Xorijiy mamlakatlarda davlatning hududiy tuzilishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Xorijiy mamlakatlarda davlatning hududiy tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

67 KB

Ko'chirib olish

Xorijiy mamlakatlarda davlatning hududiy tuzilishi Reja 1. Davlat tuzilishi shakllari tushunchasi. 2. Unitar davlatlar (Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya). 3. Federativ davlatlar-federalizm (AQSH, Meksika, Rossiya). 4. Konfederatsiya. 5. Hamdo`stlik davlatlari (Britaniya birlamligi, MDH). Hamjamiyat (Yevropa Ittifoqi, Osiyo mamlakatlaridagi hamjamiyat shakllari). 6. Rossiya va Belorusiya hamjamiyati (1996 y). 7. Yevroosiyo iqtisodiy hamjamiyati. Avtonomiya.

Ma`lumki, har qanday davlat muayyan hududda joylashgan bo`ladi. Uning fuqarolari ham xuddi shu hududda istiqomat qilishadi. Davlat o`zining ijtimoiy funksiyalarini bajarar ekan, fuqarolarning iqtisodiy turmushi va himoyasini tashkil etish, sug`urta zahiralarini yaratish va hokazolar uchun turli xil faoliyatni amalga oshiradi. Ammo aholining soni ancha ko`p, hududiy ko`lami katta bo`lgan sharoitlarda bir markazdan turib bu faoliyatni amalga oshirish – qariyb uddalab bo`lmaydigan vazifadir. Fuqarolar soni va hudud ko`lami muayyan chegaraga yetganda mamlakat hududini okruglar, viloyatlar, o`lkalar, shtatlar, kantonlar, guberniyalar, uyezd singari hududlarga bo`lish hamda shu hududiy tuzilmalarda hokimiyatning mahalliy (hududiy) organlarini tuzish zarurati tug`iladi. Shu tariqa hokimiyat va boshqaruvning markaziy hamda mahalliy organlari o`rtasida vakolatlarni bo`lish ehtiyoji ham paydo bo`ladi. Bu davlat (hududiy) tuzilishi zaruratini keltirib chiqaradigan birinchi sababdir. Ikkinchi sabab u yoki bu davlat aholisining ko`pmillatliligi bilan bog`liq. Har bir halq, millat o`z an`analari, davlatchilik bo`yicha tarixiy tajribasi, madaniy, til va boshqa ma`naviy ehtiyojlarga ega. Bularning hammasini davlat tuzilishi chog`ida nazarda tutish kerak. Uchinchi sabab subyekti va hatto tasodifiy omillar – o`zlashtirib olish, mustamlakachilik ta`siri, siyosiy manfaatlar va boshqa ko`pgina holatlardan iborat bo`lishi mumkin. Boshqaruv shakli singari hududiy to`zilish ildizlari ham juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Qadimgi Sharq zulmkor imperiyalariyoq viloyatlar, shaharlar, zabt etilgan hududlar va boshqalarga bo`lingandi. Ular o`z hududiy tuzilmalari hamda o`z hokimiyat va boshqaruv organlariga ega bo`lgan. Shuni ta`kidlab o`tish joizki, Qadimgi Turonzaminda tarixan ato etilgan va chegaralangan hudud ona-Vatan hisoblangan. «Vatan tushunchasi keng ma`noda va tor ma`noda ham qo`llaniladi. Bir halq vakillari jamuljam yashab turgan, ularning ajdodlari azal-azaldan istiqomat qilgan hudud nazarda tutilsa, bu keng ma`nodagi tushunchadir. Kishi tug`ilib o`sgan uy, mahalla, qishloq nazarda tutilsa,

