyat tarmokdaridan qaysidir birining harakatini to`xtatib qolish yoki zararsizlantirish imkonini beruvchi «tiyilish va posangi» tizimining ta`siri bilan to`ldiriladi. Kongressga qonun bo`yicha ichki va tashqi siyosat sohasida bir qator vakolatlar berilgan. Konstitutsiyaga muvofiq Kongress qo`yidagi vazifalarni bajaradi: qonunlar qabul qilish; davlat budjeti va moliyaviy tushumlarni boshqarish; ijro va sud hokimiyati apparatini shakllantirishda ishtirok etish; hukumat apparati faoliyatini nazorat qilish; sudga o`xshagan vazifalarni bajarish; Hukumatlararo munosabatlarni boshqarish. Bundan tashqari, yana «konstitutsiyaviy bo`lmagan» bir qator vazifalarni bajaradiki, bular ko`p jihatdan Kongressning, partiyalar, ijtimoiy tabaqalar va guruhlar, jamoat va kasaba uyushmalar namoyandasi sifatidagi rolini ko`rsatadi; Parlament tartiboti Kopgressning faoliyati AQSH Konstitutsiyasi, alohida qonunchilik aktlari, Senatning Doimiy qoidalari va Vakillar palatasining Doimiy qoidalari, hamda palatalarning odat va o`rmak. (pretsedent)lari bilan tartibga solingan. Kongressning Sessiyali ishlash shakli. Kongressning birinchi sessiyasi saylov o`tgan yildan keyingi yilning 3 yanvarida boshlanadi. Keyinchalik sessiyalar borishini Kongressning o`zi belgilaydi, lekin jiddiy shart qo`yadiki, unga ko`ra sessiya o`tayotgan paytda palatalarning birortasi ikkinchisining roziligisiz o`z majlisini uch kundan ortiq muddatga qoldirishi yoki uni o`tkazish joyini ikkala

www.arxiv.uz palata yig`iladigan joydan boshqa joyga ko`chirishi mumkin emas. Favquloddagi holatlarda ikkala palatani yoki ulardan birini chaqirish vakolati AQSH Prezidentiga berilgan. Sessiya o`z majlisini aniq muddat yoki noaniq vaqtga o`tkazganligi to`g`risida qaror qabul qilishi bilan to`xtatiladi. Oxirgi qaror rasman sessiya tugaganligini bildirib, parlamsit tanaffusi e`lon qilingan, deb hisoblanadi. Palatalarning majlislari ochiq o`tkaziladi, lekin yopiq majlis o`tkazishga ham ruxsat beriladi. Masalan, Senatda majlislar palataning ko`pchiligi qarori bo`yicha «yopiq eshiklar ortida» o`tkaziladi, bunda taklif Senator tomonidan kiritilgan va yana kamida palataning bitta a`zosi tomonidan ma`qullangan bo`lishi kerak. Palatalarning majlislari kvorum bo`lgan holatda haqqoniy, deb hisoblanadi. Kvorum bo`lmagan holatlarda palatalar palata nozirlariga (pristavlariga) tegishli farmoyishlar berib, kelmagan a`zolarni majburiy tartibda kelishini ta`minlashi topshiriladi. Palatalar sessiyasi uni o`tkazish qat`iy belgilangan tartibda qonun chiqarish kunlarida o`tkaziladi. Senatniig Doimiy qoidalariga muvofiq, palataning har kungi ish tartibi qo`yidagi bosqichlardan iborat. Majlis Senat ruhoniysining ibodati bilan ochiladi. Shundan keyin raislik qiluvchi o`z o`rnini egallaydi va kvorum bo`lgan holatda o`tgan qonunchilik kunidagi jo`rnal yozuvlarining noaniqliklarini o`qiydi va to`z atadi. Bu rasm-rusum tutagandan keyin Senat keyingi bosqichga o`tadi — «ertalabki masalalar», ya`ni Prezidentning xati, (vazirliklar) departamentlar boshlig`ining doklad va xabarlari va Senatga kelib tushgan boshqa xabarlar, ham da kechaga kunda «raisning stolida» ko`rilmasdan qolgan qonun loyihalari, rezolyutsiyalar va boshqa xujjatlarni ko`rib chiqadi. «Ertalabki masalalar» bosqichi qo`yidagi xujjatlarni kiritish bilan tugaydi: arznomalar va afv, doimiy qo`mitalarning dokladlari, qonun loyihalari, Senatning birgaliqdagi va boshqa rezolyutsiyalari. Ularni Senatga taqdim etish huquqi yuqorida ko`rsatilgan navbatda faqat Senatorlarga berilgan. Bundan keyin, kun yarmidan oqqanda Senat oxirgi bosqichga — ya`ni «Qonun loyihalari va rezolyutsiyalar taqvimi» bo`yicha yoki «Ijroiya hokimiyat tomonidan Senatga tasdiqlash uchun taqdim etilgan

