Xorijiy mamlakatlarda advokatura - Huquqshunoslik - Referatlar

Xorijiy mamlakatlarda advokatura

Yuklangan vaqt:

01.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

69.849609375 KB

Ko'chirib olish

Xorijiy mamlakatlarda advokatura Reja: 1. Xorijiy mamlakatlar advokatura institutlari qiyosiy-huquqiy tahlilining ahamiyati .2. Rossiya Federatsiyasida advokatura 3. Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi mamlakatlari (Ukraina, Belorussiya, Moldova, Tojikiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Armaniston, Ozarbayjon, Gruziya) da advokatura 4. AQShda advokatura 5. Germaniyada advokatura 6. Buyuk Britaniyada advokatura 7. Janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlari (Xitoy Xalq Respublikasi, Koreya Respublikasi, Yaponiya)da advokatura 8. Advokatlarning xalqaro jamoat birlashmalari 9. Bepul yuridik yordam va advokatura: xalqaro-huquqiy jihatlar

1. Xorijiy mamlakatlar advokatura institutlari qiyosiy-huquqiy tahlilining ahamiyati Xorijiy mamlakatlar advokatura institutlari qiyosiy-huquqiy tahlili turli mamlakatlardagi mazkur institutning o’ziga xos va bir-biridan farqlovchi xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi. Yuridik fanda qiyosiy-huquqiy tahlil turli huquqiy tizimlar, shu jumladan advokaturani o’rganishning muhim usullaridan biridir. Tahlilning bu turini qo’llash turli huquqiy tizimlardagi advokaturaning umumiy, alohida va mushtarak xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Turli mamlakatlardagi advokatura institutini o’rganishda qiyosiy-huquqiy tahlilni qo’llash tizimli va aniq maqsadni qo’zlab amalga oshirilgandagina o’z oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli amalga oshira oladi. Advokatura institutini o’rganishda qiyosiy-huquqiy tahlilning turli shakllari qo’llaniladi. Advokatura tarixini o’rganishda tarixiy qiyosiy-huquqiy tahlil qo’llanilib, advokaturaning rivojlanishi qonuniyatining tarixiy jihatlari o’rganiladi. Ko’pchilik holatlarda esa qiyoslash predmeti turli davlatlardagi amaldagi advokatura instituti bo’ladi. Bu tahlil advokatura institutining hozirgi zamonda rivojlanish tendensiyalarini o’rganishga xizmat qiladi. Advokaturani qiyosiy-huquqiy tahlil etishning obyektlari xilma-xil bo’lishi mumkin. Qiyosiy tadqiqotning obyektiga qarab, u turli darajada o’tkazilishi mumkin. Birinchi, nisbatan eng past darajadagi tadqiqot – bu advokatura to’g’risidagi huquqiy normalarni qiyoslash (mikroqiyoslash)dir. Bunda qiyoslashning obyekti bo’lib, turli davlatlarning advokatura to’g’risidagi qonun hujjatlari hisoblanadi. Bu darajadagi qiyoslashda ko’pchilik hollarda tegishli qonun hujjatlarining yuridik- tahlil jihatlari qiyoslanadi. Ikkinchi, o’rta darajadagi tadqiqotda advokatura huquqiy institutlari qiyoslanadi. Bunda advokatura institutlari, butun huquqiy tizim bilan bog’liq holda advokatlik faoliyati kafolatlari va advokatlarni ijtimoiy himoya qilish masalalari tadqiqot (qiyoslash) obyekti bo’lib, xizmat qiladi.

Uchinchi, yuqori darajadagi tadqiqotga advokatura institutlari har tomonlama qiyoslanadi (makroqiyoslash). Bunda turli huquqiy tizimlardagi hozirgi zamon advokatura institutlari ularning shakllanishi va faoliyat ko’rsatishi jarayoni, faoliyatining asosiy prinsiplari va huquqiy tartibga solish manbalari, ijtimoiy himoya va advokatlik kasbining obruyi, advokatlik amaliyoti nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Tadqiqotning bu turli advokatura institutlari haqida nisbatan to’la va ilmiy asoslangan xulosalar chiqarish hamda uni yanada rivojlantirishga yo’naltirilgan takliflar ishlab chiqish imkonini beradi. Qisqacha kilib aytganda, turli huquqiy tizimlar va mamlakatlardagi advokatura institutlarini qiyosiy-huquqiy tahlil yordamida o’rganish birinchidan, hozirgi zamonda advokaturaning roli, funksiyasi va rivojlanish qonuniyatlarini tushunib yetishga, ikkinchidan, advokatlik faoliyatining huquqiy asoslarini, advokatlik faoliyati amaliyotini takomillashtirishga, uchinchidan, advokatura instituti bilan bog’liq nazariy bilimlarni o’rganish, advokatlarning umumiy va kasbiy madaniyatini oshirishga ko’maklashadi.