bu tor ma`nodagi tushunchadir... Hazrat Alisher Navoiy Vatan tushunchasini ona yurt, o`rin, tug`ilib o`sgan joy, maskan, manzil ma`nolarida ishlatganlar... Vatan tushunchasi tarix davomida ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot munosabati bilan o`zgarib, kengayib, rivojlanib, boyib kelgan. Masalan, ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida muayyan qabila yashagan joy o`sha qabilaning Vatani sanalgan. Jondosh va tildosh qabilalarning uzviy ittifoqidan elat paydo bo`lgan, elat yashagan hudud el deb atalgan. Masalan, o`zbek halqi dostonlarida Chambil eli iborasi ko`p uchraydi. Muayyan hudud doirasida markaziy boshqaruvning paydo bo`lishi bilan Vatan tushunchasi elat, ya`ni halq va davlat tushunchalarini o`ziga qamrab olgan. Halqning tili, madaniyati, iqtisodiy turmushi, ruhiy va ruhoniy, ma`rifiy va ma`naviy ravnaq topa borishi natijasida shu halqqa mansub kishilar orasida mushtaraklik shakllanadi. Halq bilan millat o`rtasidagi birinchi va birlamchi farq shundaki, millat vakillarida uyushqoqlik, jipslik, birdamlik, hamjihatlik, maslak va e`tiqodda yagonalik, o`zaro manfaatdorlik, bog`liqlik va aloqadorlik, bugungi turmush va kelgusi maqsadlarda umumiylik halq vakillaridagidan ko`ra kuchli va qudratli bo`ladi. Kishilik taraqqiyotining bugungi bosqichida ijtimoiy guruhlarning eng rivoj topgan bo`g`inlari – bu millatlardir. Shuning uchun ham hozirgi kunda o`ziga jahonda 187 davlatni birlashtirgan eng nufo`zli halqaro uyushma Birlashgan Millatlar Tashkiloti deb ataladi, Halqlar Tashkiloti deb emas. Biroq hali-hano`z Yer yuzida kishilik taraqqiyotining ilgarigi bosqichlarida yashayotgan qabilalar, elatlar va halqlar ham mavjud. Demak, hozirgi talab nuqtai nazaridan yondashilsa, halq millat deb hisoblanishi uchun boshqa asos va omillardan tashqari halqaro huquqning subyekti deb tan olingan mustaqil va suveren davlatiga ham ega bo`lishi kerak. Shundan kelib chiqib aytsak, O`zbekiston Respublikasi o`zbek millatining Vatanidir. Bu o`rinda davlat va Vatan ayni bir ma`noni ifodalaydi, ya`ni O`zbekiston Respublikasi deganimizda Vatanimizni tushunamiz. Vatan deganda O`zbekiston Respublikasini idrok etamiz»20. Faxr va iftixor bilan ayta olamizki, O`zbekiston jahonga ulug` mutafakkirlarni, buyuk olim va shoirlarni yetkazib bergan oltin beshik, qadimiy sivilizatsiya maskanidir. Prezident Islom Karimov haqli ravishda qayd etib

o`tganidek: «Hozir O`zbekiston deb ataluvchi hudud, ya`ni bizning Vatanimiz, nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo`lganini butun jahon tan olmoqda. Bu qadimiy va tabarruk tuproqdan buyuk allomalar, fozilu fo`zalolar, olimu ulamolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chiqqan. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, sayqal topgan. Eramizgacha va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, shu kungacha ko`rku fayzini, mahobatini yo`qotmagan osori-atiqalarimiz qadim-qadimdan yurtimizda dehqonchilik, hunarmandchilik madaniyati, me`morchilik va shaharsozlik san`ati yuksak bo`lganligidan dalolat beradi. Beshafqat davr sinovlaridan omon qolgan eng qadimgi toshyozuvlar, bitiklardan tortib, bugun kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan 20 mingdan ortiq qo`lyozma, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san`at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, fizika, kimyo, astronomiya, me`morchilik, dehqonchilikka oid o`n minglab asarlar bizning beqiyos ma`naviy boyligimiz, iftixorimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo`lgan halq dunyoda kam topiladi. Shuning uchun ham bu borada jahonning sanoqli mamlakatlarigina biz bilan bellasha olishi mumkin, deb dadil ayta olaman»21. Yana mavzuga qaytib, aytish mumkinki, albatta, davlat o`z hududiy tuzilmalarining oddiy yig`indisidan iborat emas. Lekin bu tuzilmalarsiz davlat mavjud bo`la olmaydi. Endi biz davlat tuzilishini ta`riflash masalasiga o`tamiz hamda: «Davlat tuzilishi shakli deganda nima tushuniladi?» – degan savolga javob beramiz. Davlatshunos olimlar tomonidan bu tushunchaga ko`plab ta`riflar berilgan. Lekin ular bir-birlaridan unchalik katta farq qilmaydi. Ularning qariyb barchasi, davlat tuzilishi shakli deganda – davlat hokimiyatining ma`muriy-hududiy tashkil etilishi, davlat bilan uni tashkil etuvchi qismlar o`rtasidagi, davlatning alohida qismlari o`rtasidagi, markaziy va mahalliy organlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar xususiyatini tushunish kerak, deb hisoblashadi. Shunday qilib, davlatning hududiy tuzilishi bir butun va qismlarning, markaziy va mintaqaviy hokimiyat organlarining o`zaro nisbatini ifodalaydi.