www.arxiv.uz savollar taqvimi» bo`yicha kun tartibini ko`rib chiqishga o`tadi. Vakillar palatasining kun tartibi umuman kam ahamiyatli farqqa ega. Masalan, Kolumbiyaning Federal okrugi to`g`risidagi masalalar bo`yicha xususiy «bill»lar va qonun loyihalarini muhokama qilish uchun palata tomonidan maxsus majlis kunlar belgilangan. Vakillar palatasi to`rtta taqvimga ega. «Ittifoq taqvimi» pul bilan bevosita va bilvosita bog`liq bo`lgan ommaviy «bill»lardan iborat. Ular amalda palataning hamma majlislarida muhokamaga qo`yilishi mumkin degan imtiyozga ega. «Palata taqvimi» pul bilan bog`liq bo`lmagan ommaviy «bill»lardan iborat. «Xususiy taqvim»ga xususiy «bill»lar kiritiladi. «Kelishuv taqvimi» kam ahamiyatli va qandaydir e`tiroz bildirmaydigan qonun loyihasiga kiritiladi. Ularning muhokamasi soddaroq tartibda o`tadi. Rasman qonun loyihalari, rezolyutsiya va boshqa xujjatlar taqvimga kiritilgan navbatda ko`rib chiqiladi. Biroq amalda «Afzallik tartibi» qoidalari bilan taqvimga to`z atish kiritiladi. Odatlar, o`rnak voqealar (pretsedent)lar va ayrim reglamentlar asosida o`rnatilgan bu qoidalar palatalar rahbariga yaroqsiz qonun loyihalarini kun tartibidan olib tashlab, zarurlarini o`tkazishga imkon beradi. Ish yurgizishning beso`naqay tartibi uni yengillashtirishning alohida shakllarini taqozo etadi. Masalan, Senatda majlisni navbatdagi taqvim kuniga cho`zish mexanizmidan foydalaniladi. Shu munosabat bilan qonunchilik kunlari cho`zilib ketadi, lekin Senat qoidani bO`z ib bo`lsa ham tugallanmagan ishlar muhokamasini davom ettirish imkoniga ega bo`ladi. Ushbu maqsadda Vakillar palatasi ham, Senatda ham deputatlarning uchdan ikkisining roziligi bilan qoidani harakatdan to`xtatish amaliyoti qo`llaniladi. U kam ahamiyatli masalalar muhokamasi uchun vaqt yo`qotmasdan ishlarni ko`rib chiqish tartibini yengillashtirishga imkon beradi. Ko`pgina rasm-rusumli qoidalar Senatorlar va Vakillar palatasining a`zolarining oddiygina «bir ovozdan kelishishlari» bilan hal bo`lib ketadi. Bahslar palataning qo`yidagicha qoidalari bilan reglamentlanadi. Ssnatda Senator so`zga chiqishni istasa, o`rnidan turishi va raislik qiluvchidan ruxsat so`rab

www.arxiv.uz murojaat qilishi kerak. Rais qaysi Senator unga birinchi murojaat qilgan bo`lsa, so`zni o`shanga beradi. Bahs munozarada Senatning roziligisiz hech kim taqvim kuni davomida ikki martadan ortiq so`zga chiqishga haqi yo`q. Senat qoidalari amalda bahsni davom ettirishni cheklamaydi; so`zga chiqqanlar faqat muhokama masalasi bo`yicha gapirishlari ham talab qilinmaydi. Bahslarni to`xtatish shu haqdagi qaror asosida bo`lishi mumkin. Lekin uni qabul qilish rasm-rusumi juda murakkab. Bahslarni to`xtatish haqidagi arznoma kamida 16 senator tomonidan imzolanishi kerak. Bir taqvim kunidan keyin u ovozga qo`yiladi. Qaror qabul qilinishi uchun ishtirok etayotgan Senatorlarning (100 Senatordan to`liq 60 tasi ishtirok etgan holatda) beshdan uch qismining roziligi zarur. Agar taklif qabul qilinmasa, bahs vaqti cheklanmaydi. Masala taqvimda qolib, muhokamani kutib yotaveradi. Agar bahslarni tugatish to`g`risidagi qaror qabul qilinsa, muhokama etilayotgan masala bo`yicha har bir chiqish bir soat bilan chegaralab qo`yiladi. Bahslar vaqti palatadagi ko`pchilik va kamchilik partiyalari o`rtasida teng taqsimlanadi. 100 soat o`tishi bilan muhokama etilayotgan masala ovozga qo`yiladi. Senatdan farqli o`laroq Vakillar palatasida bahsda so`zga chiquvchilar muhokama etilayotgan masaladan chetga chiqishlari mumkin emas. Asosiy masalalar bo`yicha ularning chiqishlari bir soatdan, to`z atishlar muhokamasida 5 minutdan oshmasligi kerak. Bahslarni o`tkazish vaqti palatadagi ko`pchilik va kamchilik partiyalar o`rtasida teng taqsimlanadi. Agar palata ovoz berishga o`tish to`g`risida qarorni qabul qilsa, bahs to`xtatiladi. Qonun loyihalari va rezolyutsiyalar muhokamasi mohiyatan qaror qabul qiliiishi bilan tutallanadi. Qaror oddiy ko`pchilik ovoz bilan qabul qilinadi, lekin alohida holatlarda Konstitutsiyalar yoki palatalar qoidalarida ko`zda tutilgan beshdan uch yoki uchdan ikki qism malakali ko`pchilikning ovozi zarur bo`ladi. Kongressda ovoz berishning beshta usuli qo`llaniladi. Ovoz yordamida ovoz berish natijalarini rais palata a`zolarining qichqirish darajasiga qarab belgilaydi. Alohida ovoz berishda Palata a`zolari o`rinlaridan turadilar va Senatning kotiblari yoki vakillar Palatasining klerklari tomonidan hisoblab chiqiladi. Hisobchilar

