Xorijiy mamlakatlarda davlat boshlig`i - Huquqshunoslik - Referatlar

Xorijiy mamlakatlarda davlat boshlig`i

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58 KB

Ko'chirib olish

Xorijiy mamlakatlarda davlat boshlig`i Reja 1. Davlat boshlig`i tushunchasi. 2. Davlat boshlig`ining funksiyasi va vakolatlari. 3. Davlat boshlig`ining hokimiyat tizimidagi o`rni va ahamiyati.

Davlat boshligi tushunchasi. Davlat boshligi – konstitutsiyaviy organ bulishi bilan bir vaktda xalqning davlat ramzi va mamlakatning ichki va tashki siyosatini amalga oshiruvchi yukori lavozimdir. Turli mamlakatlarda davlat boshligi O`z konstitutsiyasiga muvofik O`z vazifasini amalga oshiradi, u parlamentning ajralmas tarkibiy qismi, ya`ni qonun chikaruvchi hokimiyat, chunki uning imzosisiz qonun xakikiy emas (Buyuk Britaniya-monarx, Hindiston-prezident), yoki ijroiya hokimiyati boshligi va shu bilan bir vaktda davlat boshligi sifatida (Misr, AQSH), yoki hokimiyatning biror bir tarmogiga kirmagan, fakat davlat boshligi sifatida bo`ladi (Germaniya, Italiya). Yaponiyada monarx davlatchilik ramzi, Fransiyada prezidentdavlatning boshka institutlariga nisbatan hokimiyat arbitri, Omon, Saudiya Arabistonida esa davlat boshligi yakka xukmdordir. Davlat boshligi yakka bir shaxs yoki kollegial bo`ladi. Birinchi xolatda bu monarx yoki prezident. Ikkinchi xolatda esa odatda doimiy faoliyat kursatuvchi parlament organi. Utmishda SSSR, Bolgariya, Vengriya, Polsha va boshka davlatlarda totalitar sotsializm bo`lib, bu davlatlarni yukori organlar prezidiumi, doimiy davlat kengashi, komitetlar bo`lgan. Xozirda Kubada prezident o`rnida davlat boshligi organi Davlat Soveti xisoblanadi (konstitutsiyaga kura davlat boshligi Davlat Soveti raisidir). XXRda konstitutsiyasiga kura davlat boshligi parlament saylagan Respublika Raisi xisoblanadi, birok davlat boshligi vazifalarini u butun Xitoy Xalq Yigini Doimiy Kumitasi bilan ham korlikda bajaradi, ba`zi vazifalarni esa Doimiy Kumita O`z i amalga oshiradi. Eronda bu vakolatlar respublika prezidenti va yukori diniy shaxslar – musulmonlardan saylangan davlat boshkaruvchisi o`rtasida taksimlangan. Malayziyada saylangan monarx, BAAda esa «jamoaviy monarx» mavjud. Kupkina Britan ham dustligi davlatlarida (Avstraliya, Kanada) davlat boshligi vakolatlari Britaniya monarxiga tegishli, ammo ularni uning vakili general-gubernator bajaradi. Uni mahalliy hokimiyat tavsiyasiga kura monarx tasdiklaydi, Papua-Yangi Gviniyada esa parlament saylaydi. Urush,

