Xorijiy mamlakatlarda parlament - Huquqshunoslik - Referatlar

Xorijiy mamlakatlarda parlament

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Xorijiy mamlakatlarda parlament Reja 1. Parlamentning ijtimoiy vazifasi, tushunchasi va vakolatlari. 2. Parlament-davlatning umummilliy vakillik organi. 3. Parlamentning vujudga kelishi va rivojlanishi. 4. Parlament va parlamentarizm.

Parlament tarixi ko`p asrlar bilan o`lchanadi. Parlament jamiyat va davlat bilan birga takomillashar ekan, o`zida tarixiy vaziyatlardagi taraqqiyot an`analarini, iqtisodiy, siyosiy, harbiy sohalardagi ijtimoiy kuchlar munosabatini namoyon etadi. Birinchi ming yillik chegarasidayoq halq yig`inlari shakllangan va ishlab turgan: masalan, grek shaharlari va Rimda, keyinchalik Angliya va Ispaniyada — yig`inlar, qadimiy Novgorodda — veche. Fuqarolar yoki «tanlanganlar» (oqsoqollar, vakillar, knyazlar, aslzodalar)ning bu majlislarida u yoki bu hududdagi dolzarb muammolar muhokama qilingan. Hududlarning cheklanganligi esa, bunday majlislarni deyarli muntazam o`tkazishga yetarli imkon bergan. Asta- sekin muhokama qilinayotgan muammolar yanada aniqlashtirilib shaxsiy, bahsli va sudga oid ishlar bilan bir qatorda, umumahamiyatli ishlar mavzui, ya`ni urush va tinchlik muammolari, qo`shnilar bilan o`zaro munosabat masalalari muhokama qilingan. Bunday muhokamalarni parlamentning tarixiy timsoli yoki uning shakllanishidash boshlang`ich bosqich sifatida qarab chiqish mumkin. Parlament rivojlanishining ikkinchi bosqichi, uning davlat forumi sifatida maydonga kelish davriga taalluqlidir. XII-XIII asrlardagi Angliya parlamenti birinchi bo`lib bunday rolni qo`lga kiritib, hatto mumtoz namuna sifatida tan olingan. Keyinchalik, XVI—XVII asrlarda parlament podsho hO`z uridagi kengash vazifasini bajaruvchi tabaqaviy-vakolatli idoraga aylangan. Parlament taraqqiyotining uchinchi bosqichi XVII asr oxiridan boshlab XIX asr oxirlarigacha davr bilan bog`liq. Bu davrda parlamentarizm g`oyalari to`liq shakllanib bo`ldi. Yevropa faylasuflari Dj.Lokk, J.J.Russo, Sh.Monteskye, Volterning ishlarida, shuningdek, 1787 yil Amerika Konstitutsiyasi «otalari»ning siyosiy traktatlarida halq suvereniteti, hukmdor va oddiy odamlar orasidagi ijtimoiy shartnoma g`oyasi ishlab chiqilgan edi. Hokimiyatning bo`linishi haqidagi ma`lum doktrinada qonun chiqaruvchi hokimiyat sifatida parlamentga muhim ahamiyat berildi. Binobarin, birinchi marta halq vakillarining qonunchilik faoliyati bilan, qonunning saylovchilarning halqona istak bildirishlari bilan bog`liqligi haqida xulosaga kelishgan edi.

Parlamentning rivojlanishidagi to`rtinchi bosqich XIX asrni o`z ichiga oladi. Bu davrda parlament batamom davlat organi sifatida shakllanib bo`ldi. Saylov qonunlari parlament a`zolarini muntazam saylash asosini yaratadi. Parlament amalda yagona qonunchilik manbaiga aylanib, qonunni qabul qilish huquqi faqat unga berildi. O`sha vaqtda parlament institutlari qonun yaratish jarayoni, deputatlar statusi, ijro organlari, partiyalar, matbuot bilan munosabatlar shakllana boshlanadi. Parlament rivojlanishining beshinchi bosqichi XX asrga to`g`ri keldi va parlament ahamiyatining o`sishi bilan harakterlanadi. Agar asrning birinchi yarmida parlamentlar davlat tizimida o`zini isbotlashi kerak bo`lgan bo`lsa, urushdan keyingi yillarda parlamentning ustuvorlik g`oyasi ommaviy tarzda tan olindi. Jahon hamjamiyati ushbu g`oyaning kafolatiga aylandi. Parlamentlar jamoatchilik fikrini faol aks ettirish va unga ta`sir qilish orqali ijtimoiy hayotda to`liq ma`noda markaziy o`rinni egallaydi. Ularning yetukligi demokratik fuqarolik jamiyatining ko`rsatkichi sifatida xizmat qiladi. Parlament institutlari katta tajriba orttirdilar va ularning davlat hokimiyatidagi boshqa tarmokdar bilan nisbati davlatchilikning harakatlanuvchi omili darajasiga ko`tarildi. Qilingan tahlil parlamentning bugungi kundagi o`rnini ifo-dalashga imkon beradi. Birinchidan, parlamentlar qonun qabul qilish vazifasini bajaradi. Bu bilan inson, jamiyat va davlatning faoliyatini ququqiy jihatdan ta`minlashda birlamchi qatlamni yaratishga imkon vujudga keladi. Aksariyat mamlakatlarda qonun huquqning asosiy manbai hisoblanib, fuqarolar, davlat organlari, xo`jalik tashkilotlari va demokratik institutlarning qonunga rioya qilishi o`ziga xos qat`iy ijtimoiy talabga aylanib bormokda. Ikkinchidan, davlatning barcha institutlari orasida parlament halq vakilligining yagona organi sifatida namoyon bo`ldi. Bu - parlamentni fuqarolar nazarida barcha uchun demokratik institut tarzida, partiyalar va ijtimoiy tashkilotlarga esa maqsad tarzida ko`rsatadi.