Hududiy to`zilishning ikki asosiy farqlovchi jihati mavjud. YA`ni: to`zilish tarkibiga ko`ra davlatlar oddiy – unitar hamda murakkab – federativ va konfederativ davlatlarga bo`linadi. Demak, davlat tuzilishi shakli nafaqat ommaviy hokimiyat bilan, balki davlatning yana bir jiddiy xususiyati – aholining hududiy tashkiloti bilan ham chambaras bog`liqdir. Unitar (yagona, lotincha «unus» – «bir» so`zidan olingan) davlat oddiy to`zilishga ega yaxlit davlat bo`lib, to`la siyosiy birlik ekanligi bilan boshqalardan farq qiladi. Unitar davlatlarning aksariyati muayyan ma`muriy-hududiy bo`linish (tumanlar, viloyatlar, kantonlar)ga ega. Biroq mazkur mustaqil qismlar davlat suvereniteti alomatlariga ega emas. Bunday davlatda oliy organlarning yagona tizimi hamda yagona qonunchilik mavjud bo`ladi. Unitar davlatning yaxshi tomoni shundaki, uning tuzilishi sodda bo`lib, oliy hokimiyat to`laligicha uning tasarrufida bo`ladi. Barcha unitar davlatlarga xos bo`lgan markazlashtirish turli shakllarda va turli darajada namoyon bo`lishi mumkin. Ba`zi mamlakatlarda mahalliy organlar umuman bo`lmaydi va ma`muriy-hududiy bo`linmalar markaziy hokimiyat tayinlagan vakillar tomonidan boshqariladi. Boshqa davlatlarda mahalliy organlar tashkil etiladi, lekin ular (bevosita yoki bilvosita) markaziy hokimiyat nazorati ostida bo`ladi. Markaziy hokimiyat mahalliy organlar ustidan nazoratning qay turini amalga oshirishiga qarab, unitar davlatlar markazlashgan (Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Daniya va boshqalar) va markazlashmagan (Fransiya, Italiya, Ispaniya va boshqalar)ga bo`linadi22. Bundan tashqari, ba`zi unitar davlatlarda bir yoki bir necha hududiy bo`linmalarga boshqalardan imtiyozliroq huquqiy maqom berilishi mumkin. Bunday unitar davlat nisbiy ma`muriy mustaqil muxtoriyat (avtonomiya)ga ega bo`ladi. Davlat tuzilishining yuqoridagi shakli hududiy bo`linmalarning maxsus manfaatlarini hisobga olish zarur bo`lgan joylarda qo`llaniladi. Mazkur avtonom tuzilmalarda o`zini o`zi boshqarish huquqi boshqa aholiga qaraganda kengroq bo`ladi. Biroq muxtoriyatlar mustaqilligiga markaziy hokimiyat belgilagan doiradagina yo`l qo`yiladi.