www.arxiv.uz orqali ovoz berishda deputatlar palata azolari tarkibidan tayinlangan hisobchilar o`rtasidan o`tib xisoblanadilar. Nomma-nom chaqirib ovoz olishda alohida talablar o`rnatilgan. U, Konstitutsiya yoki reglamentda ko`rsatilgan xrlatlarda, hamda ishtirok etayotgan palata a`zolarining beshdan birining talabi bo`yicha o`tkaziladi. «Ha» yoki «yo`q» deb berilgan ovoz palata jo`rnaliga yoziladi. Ko`pincha nomma- nom ovoz berish elektron tizimi yordamida hisoblanadi. Yashirin ovoz berish (byulletenlar bilan) faqat g`ayrioddiy tartibot bilan Prezidentni saylash holatlarida,partiya fraksiyalari yetakchilarini va palatalarning doimiy qo`mitalari raislarini saylashda o`tkaziladi. Kongress ishining qo`mita shakli. Palatalar doimiy qo`mita-larining faoliyat tartibi Senat va Vakillar palatasi qoidalari, hamda qo`mitalarning o`zlarining qoidalari bilan reglamentlanadi. Palatalarning doimiy qo`mitalari har oyda kamida bir marta majlis o`tkazadilar. Navbatdan tashqari majlis, qo`mita raisi yoki u e`tiroz bildirsa maxsus tartibot bilan chaqirilishi mumkin. Masalan, Senatda majlis o`tkazish to`g`risidagi talab, qo`mitaning uchta a`zosi tomonidan qo`yilishi mumkin. Agar rais uch kun ichida majlis o`tkazish to`g`risida qaror qabul qilmasa, ariza berilgan kundan boshlab hisoblaganda yetti kun ichida Senatorlar majlis o`tkazish kuni, soati va maqsadi ko`rsatilgan xabarnoma to`z adilar. Bu xabarnomani qo`mita a`zolarining ko`pchiligi imzolasa, majlis xabarnomada ko`rsatilgan muddatda o`tkaziladi. Qo`mita majlisi qo`mita a`zolarining uchdan biriga teng kvorum to`plangan holatda qonuniy bo`ladi. Qo`mitaga kelib tushadigan masalalar uch bosqichdan o`tadi. Birinchisida, qo`mita ularning muhimlik darajasini aniqlaydi va shunga muvofiqko`rib chiqish tartibini belgilaydi. Keyin qo`mita bo`g`inlarining dokladidan keyin ish mohiyatan ko`rilib muhokama qilinadi. Chaqiruv qog`ozi bo`yicha kelgan guvoxlar va shaxslar o`zining ekspert bahosini va ko`rsatmalarini beradilar. Qo`mita muhokama etilayotgan masalaga taalluqpi xujjatlar, audio va videotasmalarni ko`rib chiqadi. Qoidaga ko`ra ish ochiq tarzda ko`riladi, televideniyaga ham tez-tez