davlat tuntarishida davlat boshligi vazifasi odatda xunta (harbiy, inkilobiy kengash)ga va u tomonidan saylangan yoki tayinlangan prezidentga tegishli bo`ladi. Bu xolat kupkina Lotin Amerikasi, Afrika , Osiyo davlatlarida uchraydi. Ba`zan xuntaning boshkaruvchisi O`z ini-O`z i prezident deb e`lon kiladi. Prezidnturaning kollegial turida davlat boshligining vakolatlari kollegial tomonidan amalga oshiriladi; axmiyati pastrok marosimlar (masalan, chet el diplomatlarini ishonch yorliklarini qabul qilish) esa kollegiya raisi yoki uning urinbosari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat bohligi O`z ining turidan kat`iy nazar barcha davlatlar uchun umumiy bo`lgan ba`zi vakolatlarga ega. Parlamentga nisbatan bu uning sessiya chakiriklari, qonunlarni chiqarish, tarkatish huquqi, ba`zan esa veto huquqi. Davlat boshligi xukumatni shakllantiradi (ba`zan fakat uni rasman tasdiklaydi), vazirlarni va xokimlarni ishdan bushatishga, iste`foga chiqarishga ega, sudyalarni tayinlash, mukofotlash, fukarolik beri shva ximoya huquqiga, ma`lum turdagi xalqaro bitimlar to`z ish va tasdiklash, diplomatlarni tayinlash, kamalganlarni avf etish va boshka huquqlarga ega. Birok bu vakolatlarni amalga oshirish davlat boshligining real xolati va uni boshkaruv turiga bog`lik. Bundan tashkari, boshkaruvning har kanday turida ba`zi vakolatlarni davlat boshligi mustakil joriy etishi mumkin, ba`zilarini esa amalga oshirish uchun parlamentning roziligi yoki tasdigi talab etiladi (masalan, AQShda elchilarni tayinlashda) yoki xukumatning (agar parlamentar respublika bulsa) tasdigi bulishi kerak. Parlamentar respublika va monarxiyada, kuplab yarim prezidentlik respublikalarda prezident yoki monarxning ba`zi xujjatlari kuchga Kirishi uchun, ularni premyer-ministr O`z imzosi bilan mustahkamlashi kerak (ya`ni, kontrasignatura). Ayrim xolda bu imzo premyerniki bilan bir katorda prezident yoki monarxning ushbu xujjatni bajarilishi uchun mas`ul bo`lgan ministr imzosi bulishi mumkin. Prezidentning vakolati va vazifasi. Kuplab konstitutsiyalarga kura prezident shaxsi daxlsizdir, uni ma`muriy javobgarlikka tortish mumkin emas,

jinoiy jazo prezident xizmat doirasida bo`lgan vaktdagi jinoyati uchun belgilanishi mumkin (albatta lavozimidan ozod etgan xolda). Lekin ayblov usuli bulmagan davlatlarda oliy sud prezident xizmat doirasida kilgan jinoyati uchun jazolashi mumkin, ayblovni esa parlament va u saylagan shaxs bildiradi. Kup davlatlarda prezidentga nisbatan fukarolik-huquqiy javobgarlik belgilanishi mumkin. Davlatga kursatilgan fukarolik ayblovi davlat vakili sifatidagiprezidentga karatilishi mumkin. Prezident ma`lum imkoniyatlarga ega: O`z rezidensiyasiga (qarorgox, odatda bir necha), maxsus transport – samalyotlar, ximoya (mudofa), O`z bayrogi (prezidentlik hokimiyatini anglatuvchi). Kup davlatlarda prezidentga «janobi oliylari» deb murojaat kilinadi. Prezidentning moliyaviy ta`minoti parlament tomonidan belgilanadi, odatda amaldorlar orasida eng yukori ta`minotga ega. Yiliga Chexiyada 17.5 ming AQSH $, Polshada 28 ming AQSH $, AQShda 200 ming AQSH $dan kup, Venesuelada oyiga 1845 AQSH $, Litvada oyiga 3 ming AQSH $, Armanistonda oyiga 400 AQSH $. Birok Fransiyada prezident premyer-ministrdan va xatto ministrdan ham kam xak oladi (11 ming). Prezidentlik, yarim prezidentlik, parlamentar respublikada prezident vakolatlari bir xil, birok ularni amalga oshirishda davlat boshkaruvi turidan kelib chikkan xolda katta fark kiladi. Prezident kuyidagi vakolatlarga ega: 1. Mamlakatning tashki va ichki siyosatini amalga oshirish. Shu urinda u diplomatik vakillarni tayinlaydi, uning ishtirokida chet el elchilari akkreditatsiya (ishonch bildirish), ba`zi federativ davlatlarda federatsiya subyektlariga O`z ining vakillarini saylaydi (masalan, Hindistonda shtat gubernatori). Amaldor shaxs sifatida davlat birligini saklash, federatsiya va uning subyektlari o`rtasidagi, parlament a`zolari o`rtasidagi va xakozo nizolarni hal etish tashabbusi bilan chikadi. Prezident davlat hokimiyati organlarining vazifasi va o`zaro harakatlarini muvozanatini ta`minlaydi.