Muxtoriyatlar qadimgi zamonlardan buyon ma`lum. Jumladan, sanoatlashishgacha bo`lgan jamiyatda muxtoriyat imperiyalar doirasida mavjud bo`lgan. Imperiya – davlatlararo birlashish shakli emas, shuningdek, murakkab davlat tuzilishining maxsus shakli ham emas. Bu aslida unitar davlat bo`lib, unga kiruvchi o`z suverenitetini yo`qotgan etnik-siyosiy tuzilmalar muxtoriyati bunday davlatga xos xususiyatlardandir. Sanoat yuksak taraqqiyotga erishgan davrda imperiyalar parchalanib ketadi. Zero, imperiya doirasida siyosiy mavjud bo`lgan etnoslar o`zlarining suveren davlatlarini barpo etishga intiladi. Yana bir jihatni hisobga olish kerak bo`ladi. Unitarizm yer egaliklari, knyazlik va boshqalarga bo`linib ketgan feodal tarqoqligiga nisbatan o`z davri uchun ilg`or hodisa hisoblangan. Zero, u yagona bozorning vujudga kelishi, burjua iqtisodiy munosabatlarining rivoji uchun yo`l ochib bergan. Lekin kapitalizmning rivojlanib borishi, fan-texnika taraqqiyoti bilan, yangi iqtisodiy muammolarning paydo bo`lishi va boshqa omillar tufayli integratsiya jarayonlari boshlanib ketadi. Bular esa murakkab davlatlar va ularning tuzilmalari – federatsiya, konfederatsiya, hamdo`stlik va hokazolarni yuzaga keltiradi. Federativ (lotincha «foedus» – ittifoq, shartnoma) davlat – murakkab davlat. Davlat va huquq fanida davlatlarning shartnoma va qonuniy tartibga solingan birlashuvini ta`sis etishga asoslangan ittifoq federatsiya deb ataladi. Demak, o`zaro birlashishga intiluvchi bir qancha mustaqil davlatlar mavjud bo`lgan joydagina federatsiya tashkil etilishi mumkin. Ko`pchilik (hatto siyosatdonlar, yuristlar, jamoat arboblari ham) federatsiya nima ekanligi haqida juda mavhum tasavvurga ega. Shu munosabat bilan biz tirixga murojaat etish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Federatsiyaning kelib chiqishi tarixini taxminan shunday tasavvur etish mumkin: siyosiy jihatdan shakllanib bo`lgan bir qancha kichik davlatlar mustaqil yashashga intilishadi, biroq tashqi havf-xatar va ichki qiyinchiliklar ulardan boshqa o`ziga o`xshash davlatlar bilan birlashishni taqozo etayotganiga ishonch hosil qiladi. Shunday qilib, ular mazkur birlashuv nimalardan iborat bo`lishi hamda

qanday qonuniy tartibda bu amalga oshirilishi haqida shartnoma to`zib, yagona davlatni barpo etadi. Bu birlashuv, odatda, «abadiy» deb e`lon qilinadi. Shveytsariyada xuddi shunday voqea sodir bo`lgandi. U yerda kuchli qo`shnilarga qarshi kurash davomida dastlab, 1321 yili Uri, Shvits, Nidvalden va Obvalden deb nomlangan kichik davlatlar (kantonlar) strategik maqsadlarda birlashishdi va keyinchalik «ittifoq yorlig`i»ni yozishdi. 1332 yili ular federatsiyasiga Lyutsern kantoni qo`shildi. 1352 yili Syurix, Glarus va Sug federatsiyaga birlashdi. 1353 yili Bern «abadiy» qo`shildi. 1415 yili Aargau kantoni Avstriyadan ajratib olindi va federatsiya tarkibiga kiritildi. Shu yildan boshlab Shveytsariyada har yili o`tkaziladigan federal syezdlar o`z ishini boshladi. Ancha keyinroq Amerika Qo`shma Shtatlari xuddi shunday asosda birlashdilar. Ular dastlab bir-biridan mustaqil 13 ingliz koloniyasidan iborat bo`lib, ularning har biri o`zining maxsus siyosiy va konstitutsiyaviy tarixiga ega edi. 1775 yili bu koloniyalar Angliyaga qarshi kurashda strategik maqsadlarda birlashishdi. 1781 yili, keyin esa 1787 yili shtatlar o`z federal konstitutsiyalarini ishlab chiqishdi, ya`ni ular endi davlatchilik asosida birlashishgandi. Keyin ular safiga Fransiyadan sotib olingan Luiziana qo`shildi. Rossiyadan Alyaska sotib olindi. Meksikadan «hududlar», Ispaniyadan Antil orollari tortib olindi. Yuz yilliklar mobaynida mustaqil siyosiy hayot kechirib kelgan 25 nemis mustaqil davlatlari va erkin shaharlari 1871 yili xuddi shu tarzda birlashishdi. Ular «abadiy konfederatsiya» sifatida yagona Germaniyani tashkil etdi. 1867 yilda Shimoliy Amerikadagi uch ingliz viloyati (Kanada, Yangi Shotlandiya va Yangi Braunshveyg) «Kanada nomli yagona mustaqil davlat»ga birlashdi. 1885-1886 yillarda ingliz suvereniteti asosida oltita Avstraliya koloniyasi, Yangi Zelandiya va Fiji orollari Avstralosiyo federal davlatiga birlashdi. Mumtoz ma`nodagi federativ davlatlar pastdan – yuqoriga, kichikdan – kattaga, ko`plikdan – birlikka shaklida tipik tarzda paydo bo`lgan. Bunda federal konstitutsiyalar siyosiy jihatdan o`sib-chatishib ketadigan kichik davlatlar aynan nimalarda o`z mustaqilligini saqlab qoladi, nimalarda yo`qotishini belgilab beradi.