Uchinchidan, hokimiyatni uchga bo`linishida parlament asosiy institut sifatida namoyon bo`lib, har bir davlat organiga o`z ta`siriii o`tkazishi mumkin. Ijtimoiy manfaatlarning jam-lanishi va ularni ochiqbildirish imkoniyati parlamentni hokimiyat va davlatning boshqa idoralari, «markaz» va «joylar» o`rtasidagi tafovutni yo`qotish yo`lida hamkorlik maydoniga aylantiradi. Aksariyat davlatlar parlamentlarining doimiy vazifasi o`z vakolati doirasida manfaatlar muvozanatini ta`min-lashdir. Ijtimoiy hayotning murakkablashuvi natijasida parlamentlar oldida yangi vazifalar paydo bo`ldi. Ijtimoiy manfaatlarni aks ettiruvchi markaz sifatida uning ahamiyati sezilarli darajada ortdi. Ijtimoiy ehtiyojlarni aniklash, plyuralistik davlatda manfaatlarning ko`pqirraligini aks ettirish, davlat qarorlarini bajarish, umumiy jarayonga sezilarli ta`sir ko`rsatish, aytilgan an`ananing o`sayotgan ta`sirini ko`rsatadi. Parlamentlar faoliyati va uni tashkil etish darajasini atroflicha oshirish zaruriyati tobora ortmoqda. Deputatlar saloxiyatining pastligi, ular gapni ko`paytirib, qonunlarni tez qabul qilishi haqidagi ko`pyillik ta`nalar o`tmish davrdan bizning kunlargacha yetib keldi. Shuning uchun, parlamentni axborot bilan ta`minlash, deputatlarning kasbiy darajasini oshirish, qonun yaratish jarayonini, parlament nazoratining shakllarini, ijtimoiy fikrni jamlash vositalarini takomillashtirish kabi vazifalar parlamentarizm tajribasi nisbatan ko`p bo`lmagan hukumatlarning kun tartibida turibdi. Keyingi yillarda, parlamentlarning halqaro ahamiyati aniq-ravshan bo`lib qolmoqda. Nafaqat tashqi siyosiy va iqtisodiy faoliyat ko`lami kengaygani sababli, balki parlamentlararo ittifoqlar va assambleyalar tashkil qilinishi tufayli parlament faoliyatining ichki chegaralari ham kengayib boryapti. Butun dunyoda parlamentarizm g`oyalarining tan olinishi va tarqalishi, bu faoliyat ijtimoiy taraqqiyotning kuchli omili ekan-ligini ko`rsatadi. Parlamentarizm ijtimoiy tizim sifatida barcha davlatlarning ijtimoiy siyosiy rivojlanishini demokratik usullar yordamida ta`minlay oladigan muhim siyosiy hodisaga aylanmoqsa. Hozirgi vaqtda parlament tizimining yanada mukammallashish jarayoni ketmokda.

Davlat ichidagi parlament islohotining muhim yo`nalishlari huquq va qonunning ustuvorligini izchil joriy etishda va mavjud qonunchilik mexanizmini jiddiy o`zgartirishda kO`z atilmoqda. O`zbekiston Respublikasida huquqiy demokratik davlatni mu-vaffaqiyatli qurilishi, ko`p hollarda, hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud vakolatlari doirasini aniq chegaralanishi va muvofiklashtirilishiga, fuqarolik jamiyatiga, siyosiy jarayonlarda fuqarolarning faol qatnashishiga bevosita bog`liqdir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikkinchi chaqiriq ikkinchi sessiyasida Prezident I.A.Karimov quyidagilarni ta`kidladi: «deputatlarning siyosiy partiya va boshqa jamoat tashkilotlarining qonun chiqarish jarayonida faol bo`lishi alohida o`rin egallaydi. Parlamentarizmning eng yaxshi xorijiy tajribalarini inobatga olish qonun yaratish jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi». Hokimiyashing konstitutsiyaviy taqsimlanishi tamoyilini ta`minlash doirasida qonun chiqaruvchi hokimiyatning davlat va jamiyat oldida javobgarligini va maqomini kuchaytirish, uning faoliyat shakllarini demokratlashtirish, ijtimoiy manfaatlarni mujassamlash markaziga aylantirish, aholini barcha ijtimoiy siyosiy guruh va tabaqalari manfaatlarini himoya qilish, parlament va unint palatalariga, komitetlariga va a`zolariga ish mobaynida ilmiy, tashkiliy, informatsion, huquqiy va gexnik yordam beruvchi yuqori professional parlament appara-tini tashkil qilish lozim. Muammoning murakkab va dolzarbligini inobatga olgan holda, ushbu kitobda birinchi marotaba ba`zi xorijiy davlatlar tajribasi misolida ikki palatali parlamentning maqomi va asosiy xususiyatlari, hamda jahonda parlamentarizm taraqqiyotining umumiy yo`nalishlari yoritiladi. Ushbu nashr o`quvchini chet ellardagi parlament demokratiya-sining rivojlanish shakllari, hokimiyatning taqsimlanish mexanizmida parlamentning o`rni haqida xabardor qilishni ko`zlaydi. Hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlariga bo`linishi pog`onaviylik prinsipiga emas, vazifalar prinsipga asoslangan. Dj.Lokk, Sh.Monteskye hokimiyatning bo`linish nazariyasini yaratayotganlarida davlat

hokimiyatining maydonga kelishini ijtimoiy shartnomalar mavjudligi bilan asoslab berganlar. Shunday qilib, hokimiyatning bo`linishi uning yagona manbai bo`lishini taqozo etadi. Bu manba — halq bo`lib, davlat huquq darajasida yagona davlat mexanizmini yaratishdan iborat. Biroq bu nazariyada hokimiyatlarning oqilona nisbati (balansi) xaqidagi tezis hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu tezis na faqat hokimiyatlarning mustaqilligini, balki o`zaro munosabati va nazoratini «tiyilish va posangi» ko`zda tutadi. Nazariyaning muhim tashkil etuvchisi sifatida, uning yaratuvchilari, davlat organlari faoliyatining huquqiy asosi va doimiyligini ko`rsatgan edilar. Qonunlarning «doimiy va barqaror kuchga egaligi va O`z luksiz bajarilishi yoki uning bajarilishini nazorat etish zarurati doimo hokimiyat mavjud bo`lishni taqozo etadi». (Lokk Dj. Soch., v 3 t. M., 1988. S. 347). Konstitutsiyalarda bu tamoyil ba`zan to`g`ridan-to`g`ri, ba`zan bavosita qayd qilinadi, joriy qonunchilik va boshqa konstitutsiyaviy aktlarda ham qo`llanadi. AQSH konstitutsiyasida hokimiyatning halqqa tegishliligi va, ayni vaqtda, turli tarmoqlarga bo`linishi belgilanadi. Uning birinchi bo`lim, 11- moddasida «Amerika Qo`shma Shtatlari Prezidenti ijro hokimiyatini amalga oshiradi. U o`z lavozimida to`rt yil muddat turadi», deyilgan. (Konstitutsiya burjuaznix gosudarstv. M., 1983, S. 19— 43). O`sha bo`limning 111-moddasida ko`rsatilishicha, Qo`shma Shtatlarda sud hokimiyatini Oliy sud va Kongress tomonidan vaqti vaqti bilan ta`sis etiladigan quyi sudlar amalga oshiradilar. Ta`kidlash joizki, AQSH Konstitutsiyasida «qonunchilik hokimiyati» tushunchasi yo`q. «Bu yerda o`rnatilgan barcha qonunchilik vakolatlari Qo`shma Shtatlarning Senat va Vakillar palatasidan tashkil topgan Kongressiga tegishlidir». Shunday qilib, Konstitutsiyaning qatiy semantik sharhlaridan kelib chiqilsa, bu holda Kongress qonunchilik hokimiyatining egasi bo`lmay, balki qonunchilik vakolatini tashuvchisidir. Yaponiya konstitutsiyasida hokimiyatning bo`linish prinsipi aniq belgilangan. Parlament davlat hokimiyatining oliy organi va yagona qonun chiqaruvchi oliy organi deb hisoblanadi, ijro hokimiyati kabinet tomonidan amalga