2. Prezident konstitutsiyaning kafili. U konstitutsiyaga iroya qilishi va fukarolarni huquqini ximoyalash chora-tadbirlarini kurishi lozim. 3. Qonun chikaruvchi hokimiyatni amalga oshirishda parlamentga nisbatan vakolat. Prezident parlamentga saylov sanasini belgilaydi (agar faoliyat muddati tugasa yoki tarkalsa), parlament sessiyasini chakiradi, yangi saylov belgilash maqsadida parlamentni tarkatib yuborishi mumkin (birok Bolgariya va Polshada agar parlament xukumatni shakllantirolmasa), qonunlarni imzolaydi, chikaradi va imzolashdan voz kechish huquqiga ega. Prezident doimo fakat cheklangan karshilik huquqiga ega, buni parlamentda takroriy qonun qabul qilish bilan yengish mumkin (Bolgariya, Vengriya, Ruminiya, Chexiya), ba`zan ikala palata (kushma) majlisda mutlok yoki malakali kupchilik ovozi bilan. Birok Finlandiyada karshilik oddiy kupchilik ovozi bilan hal kilinadi, birok kayta saylangan parlamentda, saylovlar esa turt yilda bir marta utkaziladi. Karshilik (veto) ikkinchi marta kullanilmaydi (Albaniyada, 1999 yildan Venesuelada kullash mumkin). Koidaga kura, prezident qonun chiqarish tashabbusi huquqiga ega (AQShda yuk). Kup davlatlarda prezident parlamentga palatalarning kushma majlislarida tinglanib, muxokama kilinmaydiganxatlar yuborishi mumkin. Unda kelgusi yildagi davlat organlari faoliyatlarining maqsadi xakida, zaruriy qonun chiqarish xakida, davlat xayotining muhim savollariga tezkor choralar xakida so`zlanadi. 4. Davlatning boshka yukori organlarini shakllantirish. Prezident xukumatni mustakil ravishda yoki parlamentning kupchilik partiya lideri tavsiyasiga kura shakllantiradi. Ba`zi davlatlarda u premyer-ministrni (Ukraina) yoki parlament roziligi bilan ministrlarni (AQSH), uning kuyi palatasini (AQShda Senatning). Prezident kuplab yukori, ba`zan nafakat yukori lavozimdagi shaxslarni, masalan sudyalarni, tayinlaydi. 5. Prezident O`z faoliyati davomida huquqiy nomativ xujjatlar chikaradi (dekretlar, farmonlar, dekret qonunlar, qaror va farmoyishlar, Kozogistonda Qonunlar), shu urinda ijroiya hokimiyati organlarining xujjatlarini bekor

kiladi. Qonun kuchiga ega bo`lgan prezident xujjatlari, odatda ushbu masalaga oid qonun qabul kilingunga kadar amalda bo`ladi, qonun qabul kilingach ular O`z kuchini yukotadi. Bunday xujjatlar vaktincha chora sifatida ham chikariladi va ular parlament nazoratida bo`ladi. Ular reglamentar hokimiyat asosida chiqarishi mumkin. Parlamentar respublikada prezident xujjatlari kontrasignaturaga (imzolashga) muxtoj. Umumiy koidaga kura, prezident xujjatlari qonuniy harakterga ega, ular amalda ustivor urin tutadi (bu prezidentning ta`siri, uning shaxsiy xususiyatiga bog`lik), ba`zi Shark mamlakatlarida ular qonun yoki undan yukori uringa kuyiladi. Totalitar to`z um sharoitida prezidentlar «davlat boshligi qonunlari» deb nomlanuvchi qonunlar chikarganlar. 6. Favkulotda vaziyatlarni bartaraf qilishga oid vakolatlari. Prezident favkulotda, harbiy, kamal xolatini shu xakda qonun qabul qilish orkali e`lon qilish huquqiga ega (parlament nazorati ostida va ma`lum muddatga), federatsiya subyektlariga prezidentlik boshkaruvini kiritish. 7. Kurolli kuchlarni boshkarish. Konstitutsiyaga kura prezident bosh kumondon xisoblanadi. U armiya oliy kumondonining tarkibini tayinlaydi, oliy harbiy unvonlar beradi; uning ishtirokida kengash organi – havfsizlik kengashi to`z iladi. 8. Yukori lavozimdagi shaxs sifatida ma`lum rang xizmatchilarini tayinlaydi. 9. shaxsning huquqiy mavkei soxasidagi vakolati.prezident fukarolarning huquq va erkinligi kafilidir. Udavlat fukaroligiga qabul qilish, fukarolikdan chiqarishga ruxsat berish huquqiga ega, jazolarni yengillashtirish yoki avf etish; orden medallar berishga, faxrli unvonlar berish huquqiga ega. Konstitutsiyalar prezidentga nisbatan ma`lum cheklovlarni belgilaydi. Prezidentga har kanday lavozim va mandatlarni o`rnini bosish, aksiyador kompaniyalar boshkaruvida ishtirok etish, davlat mulkini O`z lashtirish, ba`zan shugullangan ilmiy, badiiy yoki adabiy faoliyati uchun mukofotlanish takiklanadi. Ba`zi davlatlarda prezidentlar saylanish muddatida siyosiy