Odatda, ularning har biri uchun alohida taalluqli bo`lgan hamda hamdo`stlik birligiga havf solmaydigan hamma narsada mustaqillik beriladi. Agar, mabodo, ittifoq davlati o`z vakolatini suiiste`mol qilib, mahalliy ishlarga aralashadigan bo`lsa, mahalliy mustaqillik tarafdorlari federal konstitutsiyaga ishora qilib: «Biz — federalchilarmiz! Bizning davlatimiz unitar emas, federativ davlatdir», deyishadi. Shunday qilib, I. Ilin asosli ravishda ta`kidlaganidek: «federalizm» g`oyasi o`zining bosh, birlashtiruvchi, markazlashtiruvchi ahamiyatidan tashqari, aks ta`sir holatlarini ham o`z ichiga oladiki, bular qismlarning so`nmas o`ziga xosligi, ularning qonun doiralaridagi mustaqilligi, katta ittifoq qa`ridagi jonli tashabbuskorliklaridan iborat. Muhimi, shuni ta`kidlash joizki, bu aks ta`sir holatlari yuridik emas, siyosiy ma`noga ega, zero, u konstitutsiyaviy normalarga emas, balki ularni hayotda qo`llash va amalga oshirishga taalluqlidir»23. Shuningdek, federatsiya kichik davlatlarning bir-biri bilan chatishib ketishining hech ham birdan-bir va buning ustiga, eng yaxshi uslubi emasligini nazarda tutish kerak. Tarixning guvohlik berishicha, federatsiya asoslarida emas, balki unitar davlatga singib, to`la chatishib ketish asosida yaxlit bir butunlikka aylanish hollariga ko`plab misollar keltirish mumkin. Masalan, Fransiyani olaylik. U hozirgi holatdagi birlikka uch-to`rt asr davomida erishgan. Vaholanki, dastlab Fransiya bir qirollik, bir kyurfyurshestlik, 26 gersoglik, olti knyazlik, bir markgraflik, bir erkin graflik, 77 graflik, 19 vitsegraflik, 14 «mulk», bir «markizlik», bir «kaptalat» va 13 vaqf yerlari (ularning ba`zilari keyinchalik Germaniya va Shveytsariyaga o`tib ketgan)dan tashkil topgandi. XIX asr boshlariga kelib, shunchalik ko`p davlatlardan iz ham qolmadi. Italiya, Ispaniya, Angliya ham xuddi shunday holatni boshdan kechirdi. Shu holatlarning hammasida kichik davlatlar federatsiyaga kirish yo`li bilan emas, balki bittasiga singib ketish yoki qo`shilish orqali birlashgan. Millatlar aralashib, halqlarning unitar siyosiy shakl doirasida siyosiy farqlanish jarayoni nihoyasiga yeta boshlagandi.