oshiriladi, sud hokimiyati to`laligicha Oliy sud va qonuniy ta`sis etiladigan quyi sud organlari qo`lida. Ispaniya konstitutsiyasida ham qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyati aniq bo`lingan. Gretsiyada ham xuddi shunday holni kO`z atish mumkin. Sharqiy Yevropaning aksariyat yangi demokratik davlatlarida, shuningdek, Rossiyada hokimiyatning izchil bo`linishi haqidagi tezis rasmiy ravishda qaror topgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida ham hokimiyatni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlariga bo`lish tamoyillari berilgan. Chet el davlatlarida hokimiyatlar bo`linishi nazariyasini kon-stitutsiyaviy- huquqiy amaliyot shaklida qo`llanishi asosida quyidagi xulosaga kelish mumkin: bu holda, gap, hokimiyatni bo`lish haqidagi umumiy nazariya ustida emas, balki konstitutsiyaviy va qonuniy aktlar bilan mustahkamlanib qo`yilgan yuridik prinsiplar haqida ketyapti. Bunday mustahkamlash davlatning barcha tizimlarini muvozanatlaydi, ularning vakolatlarini aniq va izchil chegaralaydi. Hokimiyatni bo`lish prinsipini amalga oshirishda chet el parlamentarizmi va ikki palatali tizimi muhim ahamiyat kasb etdi. Monteskye ijro etish va qonun chiqarish organlarini «bir-yoqlamalikka berilib ketish» hollaridan saklash uchun samarali vosita sifatida ikki palatali parlamentni ilmiy asoslab bergan edi. U «Erkinlikni ta`minlovchi» hokimiyat konstruksiyasini quyidagicha ta`riflaydi: qonun chiqaruvchi majlis ikki qismdan iborat bo`lib, bir-birlarining g`oyalarini rad qilish huquqiga ega, o`z navbatida, ikkalasi ham ijro hokimi-yatiga bog`liq, keyingisi esa qonun chiqaruvchi organlar bilan bog`liq. Monteskye g`oyalari AQSH konstitutsiyasining «otalari» tomonidan daalat filosofiyasining asosi sifatida qabul qilikib, keyinchalik ushbu g`oyalar jiddiy rivojlantirilgan. Parlamentning ikki partiyali konstruksiyasi, amerikacha siyosiy dunyoqarash asoschilari fikricha, birinchidan, qokimiyat tepasidagi saylovchilar oldida majburiyatlar borligini eslata turib, rsspublikani himoya qiladi. «Uning mavjudligi halq tinchlikni ikki karra ishonchliroq qiladi, chunki hokimiyatni noqonuniy tarzda egallab olish yoki xoinlik haqidagi barcha fikrlar

ikkala avtonom palataning kelishuvini talab qiladi». Ikkinchidan, yuqorida keltirilgan model «hamma va har qanday assambleyalar isyonkor yo`lboshchilarga jilovni tutqazib qo`yib, ko`qqisdan shiddatli ehtiroslarga berilib ketishga, o`ylamasdan halokatli qarorlar qabul qilishga» moyilligi yo`lida to`siq bo`ladi. Uchinchidan, yana bir kamchilik — quyi palataga saylangan deputatlarning qonun chiqarish vazifalari va prinsiplari bilan yetarli tanish bo`lmasligining oldi olinadi. Va nihoyat, ikki palatalik Vakillar palatasi tarkibini qisman o`zgartirib turish sharoitida, parlament ishida vorislikka yordam beradi. N.Bentam ishlarida ikki palatalilik jiddiy taxlil qilinib, uning afzalliklaridan tashqari kamchiliklari ham ko`rib chiqilgan. Kamchiliklar deg`anda, ingliz faylasufi, quyidagilarni nazarda tutgan: birinchidan, ikki palatali parlamentda kamchilik ham ko`pchilik singari ahamiyatga ega bo`lishi mumkin, ya`ni «birinchi palatada bir ovozdan qabul qilingan masala, ikkinchi palatada bir ovoz ko`pchiligi bilan rad qilinishi mumkin». Ikkinchidan, bunday bo`linish palatalar tarkibiga qarab, ikki har xil yo`nalishni maydonga keltiradi. Uchinchidan, har bir palata umumiy majlislardagi kabi ma`lumotlar to`likligidan maxrum bo`ladi. To`rtinchidan, palatalarning bo`linishi ishning tezligiga putur yetkazadi. Beshinchidan, bunday bo`linishning oqibati shundan iboratki, palatalarning biri tashubbus qilsa, ikkinchisi negativ munosabat huquqiga ega bo`ladi. Bunday xolda negativ huquqqa ega palataning manfaati muxokamaga qo`yilgan masalarni rad qilishdan iborat bo`lib qoladi. Ikki palatali tizimning ustunligi shundaki, o`rnatilgan qoida va tartiblarni kafolatlaydi: «Agar palatalardan biri tartib-qoidani bO`z sa, bu bilan boshqa palatag`a bahsli masalalarda faqat rad qilish uchun qonuniy bahona topib bergan bo`lur edi». Ish har tomonlama ko`rib chiqilishi uchun turli manfaatlar va qarashlar, xurofotu odatlardan holi bo`lishi lozim. Zero ko`ddan beri birgalikda ishlaydigan kishilar ma`lum darajada birlashish ruxdga ega bo`ladilar. Chunki bunga boshqa palatada tabiiy qarshilik bo`ladi. Shunday qilib, ikkinchi palataga ishni birlamchi qarab chiqishdan so`ng keladigan appelyatsion sud sifatida qarash mumkin. Uchinchi ustunlik, bu, bir palata hokimiyatini cheklashdir. «Qonunchilik