partiyaga a`zoligini tuxtatadi. Kupincha prezident davlatni fakat parlament roziligi bilan tark etishi mumkin. Prezident ishtirokida unga konstitutsion vakolatlarni amalga oshirishda yordam beradigan kengashorganlari tashkil etiladi (Braziliyada respublika kengashi; Misr prezidenti ishtirokida iqtisodiyot, mudofaa masalalariga oid kengash; Turkmanistonda besh kabila oksokollari kengashi). Bunday organlarning axmiyati, masalan, havfsizlik kengashi, konstitutsiyada nazarda tutilgan boshka organlardan yukori bo`ladi. Prezident O`z shaxsiy xizmati, apparati, devonxonasiga ega. Bunday appartning roli yarimprezidentlik va prezidentlik respublikalarida aham iyati ayniksa katta. Parlamentar respublikalarda apparatning roli past. Prezident vazifalarini bajarish ma`suliyati va tuxtatilishi. Monarxdan farkli ravishda prezident O`z harakatlari uchun javobgar. U davlat xoinligi uchun, poraxurlik va boshka og`ir jinoyatlari uchun javobgar bo`ladi. Ushbu javobgarlikning turi va shart-sharoitlari O`z gacha: koidaga kura jinoiy javobgarlik prezident lavozimidan tushgandan sung kuchga kiradi. Ayblov (impichment)ning 3 turi bor: parlamentar (masalan, AQShda ayblovni kuyi palata kuyadi, prezidentni o`rnini bosish qarorini esa yukori palata belgilaydi, qaror odatda uchdan ikki qism ovoz bilan qabul kilinadi, Finlandiyada turtdan uch qism 1999 yil); parlament-plebissitar (ayblovni parlament saylovchilar ovoz berishda chikaradi, masalan, Avstriya, Islandiya, Turkmaniston). parlament-sudning (parlament ishni kO`z gaydi, qarorni esa oliy sudllardan biri chikaradi, masalan, Germaniya va Italiyada Konstitutsion Sud, Ruminiyada Oliy Sud, Fransiya va Senegalda odil sudning yukorisudi). Kozogiston va ba`zi davlatlarda bu jarayon ancha murakkab. Ayblov xakidagi masala kuyi palata a`zolarining ma`lum qismigina tomonidan kutariladi, shundan sung maxsus komissiya to`z ilib, ayblov matni tayyorlanadi. Jarayonda O`z xukmlarini beruvchi konstitutsion va oliy sud ishtirok etadi. Qaror kupchilik tomonidan qabul kilinib, kiska muddat belgilanadi, shu muddat ichida bu jarayon yakunlanishi kerak. Agar