Shunday qilib, tarixda yirik davlatlar vujudga kelishining ikki yo`li mavjud. Har ikki yo`l bir nechta yoki ko`pchilik alohida-alohida davlatlardan boshlanadi. Birinchi yo`l — shartnomaviy birlashuv (federatsiya) yo`li; ikkinchisi — unitar davlatga iqtisodiy va madaniy chatishib ketishning siyosiy qo`shilish yo`li. Federativ tuzum o`z asoslariga ega ekanligini ta`kidlash zarur. Bu asoslarsiz u yo «qog`ozda» qolib ketadi yoki «soxta federatsiya»ga aylanib, mamlakatni parchalanishga, zaiflashuvga olib keladi hamda adoqsiz ichki nizolar, to`ntarishlar, fuqarolik urushlari va fitnalarga yo`l ochadi. Federativ tuzumning birinchi asosi – ikki yoki bir necha mustaqil davlatning mavjud bo`lishidan iborat. Agar bular bo`lmasa, hech qanday federatsiya haqida gap ham bo`lishi mumkin emas. Federatsiyaga kiruvchi har bir davlat yo butunlay mustaqil bo`lishi, yoki juda bo`lmaganda, o`z mustaqilligini e`lon qilib, uni amalga oshirish uchun kurashni boshlashi kerak. I.Ilin to`g`ri uqtirib o`tganidek: «Ularning har biri o`z ichida mustahkam hokimiyat, birlik va huquq-tartibotga ega bo`lgan jipslashgan davlat jamoasi bo`lmog`i darkor. Siyosiy beqarorlikdek, ko`chib yuruvchi qum baxanlaridek, qalbaki «davlatsifat narsalar»dek (hushi joyiga kelmaydigan jinnilardek) hamisha ezilgan — darg`azab holatdagi jamoalar federatsiyani tashkil etolmaydi: zero, ular shakl-shamoyilsiz, mas`uliyatsiz, hushi joyiga kelmaydigan, davlat shartnomasini tuzishni ham, unga rioya qilishni ham uddalay olmaydigan mavhum, mubham narsalardir»24. Ikkinchi asos – bu davlatlar nisbatan uncha katta bo`lmasligi kerak. YA`ni yangi tashkil topgan davlat hayotiy-siyosiy ma`noga ega bo`lsin. Jahonda ma`lum bo`lgan federatsiyalar orasida mo`jazgina Shveytsariya uchun federatsiyaga birlashish eng oson kechgandi, aksincha, ulkan Amerika Qo`shma Shtatlari uchun bu jarayon mashaqqatli kechgandi. Lekin, shunga qaramay, hatto Shveytsariya ham yangi «kantonlar»ni qabul qilishdan qat`iyan bosh tortib kelmoqda. Qo`shma Shtatlar esa o`z tarkibiga Kanadaning kirishiga mutlaqo rozi bo`lmayapti. «Shunday hududiy etnik va xo`jalik miqyoslari mavjudki, – deb yozadi I. Ilin, – bunday miqyoslarda federativ shakl butunlay foydasiz: u tartibni, hayot va xo`jalik

havfsizligini yengillashtirish o`rniga uni bema`nilarcha qiyinlashtiradi. Aynan shuning uchun bironta ham jiddiy va tajribali siyosatchi SHo`rolarning «federativ tuzum»ni amalga oshirayotganiga aslo ishonmagandi. Shuning uchun ham «butun jahon SHo`rolar Ittifoqi» so`zlari bir vaqtning o`zida ham yuridik ahmoqlik, ham siyosiy aldamchilik bo`lib yangraydi»25. Uchinchi asos shundan iboratki, shartlashayotgan davlatlar bir-birlariga haqiqatan ham strategik, ham xo`jalik, ham siyosiy jihatdan aniq ehtiyoj sezishi zarur. Aks holda federatsiya tarkib topmaydi ham, o`zini saqlab qololmaydi ham. Umuman, federatsiyalar o`ylab topilmaydi, o`zidan-o`zi paydo bo`lib ham qolmaydi — u jonli tana singari o`sib-ulg`ayadi. Lekin bu ham kam — halqlar bu ehtiyojni tushunib yetishlari, uning foydasini e`tirof etishlari va shu birlashuvni ixtiyor etishlari darkor. Kichik davlatlar bir-birisiz yashay olmagan, lekin buni tan olishni istamagan, birlashishni uddalay olmay, fuqarolik urushlari yoxud istilolardan halokatga uchragan kichik davlatlar haqida misollar tarixda ko`plab topiladi (masalan, Rus knyazliklari). Shuningek, boshqalar bilan shartnoma asosida birlashishga yo`l topolmay, qirilib ketgan halqlar haqida ham tarix shohidlik beradi. Federativ tuzumning to`rtinchi asosi shundaki, halqda o`z burchini anglash hissi tarbiyalangan, majburiyatlar va shartnomalarga xolisona, sadoqat bilan qarash, o`z sha`ni va qadr-qimmatini bilish, davlat sifatida o`zini o`zi boshqara olish qobiliyati shu halqqa xos fazilatlar bo`lgan joydagina bunday federatsiyani tuzish mumkin. Davlatlar ittifoqi sadoqatga asoslanib, abadiyatga tuziladi. Bu ittifoq «ixtiyoriy chiqib ketishlar»ni, xiyonatni tan olmaydi, siyosiy shuhratparastlik, buyuklik vasvasasi hamda boshqa halqlarga nafrat bilan qarash kasalligiga mubtalo bo`lgan halqlar o`rtasida bunday ittifoqning bo`lishi mumkin emas. Davlatlarning shu tarzdagi ittifoqi o`zoq yashay olmaydi — u yo unitar davlat shakliga almashadi yoki o`zining barcha ishtirokchilarini harob qilib, o`zi ham halokatga uchraydi.