korpusining bo`linishi, — xulosa qiladi Bentam, — palatalarning har qanday tarkibida islohotlarga kuchli qarshilik qiladi. Ammo bu, mustahkam konstitutsiya mavjudligida bo`linish uning naqadar zarurligini faqat isbotlaydi. Ikkita yakor bilan mustahkamlangan davlat kemasi boshqa hech qanday usullar bilan erishib bo`lmaydigan qarshilik kuchiga ega bo`ladi». (Bentam. 1997, 565—567). Chet el tajribalari misolida dunyoda parlamentning ikki palatali tizimi taraqqiyotini ko`rishimiz mumkin. 2000 yilda umumiy aholi sonini 600 mln. odam tashkil qilgan 19 ta Yevropa mamlakatlarida ikki palatali parlament faoliyat ko`rsatdi. Bular jumlasiga qit`aning eng yirik davlatlari: Rossiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya, Polsha, Yugoslaviya, Ruminiya, Ukraina kiradi. Zamonaviy parlamentlar bir-birlaridan quyidagilar bilan farqlanadi: tarkibi, vakolatlari, hajmi, shuningdek, palata va parlamentlar nomi bilan farqlanadi. Masalan, Rossiya va Shveytsariyada — parlament — Federal majlis, Bolgariyada — Halq majlisi, Vengriyada — Davlat majlisi, Slovakiyada — Milliy kengash, Vyetnamda — Milliy majlis, Ukrainada — Oliy rada, Niderlandiyada —Bosh shtatlar, Ispaniyada — Bosh karteslar, Belorussiyada — Milliy majlis, Meksikada — Bosh kongress va hokazo deb nomlanadi. Parlament nomlaridan ko`ri-nib turibdiki, aksariyat ular hollarda, oliy va qonun chiqa-ruvchi ikki organning bir butunligini, mohiyatini ochib bera-di, halq tomonidan ushbu organni saylanishini ta`kidlaydi, ayrim hollarda, davlatning ma`muriy-territorial tuzilishi-ni ko`rsatadi. Bir qator davlatlar konstitutsiyasi (Ital14Y, Yaponiya, Polsha va boshqalar) parlament nomining konstitutsiyaviy ta`rifini keltirmay, turli-tuman palataga muayyan bir nom berib qo`yadi. Aksariyat hollarda palatalar quyidagicha nomlanadi. «Vakillar palatasi — Senat», «Milliy kengash — Kontonlar kengashi», «Vakillar palatasi — Maslahatchilar palatasi», «Milliy majlis — Senat», «Deputatlar palatasi — Senatorlar palatasi», «Seym — Senat» va hokazo. Italiyada palatalar oddiy — Birinchi palata va Ikkinchi palata deb nomlangan. Dunyo parlamentlari palatalarining shakllanish tartibi shundan darak beradiki, parlamentning qonun chiqaruvchi quyi palatasi, asosan, mamlakatning saylanish huquqiga ega bo`lgan barcha aholisi ishtirokida o`tkazilgan bevosita va

teng huquqli saylov bilan shakllanadi. Yuqori palataning shakllanish tarti-bi turli- tumanligi bilan farqlanadi. Barchaga ma`lum prin-simlar — bevosita va bilvosita saylovlar tayinlash va kooptatsiya turli ko`rinishda uchraydi. Bevosita to`liq saylovlar yo`li bilan Polsha, Ruminiya va Chexiya senatlari shakllanadi. Belgiyada 40 senator lisoniy kvotalar bo`yicha, proporsional vakolatlar asosida ochiq ovoz berish yo`li bilan saylanadi, 21 senator esa lisoniy jamoalar kengashi tomonidan kvotalar bo`yicha saylanadi. Yevropa mamlakatlari parlamentlarining shakllanish tarti-bida yagona asosiy xususiyat vakolatlarning hududiy bo`linishidir. U bevosita saylovlar (Shveytsariya, Italiya, Polsha), bil-vosita saylovlar (Fransiya, Niderlandiya, Sloveniya) aralash saylovlar (Ispaniya), yoki palata a`zolarini tayinlash (Germa- niya, Rossiya) asosida aksari palatalarning tarkibini belgi-laydi. Irlandiya tajribasi, bo`yicha 60 senatordan 11 tasini Prezident tayinlaydi, 49 senator saylanadi (universitetlar tomonidan 6, turli xil kasbiy guruhlar tomonidan 43 senator). Parlament faoliyatining konstitutsiyaviy boshqarishning aso-siy masalalaridan biri palata a`zolarining sonidir. Chet el tajribalari shuni ko`rsatadiki yuqori palatada deputatlar soni quyi palataga nisbatan kamroq bo`ladi. Buning sababi shundaki, Parlamentning qonunchilik va nazorat faoliyatini asosan quyi palata bajaradi. Masalan, Belgiyada quyi palatada 150 depu-tat, yuqori palatada esa 71 deputat faoliyat ko`rsatadi, Nider-landlardagi nisbat 150:72, Norvegiyada 124:42, Shveytsariya kon-federatsiyasida 200:46, Yaponiyada 500:252, Italiyada 630:315, Polshada 460:100. Parlamentning asosiy masalalaridan yana biri palatalarning faoliyat muddatidir. Chet el tajribalarida bu masala 2 variantda hal qilinadi. Bazi mamlakatlarda palatalar muddati mos tushsa (Norve-giya, Niderlandlar, Ispaniya, Italiya, Polsha), boshqalarida mos tushmaydi. (Irlandiya, Yaponiya). Masalan, Yaponiyada quyi palataning vakolati 4 yil bo`lsa, yuqori palata faoliyati 6 yilga mo`ljallangan, shu bilan birga, har uch yilda parlament a`zolarining yarmi qaytadan saylanadi.