belgilangan muddat ichida qaror chikmasa, prezidentga nisbatan ayblov bekor kilinadi. AQShda prezidentga karshi ayblovni bir necha bor kullashga harakat qilingan, birok Kongressdagi jarayon ikki marta samarasiz bo`lgan: bir marta Senatda yuz yil avval prezidentni o`rnini O`z gartirish uchun bir ovoz yetmagan, ikkinchisi 1999 yilda Senat U.Klintonga nisbatan qaror chikara olmagan. 1974 yil R.Nikson ayblov e`lon kilinishini kutib utirmay O`z i iste`foga chikkan. Ayblov Braziliyada 1992 yilda, Venesuelada 1993 yilda bo`lgan, bu ikkisida ham prezidentlar iste`foga chikkanlar. Parlament-sudning ayblovi amalda kullanilmagan. Parlament-plebissitar ham konstitutsiyasida kursatilgan davlatlarda kullanilmagan. Ayrim sobik sotsialistik davlatlarda kullangan (Ozarbayjon). Prezident kasalligi sabab O`z garishi mumkin. Parlament qarorni maxsus chikarilgan davlat tibbiy tekshiruvidan sung chikaradi. Bu 80-yillarda Tunis prezidenti X.Burgiba, 1997 yil Ekvador prezidenti X.Bukarema («davlat boshkaruvida akli norasoligi uchun» mazmunida), 2000 yil Xorvatiya va Peru prezidenti («davlat boshkaruvida ma`nan layokatsizligi uchun» mazmunida) amalga oshirilgan. Ba`zi davlatlarda boshka jarayonlar kullanishi mumkin. Slovakiya va Sloveniyada prezidentni parlament lavozimidan tushurishi xolati: demokratik to`z umga karshi yunaltirilgan harakatlar, davlat yaxlitligiga karshi harakati uchun bo`lgan. Yugoslaviyada agar prezident konstitutsiyani bO`z ganligi aniklansa, uni parlamnt O`z gartiradi. Germaniya davlatida prezident konstitutsiyaviy qonunni kasddan bO`z sa, unga amal kilmasa, Bundestag yoki Bundesrat konstitutsiyaviy sudi oldida unga karshi ayblovni ilgari surishi mumkin. Prezidentning ixtiyoriy iste`foga chikish xolatlari ham uchragan (AQSH, Yugoslaviya), xolbuki prezidentni hokimiyatdan chetlatish ba`zan kurolli tuknashuvlarga sabab bo`lgan (masalan, GrO`z iyada).

Adabiyotlar 1. Mualliflar jamoasi — O`zbekiston Respublikasi mustaqil davlat. — T., 1995. 2. Azizxo`jayev A.A. Hokimiyat taqsimlanishi taomilining amaliy ifodasi. — T., 1994 yil, “Hayot va qonun”, 2-son. 3. Fayziyev M.M. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi a`zolarining huquqiy statusi. “O`zbekiston Respublikasi — mustaqil davlat”. — T., “Adolat”, 1995. 4. Tojixonov U.T. Istiqlolimizning huquqiy negizi. — T., 1994. 5. Burxonova F. Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi. “O`zbekiston Respublikasi — mustaqil davlat”. — T., “Adolat”, 1995. 6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod Islok Abduganiyevich Karimovning tarjimai holi va dasturi (o`zbek va rus tillari). T. O`zbekiston, 1999 y 7. Saidov A.X. Sultonov S.A. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va inson huquqlari. T. «Adolat», 1998 8. Saidov A.X. Sultonov S.A. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va inson huquqlari. T. «Adolat», 1998 9. Islom Karimov Konstitutsiya to`g`risida (O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o`rganuvchilarga yordam) /tuzuvchilar: yuridik fanlar doktorlari, professorlar A.Saidov, U.Tojixonov. –T., «Akademiya» noshirlik markazi, 2001. –156 b. 10. Axmedov D.K. Xorijiy mamlakatlar davlat (konstitutsiyaviy) huquqi kursini o`rganish yuzasidan o`quv-uslubiy tavsiyanoma. T –1999 11. A.A.Azizxo`jayev Davlatchilik va mahnaviyat/ Mashul muxarrir O.T.Xusanov/. –T.: Shark, 1997 12. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish kursi: Magistraturaning noyuridik ixtisosliklari uchun o`quv qo`llanma. Jamoa (Kayumov R.K., Mirxamidov M.M. To`laganov A., Xusanov O.T., Xotamov U.J. –T.: «O`zbekistan», 2001 y – 239 s. 13. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Xorijiy mamlakatlarda parlament

Xorijiy mamlakatlarda advokatura

Xorijiy mamlakatlarda saylov jarayoni

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti –davlat va ijroiya hokimiyat boshlig`i

Xorijiy mamlakatlarda qonun chiqarish jarayoni