Nihoyat, halqqa (yoki halqlarga) kelishuv san`ati yoki siyosiy murosa iste`dodi hadya etilgan joyda federatsiya vujudga kelishi mumkin (I.Ilin). Kelishuv san`ati iroda intizomini, umumiy ish uchun vatanparvarlik sadoqatini talab qiladi. Siyosiy murosa qobiliyati ikir-chikirlarni orqaga surib, asosiy masalalarda birlashishga erishishdan iborat. Halqda bunday fazilatlar asrlar davomida tarbiyalanib boradi. Federatsiya asoslari shulardan iborat. Faqat ularni chuqur bilib va anglab olgandan keyingina, bizning fikrimizcha, federatsiya singari murakkab siyosiy hodisa haqida bahs yuritish mumkin. Shunday qilib, federatsiya o`z tarkibidagi subyektlari davlat mustaqilligiga ega bo`lgan murakkab davlatdir. Hozirgi vaqtda federatsiyaning yuridik adabiyotlarda ittifoq va muxtoriyat ko`rinishlari tilga olinishini ham qayd etish joiz. Ittifoq federatsiyasi hududi uning subyektlari hududlaridan tashkil topgani uchun federatsiyaning har bir subyekti fuqarosi bir vaqtning o`zida butun mamlakat fuqarosi hisoblanadi. Bunday davlat yagona federal Qurolli Kuchlariga, moliyaviy, soliq va pul tizimlariga ega bo`ladi. Federatsiya subyektlari o`z harbiy qismlariga ega bo`lishlari mumkin bo`lsa-da, asosiy tashqi siyosiy faoliyatni ham federal organlar olib boradi. Federal davlatda davlat hokimiyatining umumfederal (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud) organlari bo`ladi. Ularning qarorlari federatsiya vakolatlarida qay darajada belgilangan bo`lsa, o`sha darajada uning subyektlari uchun majburiy hisoblanadi. Oliy federal organlar bilan bir qatorda, federatsiya a`zolari, qismlari, subyektlarining ham davlat hokimiyati oliy organlari bo`ladi. Shu tariqa federatsiya tarkibida davlat mahkamasining ikki darajasi – federal (ittifoq) hamda respublika (kanton, shtat, yer va hokazolar darajasi) miqyosidagi mahkamalar mavjud. Davlatning federativ mohiyati oliy darajada qo`sh palatali ittifoq parlamentini tuzishda o`z ifodasini topadi. Mazkur palatalardan biri (yuqori palata) federatsiya subyektlari manfaatlarini ifodalaydi. Uni shakllantirishda aholisining sonidan qat`i nazar, teng vakillik tamoyilidan foydalaniladi. Ikkinchi palata davlatning barcha aholisi manfaatlarini ifodalash