www.arxiv.uz chiqarib turiladi. Palatalar reglamentida maxsus ko`rsatilgan holatlarda, ishni ko`rish «yopiq eshiklar ortida» o`tkaziladi. Masalan, Senatda qo`mitalarning yopiq majlislari davlat havfsizligiga taallukli axborotni, shaxsning sha`ni va qadr- qimmatini kamsitishi mumkin bo`lgan ma`lumotlar, tijorat sirlari kabi ma`lumotlarni sir saqlash zaruriyatidan kelib chiqib o`tkaziladi. Oxirgi bosqich — muhokama, mohiyatan qaror qabul qilish va muhokama qilinayotgan masala bo`yicha qo`mita dokladini tasdiqlashdan iborat. Qo`mita dokladi matniga kamchilikning fikri hamda qo`mita a`zolarining alohida fikrlari kiritiladi. Loyihani qabul qilish yoki qoldirish to`g`risidagi tavsiya bilan birga dokladda, yana ehtimol tutilayotgan budjet harajatlariga baho, budjetga qarashli korxona va shaxslarning umumiy soni, uning shaxsiy hayot daxlsizligiga ta`siri kabilar bo`lishi kerak. Kongress ishining shakllaridan biri palatalarning qo`mitasida masalalarni ko`rib chiqishdan iborat. Vakillar palatasida bu shakl moliyaviy «bill»lar va o`ta muhim qonun loyihalarining muhokamasida qo`llaniladi. Senatda palatalar qo`mitasi faqat shartnomalarni ko`rib chiqayotganda yig`iladilar. Palatalar qo`mitasining ish tartibida palata reglamentlaridan muhim farqlari bor. Masalan, palatalar qo`mitasining Vakillar palatasidagi ishida kvorum 100 kishidan iborat, odatdagi majlisda esa 218 kongressmen kerak. Unda nomma-nom ovoz berish o`tkazilmaydi. Qonun loyihalari faqat o`rganiladi. Palatalar qo`mitasida masalalarni muhokama qilish bosqichlari quyidagicha: umumiy bahslar, qonun loyihasini o`qish va to`z atishlarni muhokama qilish, Vakillar palatasiga qonun loyihasini ma`qullash yoki bekor qilish to`g`risidagi tavsiya bilan qabul qilingan qarorni O`z atish. Palatalar qo`mitasida raislikni spiker emas, balki o`zlari tomondan tayinlangan palata a`zosi bajaradi. Qonunchilik faoliyati Kongressning qonun tashabbuskorlik faoliyati me`yoriy aktlar, «bill»lar (qonunlar), rezolyutsiyalar va buyruqlar ko`rinishida gavdalanadi. «Bill»lar, Prezident ma`qullagandan yoki uning vetosi olib gashlangandan keyin qonun (akt, statut) maqomiga kiradi. Ular ikki xil, ya`ni ommaviy va xususiy

www.arxiv.uz bo`ladi. Birinchisi umumharakterdagi akt bo`lsa, ikkinchisi individual qo`llanadigan yoki lokal harakatdagi akt hisoblanadi. Kongress uch turdagi rezolyutsiya — qo`shma, o`xshash va oddiy rezolyutsiya qabul qiladi. Qo`shma rezolyutsiyalar amalda «bill»lardan, u na qabul qilinishi tartibi va na ularning reglamenti bo`yicha farq qiladi. Ko`pincha harakatdagi qonunlarga o`zgarishlar qo`shma rezolyutsiyalar bilan, aksincha, qo`shma rezolyutsiyaga o`zgarishlar qonunlar bilan kiritiladi. «Bill»lardagi kabi qo`shma rezolyutsiyalar ham Prezidentga imzolash uchun beriladi. Konstitutsiyaviy to`z atishlar loyihalari qo`shma rezolyutsiyalar shaklida qabul qilinadi. Ular ikkala palataning uchdan ikki qismdan iborat ko`pchilik ovoz bilan ma`qullansa, Prezident sanksiyasi olinmasdan shtatlarning qonunchilik majlislariga ratifikatsiya uchun yuboriladi. O`xshash rezolyutsiyalar ikkala palata faoliyatiga taalluqli bo`lib, me`yoriy harakterga ega emas va Prezident sanksiyasi ham kerak emas. Amalda o`xshash rezolyutsiyalarning kuchi faqat Kongressga tegishli. Oddiy rezolyutsiyalar har bir palata tomonidan alohida qabul qilinadi va asosan palatalarning ikki tashkiliy masalalarini reglamentlaydi. Buyruqlar ham har bir palata tomonidan alohida qabul qilinib, individual qo`llaniladigan farmoyishlarni o`z ichiga oladi. Qonun loyihalarini kiritish jarayoni juda oddiy. Vakillar palatasida qonun loyihasining matni palata klerkining stolida turadigan «xopper» degan maxsus qutichalarga tashlanadi. Senatda bu rasm-rusum palata raisining roziligi bilan «ertalabki majlis» vaqtida Senatorning qisqacha nutqi bilan bajariladi. Senatorlar va Kongressmenlar qonun loyihasini mohiyatan taklif etmasdan, ko`rib chiqish haqidagi arznomalarni palataga kiritish bilan chegaralanadilar. Bu holatda qonun loyihasini ishlab chiqish doimiy qo`mitaga yoki masalani u yoki bu tarzda hal bo`lishiga manfaatdor bo`lgan, o`z xizmatini taklif etgan lobbichi tashkilotlarga topshiriladi. Loyiha rasman kiritilgandan keyin u maxsus tipografik blankaga, qonun loyihasining qisqacha nomi tartib raqami, hamda loyihani taqdim etgan va palatadan uni qo`llab-quvvatlagan a`zolar (Vakillar palatasida ular 25 kishidan