Malumki, dunyo bo`yicha parlamentning konstitutsiyaviy-ququqiy maqomi davlatning asosiy qonunlari bilan belgilaniladi. Parlament mexanizmining haqiqiy faoliyati esa, ko`p xrllarda mavjud davlatdagi partiya tizimiga bog`liq (bir partiyali yoki ko`tshartiyali). Partiya tizimi parlament tarkibida aks etadi, chunki deputatlarining aksariyati u yoki bu partiya a`zolaridir. Mustaqil nomzodlar uncha katta bo`lmagan guruhlarni tashkil qilib, kuchli mavqega ega emaslar. Tarixdan ma`lumki, turli mamlakatlarda Konstitutsiyaviy reformalar qilishda, iqtisodiy va siyosiy hayotga o`zgarishlar kiritishga qaratilgan qonunlarni qabul qilishda, asosan, siyosiy partiyalar muhim rol o`ynaydilar. Binobarin, parlament ishining samaraliligi aholining ma`-lum tabaqa va guruhdari manfaatlarini himoya qiluvchi siyosiy kuchlar mutanosibligi va tarkibi bilan belgilanadi. Parlamentning partiyaviy tarkibini esa, mamlakatdagi siyosiy rejim belgilaydi. Masalan, totalitar to`z um parlamenti asosan bir partiyali bo`ladi yoki qaysidir partiya hukmronlik qiladi boshqalari esa, u bilan kelishib ishlagani uchungina parlamentda ishtirok etadi. Shunday qilib, siyosiy rejim bilan parlamentning partiya strukturasi orasidagi bog`liqlik haqida gapirganda, demokratik institutlar maydonga kelish jarayoni ro`y berayotgan davlatlardagi parlamentarizmning shakllanish xususiyatlarini inobatga olish kerak. Umuman olganda, boshqarishning demokratik tartibi mavjud davlatlarda parlament tarkibi ko`ppartiyalikka asoslangan. Chunki, faqat sivilizatsiyali ko`ppartiyali tizimgina davlat organlari faoliyatini nazorat qilish mexanizmini yarata oladi, deputatlar korpusini yakka shaxslardan halos qilib, qonuniy aktlarni qabul qiluvchi samarali tizimga aylantiradi. Ikki yoki uvdan ortiq partiyadan (parlament fraksiyalar-dan) tashkil topgan parlamentni ko`ppartiyali deyiladi. Jumladan, Buyuk Britaniya, Avstraliya, Irlandiya, Kanada parla-mentarizmi modelini tanlagan boshqa davlatlar parlamenti ikki partiyalidir. Avstriya, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Rossiya, Norvegiya, Fransiya, Yaponiya va boshqa ko`pgina davlatlarning parlamentida fraksiyalar soni ikkitadan ortiq. Ularning soni u yoki bu partiyaning parlamentdagi o`rni bilan aniqdanadi

O`zbekistondagi ko`ppartiyali holat amalga oshgan haqiqatdir. Biroq, O`zbekistondagi ko`ppartiyalik tizimning shakllanish jarayoni hali boshlang`ich bosqichda, murakkab va notekis o`tmoqda. Albatta, bu ko`p jihatdan, siyosiy madaniyat darajasini yetarli emasligi, partiya va davlat hokimiyatining o`zaro munosabati tajribasining yo`qligi bilan bog`liq. Rivojlangan demokratik davlatlarda, partiyalar parlamentdan o`rin olishdan ancha ilgari paydo bo`lib, aynan o`sha davrlardayoq ularning tashqi va ichki to`z ilmalari shakllangan. Partiyaning shakllanishi uchun O`z oq vaqt kerak, saylov kompaniyasi jarayonida ko`p marotaba dastur va tashkiliy to`z ilmani qayta ishlash, o`z qatorlarini yangi a`zolar bilan to`ldirishiga bag`ishlangan ishlar, fuqaro-larning siyosiy aktivligi va siyosiy madaniyatini oshirish kabi vazifalarni bajarishi lozim. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimovning ta`kidlashicha, «Ko`p partiyalik tizimni, to`la ma`noda, tezroq shakllantirishimiz kerak. Binobarin, partiyalar, ya`ni nodav-lat tashkilotlari jamiyat ovozini tashkil qiladi». Jamiyatda manfaatlar qanchalik rang-barang bo`lsa, birlashma va partiya-lar shuncha turli-tuman va yorqin spektrlarda ularni aks ettiradilar. Shuning uchun, davlat va jamiyatni boshqarishning samarali tizimini yaratishda demokratik islohotlarning ortga qaytmasligini va oldinga intilishini kafolatlaydigan ko`p iartiyalikni amalga joriy qilish asosiy vazifa bo`lib qoladi. Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasida I.A.Ka-rimovning aytishicha: «Haqiqiy ko`p partiyalik — bu, fikr va g`oyalarning raqobati, siyosiy maydonda partiyalarning, shu jum-ladan oppozitsion partiyalarning ham bellashuvidir». Siyosiy hayotda oppozitsiyani me`yor emas, patologiya deb qabul qiladigan xurofotni yo`q qilish zaruriyati asosiy siyosiy muammo hisob-lanadi. Binobarin, Oliy Majlis zamonaviy parlament bo`lish o`rniga modernlashgan tabaqaviy-korporativ vakolatxonaga ay- lanmasligi uchun partiyaviy tizimni rivojlantirish, qonun qabul qilish jarayonining asosiy subyekti sifatida, partiya-ning ahamiyatini oshirish kerak. Qonunlarni yaratishda deputatlardan faqatgina madaniyat va maxsus bilimlar emas, balki fraksiyaviy ish san`ati ham ta-lab qilinadi. Axir, deputatlar pozitsiyasiga faqat saylovchi-larning manfaatlari yoki deputatning madaniy