uchun tuziladi. Qo`sh fuqarolik federatsiya rasmiy belgilaridan biri bo`lib, bu har bir fuqaro ayni vaqtda ham federatsiyaning, ham tegishli davlat tuzilmasi (masalan, respublika)ning fuqarosi hisoblanishini bildiradi. Federativ davlatda, garchi uning subyektlari o`z huquqiy tizimlarini tuzishlari, o`z konstitutsiyalariga ega bo`lishlari mumkin bo`lsa-da, yagona markazlashtirish prinsipi asosidagi huquqiy tizim amal qiladi. Lekin bu, konstitutsiya ham, qonunlar ham federal konstitutsiya va qonunlarga to`la muvofiq kelishi va ularga zid bo`lmasligi shart bo`lgan subordinatsiya va qonunlar iyerarxiyasi (pog`onama-pog`onaligi) doirasida amal qiladi. Federatsiya subyekti konstitutsiyada ko`rsatilgan o`z sudlov va huquqni muhofaza qiluvchi organlariga ega bo`lish huquqidan foydalanadi. Oliy sud pog`onasi, odatda, federatsiya subyektlari sudlari qarorlari yuzasidan shikoyatlarni qarab chiqmaydi yoki qonunda alohida ko`rsatilgan holatlardagina ularni ko`rib chiqishi mumkin. Federatsiyada soliqlarning ikki yo`nalishli tizimi: federal soliqlar hamda federatsiya subyekti solig`idan foydalaniladi. Yig`ilgan soliqlar umumfederal g`aznaga tushadi, keyin ularning bir qismi (budjet orqali) federatsiya subyektlariga jo`natiladi. Shu bilan bir vaqtda davlat tuzilmalari (respublikalar) daromadlari yetarli bo`lmay, ular yordam puli va dotatsiyalarga ehtiyoj sezadi. Moliyaviy qaramlik konstitutsiyaviy mexanizmga qo`shimcha muhim omillardan biri bo`lib qoladi. Buning o`z zaminlari mavjud. Federatsiya subyektlari o`rtasidagi munosabatlar juda murakkab, ya`ni ularda xo`jalik munosabatlarining shirkati (kooperatsiyasi) bo`lib, federatsiyaning bir subyektidan ikkinchisiga moliyaviy mablaQlarning oqib o`tishi yuz berib turadi. Shu bois federatsiya subyektlarining biri ushbu ittifoqdan chiqishni ixtiyor etsa, federatsiya boshqa a`zolariga bu narsa ma`qul bo`lmaydi. Binobarin, buning uchun federatsiya barcha a`zolarining roziligi kerak bo`ladi. Boshqacha aytganda, millatlarning o`z taqdirlarini o`zlari belgilash prinsipi davlat yaxlitligiga putur yetkazmasligi lozim. Hozirgi sharoitlarda federativ davlatda millatlarning o`z taqdirlarini o`zlari belgilash huquqini amalga oshirish shunchalik murakkabki (xo`jalik

munosabatlarining o`zilishi, etnik jihatdan ozchilikni tashkil etganlarning muammolari, to`qnashuvlar, jumladan, qurolli to`qnashuvlar, qochoqlar, inson huquqlarining bo`zilishi, ishlab chiqarishning pasayib ketishi), federatsiyadan chiqish uchun qilingan har bir da`vatning halq, millat uchun qanchalik qimmatga tushishini yaxshilab mulohaza qilish zarur. Har qanday federatsiyaning bosh masalasi ittifoq bilan federatsiya subyekti o`rtasidagi vakolatlar

Адабиётлар 1. Tojixonov U.T. Istiqlolimizning huquqiy negizi. — T., 1994. 2. Burxonova F. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi. “O`zbekiston Respublikasi — mustaqil davlat”. — T., “Adolat”, 1995. 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod Islok Abduganiyevich Karimovning tarjimai holi va dasturi (o`zbek va rus tillari). T. O`zbekiston, 1999 y 4. Saidov A.X. Sultonov S.A. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va inson huquqlari. T. «Adolat», 1998 5. Saidov A.X. Sultonov S.A. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va inson huquqlari. T. «Adolat», 1998 6. Islom Karimov Konstitutsiya to`g`risida (O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o`rganuvchilarga yordam) /tuzuvchilar: yuridik fanlar doktorlari, professorlar A.Saidov, U.Tojixonov. –T., «Akademiya» noshirlik markazi, 2001. –156 b. 7. Axmedov D.K. Xorijiy mamlakatlar davlat (konstitutsiyaviy) huquqi kursini o`rganish yuzasidan o`quv-uslubiy tavsiyanoma. T –1999 8. A.A.Azizxo`jayev Davlatchilik va mahnaviyat/ Mashul muxarrir O.T.Xusanov/. –T.: Shark, 1997 9. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish kursi: Magistraturaning noyuridik ixtisosliklari uchun o`quv qo`llanma. Jamoa (Kayumov R.K., Mirxamidov M.M. To`laganov A., Xusanov O.T., Xotamov U.J. –T.: «O`zbekistan», 2001 y – 239 s. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Xorijiy mamlakatlarda parlament

Xorijiy mamlakatlarda advokatura

Xorijiy mamlakatlarda saylov jarayoni

Xorijiy mamlakatlarda davlat boshlig`i

Xorijiy mamlakatlarda qonun chiqarish jarayoni