www.arxiv.uz ko`p bo`lmasligi kerak) ko`rsatilgan holatda yoziladi. Matn har bir satrga tartib raqami berilgan varaqlarda yoziladi. Bu, loyihaga to`z atish kiritish va muhokama jarayonlari yengil kechishi uchun qilinadi. Hamma qonun loyihalari uch o`qishda o`qiladi. Agar palata bir ovozdan boshqacha tartib belgilamagan bo`lsa, ular har xil kunda o`tkaziladi. Birinchi o`qishda, qoidaga ko`ra, faqat loyihaning nomi o`qiladi va uni qo`mitaga yuborish masalasi hal qilinadi. Doimiy qo`mita zaruriyat bo`yicha loyihani keyingi ko`rib chiqish tartibini aniklagan holda, uni qo`mita bo`limiga yuboradi. Bu bosqichda loyihaning takdiri butunlay qo`mitaning qo`lida bo`lib, palata qonun loyihasini palataga qaytarish huquqidan kam foydalanadi. Qonun loyihasini palatada rais yoki uning topshirig`i bilan, ko`pchilikdan bo`lgan qo`mita a`zolaridan biri doklad qiladi. Palata qonun loyihasini tegishli taqvimga kiritadi, zarur holatlarda uni kechiktirmasdan ko`rib chiqishi mumkin. Palatada muhokama qilinishdan oldin loyiha to`liq (ikkinchi o`qish) o`qib chiqiladi. Muhokama (bahslar) vaqtida deputatlar qonun loyihasiga to`z atish taklif etish huquqiga ega. Palatalarning qoidalarida alohida talablar bo`lib, ular qonun loyihasiga «hujumchilar»ning to`z atishlarini ham, muhokama vaqtini asossiz cho`zib yuboradiganlarni ham cheklaydi. Masalan, Senat reglamentida qonun loyihasini butkul rad etadigan to`z atish kiritish taqiklangan. Ikkala palatada qonun loyihasi predmeti bo`yicha qo`mita a`zolari to`z atish kiritish huquqiga ega. To`z atish, rais yosi palata a`zosining talabiga ko`ra yozma tarzda taqdim etilishi kerak. Agar u bir qancha savollarni o`z ichiga olgan bo`lsa, uning muhokamasi ko`rsatilgan masalalar bo`yicha alohida o`tkazilishi mumkin. To`z atishlar, ishtirok etayotgan palata a`zolarining ko`pchilik ovozi bilan ma`qullangan holatda, loyiha matniga kiritiladi. Ovoz berishga qadar deputat o`zi taklif etgan to`z atishni qaytarib olishi mumkin. Qonun loyihasi uchinchi o`qishga tayinlanganda, uning matniga to`z atish kiritishga ruxsat berilmaydi, agar palata bir ovozdan boshqacha tartib o`rnatmasa. Qonun loyihasi bo`yicha to`liq ovoz berilgungacha, u yana doimiy qo`mitaga yuborilishi mumkin, u yerda ham birinchi

www.arxiv.uz marta ko`rib chiqilgandagidek, matniga to`z atish kiritish mumkin emas (faqat taklif etishi mumkin). Qonun loyihasi qayta bosib chiqarilgandan va uchinchi o`qishdan keyin ovozga qo`yiladi. Qonun loyihalarini palatada ko`rib chiqish tartibiga har doim ham amal qilinavermaydi. Uni tezlatish maqsadida palatalar ko`pincha umumiy qoidani bO`z ib, faqat loyihalar nomini o`qish bilan cheklanadilar, muhokama, to`z atish kiritish va ovoz-ga qo`yish rasm-rusumlarini soddalashtiradilar. Buvday holat odatda, Kongress sessiyalarining oxirida sodir bo`ladi, chunki ko`mitalardan kelib tushishiga qarab, Kongress bir, ikki kunda o`nlab qonun loyihalarini kun tartibiga ham qaramasdan ovozga qo`yadi va qabul qiladi. Bitta palata tomonidan ma`qullangan qonun loyihasi boshqa palataga yuboriladi. U yerda ham yuqoridagi tartibda muhokama qilinadi. Agar uning matniga to`z atish kiritilmagan bo`lsa, unda palatalar raislari (birinchi bo`lib spiker imzolaydi) imzolagandan keyin Prezidentga yuboriladi. Agar unga to`z atish kiritilgan bo`lsa, qonun loyihasini takdim etgan palata yo rozi bo`ladi yoki uni inkor etib, kelishuv qo`mitasi chaqirish taklifi bilan o`sha palataga murojaat qiladi. Kelishuv qo`mitasining qarori birinchi navbatda, loyihaga to`z atish kiritgan palataga doklad qilinadi. Bir xil shaklda qabul qilingan qonun loyihasi, imzolangandan keyin Prezidentga yuboriladi. Prezident qonun loyihasini imzolashdan bosh tortib o`z e`ti-rozlari bilan birga uni taklif qilgan palataga qaytarishi mumkin (veto huquqi). Vetoni yengib o`tish uchun har bir palata (dastlab, qonun loyihasi qaytarilgan palata) uni uchdan ikki qism ko`pchilik ovoz bilan qaytadan qabul qilishi kerak. Ushbu holatda ovoz berish nomma-nom bo`lib, qonunlarga qanday ovoz berilganligi to`grisidagi ma`lumotlar palata jo`rnaliga yoziladi. Ovoz berish natijalari ijobiy bo`lsa, qonun loyihasi Prezidentning imzosisiz kuchga kiradi. Shuningdek, agar Prezident 10 kun ichida, (yakshanbadan tashqari) o`z xulosasini bermasa (agar bu paytda Kongress o`z sessiyasini to`xtatmagan bo`lsa) ham kuchga kiradi. Kongress sessiyasi to`xtagan bo`lsa, qonun loyihasi aniq qaytariladi va yuqorida ko`rsatilgan tartibda qaytadan ko`rib chiqilmaydi.