darajasi, tar-g`ibotni olib borishi, informatsion darajasi emas, balki gu-ruxlar manfaati ham ta`sir qiladi. Parlament — murakkab mexanizm bo`lib, partiyalar, xudud-lar, guruhlar, shaxsiy manfaatlar chatishuvidir. Parlamentning mustahkamligi uchun ko`plab guruqiy va xususiy manfaatlar aso-sida universal manfaat — tinchlik, millatlararo rizolik va halqning to`kin-sochinligi yotishi lozim. Parlament hukmronlik uchligida asosiy vosita bo`lib xizmat qiladi. Unda jamiyat manfaatlarining mujassamlashishi va bu manfaatlarning ochiq ifodalanishi parlamentning oshkorali-gini ta`minlaydi. Bu oshkoralik hukumat va turli davlat organ-lari, markaz va xududlar orasidagi qarama-qarshiliklarni bar-taraf qilishda yordam beradi. Vakolat chegaralarida manfaatlar balansini aniqlash parlamentning doimiy vazifasini tashkil qiladi. Chet el parlamentarizmi tajribalarini o`rganish shuni ko`rsatadiki, demokratik davlatlar parlament to`z ilmasining asosiy xususiyati — deputatlarning fraksiya va bloklarga bo`linishi-dir. Siyosiy guruhlar asosiy vazifani, ya`ni davlat organlari va jamiyat orasida bog`lovchi halqa vazifasini bajarishga sezi-larli darajada moslashgan bo`ladi. Aynan, siyosiy guruhlar par- lamentning tarkibi, shakli, faoliyati usullariga, shuningdek, hokimiyatning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi organlarining o`zaro bog`liqlik tizimiga ta`sir qiladi. Ko`pchilik tadqiqotchilar ta`kidlashicha, siyosiy guruhlar juda keng vakolatlarga ega va amalda bu vakolatlarni faol ishlati-shadi. Masalan fransuz tadqiqotchilarining yakdil fikricha, siyosiy guruhlar mamlakat qonun chiqaruvchi organining faoliya-tiga katta ta`sir o`tkazadi. Masalan, PAvril va J.Jikel fik-richa, ular parlament hayotining asosi hisoblanadi, J.Laport va M.J.Tyular siyosiy guruhdarni XX asr parlamentining eng muhim organlari sifatida baholashadi. Bunday nuqtai nazarlar-ga qo`shilmay bo`lmaydi. Bayon qilingan fikrlar, parlamentning tashkiliy institutsion to`z ilmasi asosini fraksiya va bloklar tashkil qilishini ko`rsatadi.

Ko`plab davlatlarning konstitutsiyaviy me`yorlari yuqori va quyi palatalarning faoliyati va huqukdari prinsiplarini quyi-dagilar bilan mustahkamlab qo`ygan: — ikkala palata a`zolari faqat ularni saylaganlar namo-yandasi emas, balki halq namoyandasidir; — bir vaqtning o`zida ikkala palata a`zosi bo`lish mumkin emas; — u yoki bu palata a`zosi aytgan fikri uchun ta`qib qilini-shi mumkin emas; — umumiy majlislar davomida ikkala palata yagona organ sifatida qabul qilinadi; — palata majlislari, reglamentda belgilanganlaridan tash-qari, ochiq olib boriladi; — har bir palata o`z a`zolarining vakolatlarini tekshiradi va vakolat bilan bog`liq bahslarni hal qiladi; — hech bir palata, ko`pchilik palata a`zolari yig`ilmasa, birorta qaror qabul qilolmaydi; — har qanday qaror palata a`zolarining ko`pchilik ovozi bilan qabul qilinadi (reglamentda belgilangan holatlar bun-dan istisno); — ikkala palata ham umumiy yoki alohida majlislarda mO`z o-kara o`tkazadi yoki qaror qabul qiladi; — har bir palata tekshirish o`tkazish, davlat a`zolariga alo-xida yoki umumiy holda so`rovlar yuborish, guvoxdar hozir bo`lishi va ko`rsatmalar berishi, shuningdek, zarur xujjatlarni taqdim etishini talab qilish huquqiga ega; — har bir palata o`z a`zolaridan rais va rais o`rinbosarla-rini tanlashi, ularning vakolatlari va majburiyatlarini bel-gilashi lozim; - palata a`zolari, qonunga muvofiq, har yili davlat byud-jetidan mukofot oladilar; - palatalarning bironta a`zosi palata ruxsatisiz hibsga olinishi mumkin emas; - har bir palata o`z majlislari bayonnomasini olib boradi;

- har bir palata o`z reglamentini belgilaydi va unga tegish-li qolda o`z vakolatlarini amalga oshiradi, qoidalarini belgi-laydi va ularga amal qilmagan hollarda jazolarni tayinlaydi. Davlat organi bo`lgan parlamentning vakolati masalasi fan va siyosiy amaliyotda asosiy, tamal masalalardan biridir. Unga beriladigan javob, qonun yaratuvchi organ davlatda o`z ijtimoiy vazifasini qanday va qay tarzda amalga oshirishini, uning boshqa markaziy va mahalliy davlat institutlari bilan o`zaro munosabati qanaqa ekanligini oydinlashtiradi. Parlament salohiyatining boshqa davlat organlari salohiya-tidan farkli o`laroq o`ziga xosligi, uning qonun yaratish huquqiga ega bo`lgan oliy organ sifatidagi moxiyati bilan bog`liqsir. Parlament Konstitutsiya va qonunlar qabul qilish orqali o`z salohiyatini belgilash, ijro va sud organlari salohiyatiga asos soluvchi aktlar chiqarish, markaziy va mahalliy organlarining o`zaro munosabatini belgilash huquqiga ega. Biroq parlament salohiyatining cheksizligi mutlaq bo`la olmaydi. Umuman olgan-da, ko`plab mamlakatlarda parlament salohiyati o`z ichiga quyi-dagi yiriklashgan vakolatlarni oladi: a) qonun chiqarish; b) vakolat berish; v) nazorat; g) ta`sis. Ularning mazmuni, hajmi, ayniqsa, o`zaro munosabati turli mamlakatlarda turlicha, va har bir davlatning konstitutsiyaviy tizimiga bog`liq (parlament, Prezident, aralash). Chet el davlatlarining konstitutsiyasida parlamentning yuqori va quyi palatalari qonunlarni ko`rib chiqish tartibi muhim o`rin tutadi. Qonun loyihasini ko`rib chiqish jarayoni Konstitutsiya va palatalar reglamenti tomonidan belgilanadi. Har qanday qonun loyihasi avval quyi palatada, so`ngra yuqori palatada ko`rib chiqiladi. Quyi palatada qonun loyihasi uch marta o`qilgandan so`ng qabul qilinadi. Qabul qilingan qonun belgilangan vaqt-dan keyin rais tomonidan yuqori palataga yuboriladi. U yerda qonun loyihasi ma`lum bir vaqt mobaynida tegishli komissiya tomonidan o`rganiladi, Palata majlisi muhokamasiga qo`yiladi va o`zgarishsiz qabul qilinishi yoki quyi palataga o`zgartirishlar kirgizish uchun qaytarlishi yoki umuman qabul qilinmasligi mumkin. Agar qonun