www.arxiv.uz Qonunlar Prezident tomonidan imzolangan paytdan yoki uning vetosi yengib o`tilgandan keyin kuchga kiradi, faqat, qonun matnida kuchga kirish muddati ko`rsatilgan holat bundan mustasno. Qonunlar bevosita kuchga kirgandan keyin «Pablik-lov» seriyasida nashr etiladi va unga tegishli raqam beriladi. Uning birinchi qismi Kongressning tartib raqamini, ikkinchisi status (maqom) yoki rezolyutsiyaning tartib raqamini bildiradi. Yilning oxirida Kongressning hamma aktlari jamlanadi va ular xronologik tartibda «Qo`shma Shtatlar statutlarining to`liq to`plami»da e`lon qilinadi. Ko`rsatilgan ikkita rasmiy nashrdan tashqari Kongress qonunchiligi «Qo`shma shtatlar qonunlar to`plamida» e`lon qilinadi, bunda qonun me`yorlari (qonunlarning o`zi emas) ularning boshqarish predmetiga qarab to`planadi. AQSH Konstitutsiyasi va undan oldingi bir qator aktlari 1776 yilgi mustaqillik Deklaratsiyasi, 1781 yilgi Konfederatsiya moddalari va 1787 yilgi Shimoliy-g`arbiy hududdlar haqidagi Aktlar bir tizimga keltirilgan. Lekin ular To`plamning «AQShning organik qonunlari» bo`limida e`lon qilinadi. Qonunlar to`plamining ushbu tizimi zamonaviy rivojlangan amerikacha huquqqa muvofiq emasligini amerikaliklarniig o`zlari ham tan oladilar. Biroq, shunga qaramay, ushbu sistemalashtirish o`z afzalliklariga ega. Avvalo, bu — qonunchilik xujjatlari bilan tanishish qulayligi va osonligida, yana muhim tomoni shundan iboratki, u qonunchilik boshqaruvidagi qarama-qarshilik va kamchiliklarni topib, tezda bartaraf etishga imkon beradi. Qonunlar To`plami har olti yilda qayta nashr etiladi. Oxirgi nashr 1989 yilda qilingan. Har yili «To`plamga qo`shimchalar» e`lon qilinib, u bir yilda amaldagi qonunchilik bilap kiritilgan o`zgarishlardan iborat bo`ladi. Moliyaviy qonun loyihalarini qabul qilish rasm-rusumi Moliyaviy qonun loyihalarini qabul qilish rasm-rusumi boshqa qonun loyihalarini ko`rib chiqish tartibidan ko`p ham farq qilmaydi, lekin qo`yidagi

www.arxiv.uz qoidalar bilan to`z atish kiri-tiladi. Davlat daromadlari (solikutar va boshqalar) to`g`risidagi qonun loyihalari faqat Vakillar palatasi tomonidan taklif etilishi mumkin. Senat faqat ularni to`xtatish yoki matniga to`z atishlar kiritishga haqpi. Boshqa qonun loyihalaridan farqli o`laroq, moliyaviy qonun loyihalari faqat «bill» shaklida taqsim etilishi mumkin. Shunda loyihalar Vakillar palatasida o`tkazilayotgan istalgan majlisda muhokamaga qo`yilish huquqiga ega bo`ladi. Moliyaviy «bill»larning o`tishida palatalarning moliyaviy qo`mitalari muhim rol o`ynaydi. Masalan, Senatda boshqa hamma qo`mitalar pul ajratishni ko`paytirish to`grisida taklif kiritishga haqpi emas; bu takliflar harakat-dagi qonunlar yoki shartnomalar, hamda Kongressning o`sha sessiyasida avval qabul qilingan aktlar va rezolyutsiyalar talabla-rini bajarishni maqsad qilishi bundan mustasno. Budjetni tasdiqlash tartibini alohida ta`kidlash lozim. 1985 yilgi «Mutanosib budjet va defitsitning favquloddagi nazorati» to`g`risidagi qonun bilan o`rnatilganidek, budjetni tasdiqlash qo`yidagi bosqichlardan iborat. 3 yanvardan keyin birinchi dushanbada Prezident Kongressga keyingi moliyaviy yil budjetining loyihasini yuboradi. Kongress uni Budjet boshqarmasiga yuboradi, u 15 fevralda loyiha bo`yicha palatalarning budjet qo`mitalariga hisobot taqsim etadi. Shu paytdan e`tiboran budjetni ishlab chiqishga palatalarning doimiy qo`mitalari jalb qilinadi. Ular 26 fevralgacha o`zi xulosa va takliflarini taqsim etishi kerak. Budjet qo`mitalari 1 aprelga budjet bo`yicha muvofiq keluvchi rezolyutsiya loyihasi tayyorlaydilar va 16 aprelgacha Kongress uni qabul qiladi. Shundan boshlab, keyingi moliyaviy yilda (o`sha taqvim yilining 1 oktabrida boshlanadi) pul ajratish to`g`risida qonun loyihalari ishlanadi. Shartnomalarni tasdiklash Shartnoma Senatda ovozga qo`yilishidan oldin turli kunda, uch o`qishdan o`tishi kerak. Birinchi o`qish Senatni shartnoma bilan tanishtirish uchun xizmat qiladi. Bu bosqichda shartnoma-larni doimiy qo`mitalarga yuborish, uning matnini bosib chiqarish va uni Senatning yopiq majlisida ko`rib chiqish to`g`risidagi avval

www.arxiv.uz qabul qilingan farmoyishni bekor qilish to`g`risidagi takliflarga ruxsat beriladi. Hamma shartnomalar tashqi munosabatlar bo`yicha doimiy qo`mitaga (Senat bir ovozdan boshqacha hal qilmasa) yuboradi. Qo`mita shartnomani muhokama qilgandan keyin qaror qabul qiladi va bu haqda palataga doklad qiladi. Qo`mita shartnomani ko`rib chiqishni noma`lum muddatga qoldirib, qaror qabul qilishdan bosh tortishi tez-tez bo`lib turadi. Qo`mita tomonidan palataga berilgan shartnomalar, ijroiya hokimiyati Senatga tasdiqpash uchun yuborgan masalalar taqvimiga kiritiladi. SHo` vaqtdan e`tiboran qo`mitaning shartnoma ustidan rasman yurisdiksiyasi yo`qoladi. Amalda qo`mitaning rahbariyati shartnoma palata orqali o`tishini muvofiqlashtirishda davom etadi, bunda u bahslarda ustun huquqlarga ega bo`ladi. Shartnoma palatada kamida bir kun turganidan keyin Senat muhokama qilishga kirishadi. Shartnoma ikkkinchi marta o`qiladi va, agar bahslar bo`lmasa, ovozga quyiladi. Agar to`z atishlar va sharhlar taklif etilgan bo`lsa, birinchi navbatda tashqi munosabatlar bo`yicha doimiy qo`mitaning taklifi doklad qilinadi. Shartnomaga to`z atishlar Senat tomonidan yo alohida, yo umum holda qabul qilinadi. Keyin ma`qullash to`g`risidagi rezolyutsiyaga ilova qilib kiritilgan sharhlar qabul qilinadi. To`z atishlar va sharhlar oddiy ko`pchilik ovoz bilan qabul qiliiadi. Keyin shartnoma Senatga ma`qullash uchun kiritiladi, ishtirok etuvchi Senatorlarning uchdan ikki qismi ovoz bersa, tas-diqlangan hisoblanadi. Shartnomalar muhokamasi ochiq, zarur hrllarda yashirin o`tkaziladi. Yopiq majlis bo`lganda palataning senatorlari va mansabdor shaxslar axborotni sir saqlash maj- buriyatini oladilar. Uni bO`z ish Senatorni palata tarkibidan chetlatishga olib kelishi mumkin. Shartnomani ko`rib chiqishni yangi Kongress sessiyasiga o`tkazish mumkin emas, biroq o`sha Kongressning muddati davrida shartnomalarni bitta sessiyada ko`rib chiqish tugallanmagai bo`lsa, keyingi sessiyada muhokamasi to`xtatilgan joyidan davom ettiriladi. Mansabga tayinlashni ma`kullash rasm-rusumi

www.arxiv.uz Prezidentning tayinlash bo`yicha takliflari Ssiat gomonidan tegishli qo`mitaga beriladi. Senatning reglamenti ushbu masala bo`yicha qo`mitalarning predmetli vakolatini belgilamaydi. Biroq o`rnak voqsalar (pretsedent) bilai o`rnatilganidek, masalan, sudyaii tayinlashda xujjatlar yuridik kumitaga, diplomatlarni tayinlashda — gashqi munosabatlar qumitasiga yuboriladi va sh.k. Doimiy qo`mitalarga ish yuborishda bahslar o`tkazilmaydi, palata raisi yakka tartibda hal qiladi. Biroq, predmetli vakolat bO`z ilgan holatda Senat ko`pchilik ovoz bilan raisnimg qarorini o`zgartirishi va masalani boshqa qo`mitaga yuborishi mumkin. Doimiy Qo`mita palatadan xujjatlarni olgandan ksyin, uni ko`pincha, o`zining bo`limi (yordamchi qo`mita)ga beradi. Yordamchi qo`mita masalani ochiq majlisida ko`rib chiqadi, qaror qabul qiladi va xujjatlarni o`z tavsiyalari bilan Qo`mitaga qaytaradi. Qo`mita o`z navbatida yordamchi qo`mitaning dokladini muhokama qiladi va ushbu borada qabul qilingan qarorini Senatga doklad qiladi. Senat tayinlash masalasini taqvimtga kiritilgan tartibda ko`rib chiqadi. Taqvim Senatga ijroiya hokimiyat tomonidan tasdiklash uchun taqdim etiladi. Ahamiyatsizroq mansablarga tayinlash masalalari butun ro`yxat bilan ko`rib chiqiladi. Sessiya ketayotgan paytda muhokama etilayotgan masalalar bo`yicha Senat qaror qabul qilmasa (va agar Prezident qayta taqsim qilmasa), keyingi sessiyada ko`rilmaydi. Xuddi shunday tartib Senat majlisini 30 kundan ko`p muddatga ko`chirishda ham qo`llaniladi. Prezidentni saylashning favkulodda tartiboti Konstitutsiyaga kiritilgan XII tuzatishga muvofiq, agar da`vogarlardan birontasi saylovchilar kollegiyasining mutlaq ko`pchiligining ovozini to`plamasa, Vakillar palatasi ko`proq ovoz to`plagan uchta da`vogar orasidan Prezidentni saylaydi. Bunday holatda ovoz berish shtatlar bo`yicha o`tkaziladi, har bitta shtatning vakili deputatlar sonidan qat`iy nazar, faqat bitta ovozga ega bo`ladi. Kvorumni kamida uchdan ikki shtatlar bo`yicha vakillar Palatasining a`zolari tashkil etadi. Ovoz berish byulleten bo`yicha o`tkaziladi. Hamma shtatlarning ko`pchilik ovozini to`plagan nomzod Prezidentlikka saylangan hisoblanadi.