belgilangan vaqg ichida yuqori palata tomonidan ko`rib chiqilmasa, u qabul qilingan xisoblanadi. Qonun yuqori palata tomonidan qabul qilinmagan hollarda, ayrim mamlakatlarda palatalar tenglikka asoslangan nizolar-ni bitishtiruvchi komissiya to`z adilar. Krnun loyihasi quyi palatada qabul qilinib, yuqori palata ma`qullagandan so`ng (har bir palataning to`liq tarkibidan ko`pchilik ovozi berganda) qonunga aylanadi. Yuqori palatada qabul qilingan qonun 10 kun ichida Prezident imzosiga yuboriladi. Prezidentning e`tirozi bo`lmasa ma`lum muddatda imzolaydi yoki qonun chiqaruvchi palataga imzo qo`yilmagan holda izoh bilan qaytaradi yoki konstitutsiyaviy sudga ushbu qonunning mamlakat Konstitutsiyasiga muvofiqligini tekshirish uchun rasmiy so`rov bilan murojaat qiladi (Polsha tajribasi). Agar Prezident qabul qilingan qarorga imzo qo`yishdan bosh tortsa (veto huquqi), qonun chiqaruvchi palata qonunni qaytadan ko`rib chiqib, belgilangan muddatda deputatlarning umumiy sonidan kelib chiqqan ixtisosli ko`p (2/3) ovoz bilan qabul qiladi. Shundan so`ng, qonun yana yuqori palataga yuboriladi, deputatlarning ko`pchilik ovozi bilan (2/3) qaytadan qabul qilinadi. Konstitutsiyaviy-huquqiy aktlar tizimini o`rganish shuni ko`rsatadiki, ko`pgina chet ellarning ikki palatali parlamentdagi «tiyilish va posangi» tizimi, parlament tomonidan hukumatning ijro etuvchi tashkilotlar faoliyatini nazorat etish-ning turli xil shakllarida o`z aksini topadi. Bu shakllar quyi-dagilardan iborat: — parlament a`zolaridan birini Bosh vazir lavozimiga tak-lif qilish; — xukumatning faoliyat dasturi haqidagi ma`ruz asini ting-lash, hukumatga ishonish yoki ishonmaslik haqida votum bayon qilish; — Prezident iste`fosini qubul qilish; — parlament qo`mitalari va komissiyalari tomonidan tek-shirishlar o`tkazish; — mahalliy Kengash deputatlarining amaldagi qonunlarga nomunosib qarorini bekor qilish;

— mahalliy Kengash deputatlarini tarqatib yuborish haqida qarorni qabul qilish; — hukumatga yoki ayrim vazirlarga savollar va so`rovlar; — hukumat va idoraviy qoidalarni yaratishda huquqiy ramkalarni belgilash; — budjet mablag`lari ishlatilishini nazorat qiluvchi komitet (palata)ni shakllantirish; — hukumatning parlament oldidagi javobgarligini belgi-lash; Hukumatning moliyaviy faoliyatini parlament tomonidan nazorat qilish — ko`plab chet el davlatlarida qabul qilingan va tarixi o`tmishga borib taqaladi. Xususan, Ispaniya konstitutsi-yasi, bu maqsadda tekshirish bosh organi sifatida hisob palatasini nazarda tutadi. U davlatning iqtisodiy faoliyati va moliyaviy hisobotini nazorat etuvchi oliy organ va ommaviy sektor sifatida ish yuritadi, bevosita parlamentga bo`ysunadi, asosiy vazifasi — Bosh hisobni tuzish va Parlamentning e`tiborini budjetning bajarilish jihatlariga qaratishdan iborat. Rossiyada hisob palatasi, Qozog`istonda respublika budjeti bajarilishini nazorat qiluvchi xisob qo`mitasi mavjud. Parla-ment nazoratining obyekti, avvalambor, hukumatning ijro organlaridir, ayrim hollarda, davlat boshlig`i, sud organlari, mahalliy boshqaruv organlari, qurolli kuchlar, huquqiy organ-lar va boshqa davlat institutlarini ham qamrab oladi. Ma`lum vaziyatlarda, parlament tekshiruv obyekti sifatida davlat va xususiy korxonalar, ishbilarmonlar birlashmalari faoliyati bo`lishi mumkin. Parlament nazoratining vositasi savollar va so`rovlardir. Savol biron shaxsning chiqishi bilan bog`liq masalalar bo`yicha berilishi mumkin; savol oldindan yoki bevosita majlis vaqti-da berilishi mumkin; ko`pincha, og`zaki shaklda beriladi, yozma murojaat ham bo`lishi mumkin. Yozma so`rov-murojaat shaklidan Palata yoki deputat guruhla-ri tomonidan biror bir siyosiy muammoni hal qilishda foyda-laniladi. U albatta, majlis kun tartibiga kiritilishi lozim. So`rov-murojaat matni oldindan parlament a`zolariga va Hukumatga beriladi, Hukumat javob beriladigan kunni belgilaydi.