www.arxiv.uz Impichment tartiboti Impichment tashabbusi bilan vakillar Palatasi chiqadi. Impichment bo`yicha ta`qib arznomalar, Prezidentning yo`llanmasi va boshqa sabablar bilan o`tkaziladi. Lekin, faqat palata a`zo-larigina ishni qo`zg`atish to`g`risidagi rezolyutsiyani kiritishi mumkin. Vakillar palatasiga kelib tushgan xujjatlar yuridik yoki maxsus qo`mitaga yuboriladi. U yerda aybning asoslanganlik darajasi aniqlanadi va tekshirish o`tkazish uchun asos bor yoki yo`kdigi to`g`risida Palataga doklad qilinadi. Agar qo`mita ishni tekshirish mumkin deb hisoblamasa, palataning roziligi bilan u to`xtatiladi. Agar palata ishni qo`zg`atish to`g`risida rezolyutsiya kiritsa, xujjatlar, qoidaga ko`ra, impichment moddasini tuzish uchun yuridik qo`mitaga yuboriladi. Impichment moddalari palata to-monidan (oddiy ko`pchilik ovozda) tasdiqlangan holatda ishni mohiyatan ko`rib chiqish uchun Senatga beriladi. Senat impichment modsalarini rad qilishi mumkin emas va ishni ko`rib chiqish uchun qabul qilishi kerak. Sudya vakolatini bajarish uchun Senatorlar qasam ichadilar yoki so`z beradilar. Prezidentni ayblash bo`yicha ishni qo`rib chiqishda majlisni AQSH Oliy sudining raisi olib boradi. «Impichment tartibida ishni ko`rib chiqish qoidasi» dalillar taqsim etish, guvoxlarning so`rog`i va tomonlar fikrlarini eshitishni nazarda tutadi. Impichment sudi Vakillar palatasi tomonidan e`lon qilingan ayblov bandlari bo`yicha ovoz berish bilan tugatiladi. Aybdor deb tan olish uchun senatorlarning kamida uchdan ikki qismi roziligi zarur.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T. «Adolat» 2003 y. 2. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. — T., “O`zbekiston”, 1992. 3. Karimov I.A. O`zbekiston — kelajagi buyuk davlat. — T., “O`zbekiston”, 1992. 4. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 5. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. — T., “O`zbekiston”, 1993. 6. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin! — T., “O`zbekiston”, 1993. 7. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 8. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. — T., “O`zbekiston”, 1995. 9. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi. — T., “Adolat”, 1992. 10. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. — T., “Adolat”, 1998. 11. Qayumov R.Q. O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqi. — T., “Adolat”, 1998. 12. Inson huquqlari to`g`risidagi xalqaro bill(. — T., 1992. 13. Boboyev H.B., Ramazonov I. Inson huquqlari. T., 1997 y. O`quv qo`llanmasi. 14. X.T. Hokimiyatlar taqsimlanishi nazariyasi, O`zbekiston davlat organlari tizimining takomillashuvi. — T., 1995. 15. Mualliflar jamoasi — O`zbekiston Respublikasi mustaqil davlat. — T., 1995. 16. Azizxo`jayev A.A. Hokimiyat taqsimlanishi taomilining amaliy ifodasi. — T., 1994 yil, “Hayot va qonun”, 2-son. 17. www.uzedu.uz

O'xshashlar

Xorijiy mamlakatlarda parlament

Ikki palatali parlament tizimining shakllanishi jahon тajribasi

O`zbekiston Respublikasida Davlat hokimiyati vakillik organlarining deputatlari va senat a`zolarining huquqiy holati

Professional parlament faoliyatida siyosiy partiyalarning o`rni va roli

Organlar, ularning huquqiy maqomi