Keyinchalik so`rovnoma bo`yicha bahslar boshlanib ketadi, oxi-rida javobning sifatiga baho berish uchun ovoz beriladi. So`rov-nomaga javob berish muddati Yaponiyada bir hafta, Italiyada — 10 kun, Fransiyada — bir oy. Nazoratning eng samarali shakllaridan biri parlament tek-shirishi hisoblanadi. Bunday faoliyat AQSH parlamentining ikkala palatasiga xos. Tekshirishni qo`mitalar, shuningdek, Kon-gressning ikkala palatasi to`z adigan maxsus komissiyalar olib boradi. Ular zarur xujjat va materiallarni talab qilish,biror bir shaxsni, shu jumladan Prezidentni ham, chaqiruv qog`ozi bilan eshitishga jalb qilish, shuningdek, guvoh sifatida so`roq qilish huquqiga egadirlar. Chaqiruv bo`yicha kelmaslik — sud ta`qibiga olib kelishi mumkin. Tekshirish natijasida olingan material va ma`lumotlar palataga yuboriladi. Senat yoki Vakillar palatasi qaroriga asosan muayyan shaxsga tegishli jinoiy ish sudga oshirilishi mumkin. AQSH mahkamalari uchun parlamentning eng nozik sanksiyasi budjet ajratmalarini qisqartirish havfi hisoblaniladi. Shuningdek, jiddiy asoslar bo`lgan hollarda, Prezidentga qarshi impichment qo`zg`ash ham mumkin. Chet mamlakatlar ikki palatali parlamentining tarkibiy qurilishida o`xshashlik bor. Masalan, palatalar — parlamentning mustaqil organi, aniq vakolatlarga, zimmasiga qo`yilgan vazifalarni bajarish uchun o`z to`z ilmasiga ega. Vakillar palatasi (yuqori palata) rais tomonidan boshqariladi, uning muovinlari bor. Palataning ishchi organi — prezidiumi bo`lib, asosiy ish qonunlarni muhokama qiluvchi komissiyalarda olib boriladi. Palata faoliyatining tashkiliy-texnik ta`minoti bilan palataning Devoni shug`ullanadi. Kuyi — qonun qabul qiluvchi palata ham ayrim o`zgarishlar bilan asosan shunday to`z ilmaga ega. Palata raisi o`z palatasi nomidan gapiradi, uning huqukla-rini himoya qiladi, faoliyatiga javob beradi, majlislar chaqiradi, so`zga chiquvchilarga so`z beradi, ovozga qo`yadi, Prezidium va Devon ishlariga rahbarlik qiladi. Rais

muovinlari rais aytgan topshiriq va ishlarni bajaradi, rais yo`qligida majlislarda raislik qiladi. Palata Prezidiumlari palata raislari, ularning muovin-laridan tashkil topgan. Ular bir haftada bir marta yig`ilishib, malata ishining umumiy rejalarini tasdiqlashadi, qonun chiqarish bilan bog`liq faoliyat muammolarini muhokama qilishadi, ma`lum bir qonunlar bo`yicha topshiriqlarni bajarishadi. Palata raisi tomonidan taklif qilingan shaxslar yoki Devop boshlig`i Prezidium palatasining majlislarida ishtirok egshii mumkin. 11alata komissiyalari davlat va jamiyatning quyidagi eng 1sosiy muammolari bo`yicha shakllanadi: iqtisodiy va ijtimoiy masalalar; qishloq xo`jaligi; - sog`liqni saqlash, fizkultura va sport; mudofaa; fan va ta`lim; madaniyat va ommaviy axborot vositalari (OAV); maqalliy o`z-o`zini boshqarish; tashqi ishlar; qonun chiqarish; — inson huquqdari va qonunchilik; — reglament va etika; — va boshqalar. Palata komissiyalari tomonidan ayrim muammolarni yechish uchun kichik komissiyalar (guruhlar), shuningdek, murakkab muammolarni tezkor ko`rib chiqish uchun favqulodsa komissiyalar tuzish mumkin. Komissiya a`zolari 9—15 kishidan iborat bo`lib, palata maj- lislarida saylanadi. Komissiya a`zolarining asosiy vazifalari u yoki bu qonun loyihasi bo`yicha shaxsiy fikr bildirish, uni mukammallashtirish bo`yicha takliflar kiritish, yangi qonunni ishlab chiqish, davlat va ijtimoiy hayot bilan bog`liq dolzarb masalalar bo`yicha munozaralar olib borishdan iboratdir. Palata komissiyalarining majlislari ochiq holda, OAV vakillari (yopiq majlislarni istisno qilganda) va boshqa taklif etilgan shaxslar ishtirokida olib boriladi.

Keyingi vaqtlarda parlament, uning palatalari, qo`mitalari, komissiyalari va deputatlar faoliyatiga ilmiy, tashkiliy, axborot, huquqiy va texnikaviy yordam ko`rsatadigan davlat xizmatchilarining tashkiloti sifatida ikki palatali parlament apparatiga katta ahamiyat berilmoqda. Apparatning bosh vazifasi — qonunchilik faoliyatini xujjatlar loyihalari bilan ta`minlashdir. Masalan, AKD1 qonunchilik tizimi o`z ekspertlari va tahliliy salohiyatiga ega. Xususan, AKD1 Kongressi Kutubxo-nasining tadqiqot xizmati tabiiy va ijtimoiy fan sohalariga oid keng masalalar bo`yicha Kongres a`zolari va komissiyalari uchun izlanishlar olib boradi. Kongress so`rovi asosida ekspertlar ochiq hamda yopiq xususiyatga ega bo`lgan ma`ruz a va memorandumlar tayyorlaydilar. Kutubxona ilmiy markazlar, universitetlar bilan keng aloqalar o`rnatgan, uning tahliliy mahsulotlari qonunchilik qarorlarini qabul qilishda asos bo`ladi. AQSH Kongressi budjet boshqarmasi hukumat va mahkama budjetlarining joriy sharhlarini tayyorlaydi, budjetni rejalashtirish, istiqbolni belgilashni takomillashtirish masalalarini, harajatlarni samarali sarflash muammolarini o`rganadi.

Adabiyotlar 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi T. «Adolat» 2003 y. 2. Karimov I.A. O`zbekistonning o`z istiqlol va taraqqiyot yo`li. — T., “O`zbekiston”, 1992. 3. Karimov I.A. O`zbekiston — kelajagi buyuk davlat. — T., “O`zbekiston”, 1992. 4. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 5. Karimov I.A. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. — T., “O`zbekiston”, 1993. 6. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin! — T., “O`zbekiston”, 1993. 7. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. — T., “O`zbekiston”, 1993. 8. Karimov I.A. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. — T., “O`zbekiston”, 1995. 9. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi. — T., “Adolat”, 1992. 10. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. — T., “Adolat”, 1998. 11. Qayumov R.Q. O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqi. — T., “Adolat”, 1998.

O'xshashlar

Xorijiy mamlakatlarda advokatura

Xorijiy mamlakatlarda saylov jarayoni

Xorijiy mamlakatlarda davlat boshlig`i

Xorijiy mamlakatlarda qonun chiqarish jarayoni

Xorijiy mamlakatlarda davlatning hududiy tuzilishi