2. Rossiya Federatsiyasida advokatura “Rossiya Federatsiyasida advokatlik faoliyati va advokatura to’g’risida”gi Federal qonun 2002 yil 31 mayda qabul qilingan. 2003-2004 yillarda bu qonunga qator o’zgartish va qo’shimchalar kiritilgan. “Rossiya Federatsiyasida advokatlik faoliyati va advokatura to’g’risida”gi Federal qonun 5-bob va 45-moddalardan iborat bo’lib, unda advokatlik faoliyat tushunchasi, advokatning huquq va majburiyatlari, advokatlik siri, advokat maqomi, advokatlik faoliyati va advokaturani tashkil etish va boshqa bir qator masalalar huquqiy jihatdan tartibga solingan. “Rossiya Federatsiyasida advokatlik faoliyati va advokatura to’g’risida”gi Federal qonunda advokatura to’g’risidagi Rossiya qonunchiligiga birinchi bor advokatlik faoliyati tushunchasi berilgan. Mazkur qonunga ko’ra, advokatlik faoliyati qonunda belgilangan tartibda advokatlik maqomini olgan shaxslar tomonidan ishonch bildiruvchi jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari, erkinliklari va manfaatlarini himoya qilish, shuningdek ularning odil sudlovdan erkin foydalanishini ta’minlash maqsadida ko’rsatiladigan malakali huquqiy yordamdir. Huquqiy yordamning malakali bo’lishi haqidagi talab Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasining 48 - moddasi 1 bandi mazmunidan kelib chiqadi. Shaxs ma’lum huquqiy munosabatlar doirasida qanday maqomga ega bo’lishidan qat’i nazar unga malakali huquqiy yordam berilishi kerak. Rossiya Federatsiyasining yuqorida ko’rsatilgan Federal qonunining 9 moddasi 1 bandiga ko’ra, advokatlik maqomini olishga talabgor bo’lgan shaxsga qo’yiladigan talablar ko’rsatilgan. Unga ko’ra davlat akkreditatsiyasiga ega bo’lgan oliy o’quv yurtida oliy yuridik ma’lumot olgan yohud yuridik mutaxassislik bo’yicha ilmiy unvonga ega bo’lgan, yuridik mutaxassislik bo’yicha kamida ikki yil ish stajiga ega bo’lgan yoki qonunda belgilangan muddatlarda advokatlik tuzilmasida stajirovka o’tagan shaxslar advokatlik maqomini olishlari mumkin. Bunda ular Rossiya Federatsiyasi subyekti advokatlik palatasi huzuridagi malaka komissiyasida malaka imtihonini topshirishlari lozim.

Rossiya Federatsiyasining “Rossiya Federatsiyasida advokatlik faoliyati va advokatura to’g’risida” Federal qonunining 9 - moddasi 4 bandida avdokatlik maqomini olish uchun yuridik mutaxassislik bo’yicha ish stajiga nimalar kirishi aniq ko’rsatilgan. Rossiya Federatsiyasi va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomalaga layoqati cheklangan deb topilgan, shuningdek sudlanganlik holati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan shaxslarning advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishiga yo’l qo’yilmasligini belgilab qo’ygan. Shuni e’tirof etish kerakki Rossiya Federatsiyasi qonunchiligi sudlanganlik holatini qasdan sodir etilgan jinoyatlar bilan bog’laydi. Advokatlik maqomini olishga talabgor bo’lgan shaxsga advokatlik maqomini berish haqidagi qaror u Rossiya Federatsiyasi subyekti advokatlik palatasi huzuridagi malaka hay’atiga malaka imtihoni topshirgach shu komissiya tomonidan qabul qilinadi. Federal qonunning 10 - moddasi advokat maqomini olishga talabgor shaxsni malaka imtihoniga qo’yish tartibini belgilaydi. Malaka imtihoni savollariga yozma javob berish va og’zaki suhbat o’tkazishni o’z ichiga oladi. Shuni ta’kidlash kerakki malaka imtihonini topshira olmagan talabgor uni takroran topshirishga kamida bir yil o’tganidan keyin qo’yiladi. Talabgorga advokat maqomini berish yoki uni rad etish to’g’risidagi qaror malaka komissiyasi tomonidan talabgor unga advokat maqomini berish to’g’risidagi ariza bilan murojaat etgan kundan boshlab uch oy ichida qabul qilinadi. Bu muddat qonunda malaka komissiyasi zaruriyat bo’lgan hollarda ikki oy davomida talabgor taqdim etgan hujjatlar va ma’lumotlarni tekshirishi lozimligi belgilanganligi bilan bog’liq. Malaka hay’ati malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshirgan talabgorga, qonunda nazarda tutilgan holatlarni istisno qilganda boshqa sabablar bilan advokatlik maqomini berishni rad etishga haqli emas. Advokatlik maqomini berish rad etilganda bunday qaror ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. Malaka imtihoniga qo’yilgan shaxsga faqat ikki holatdagina advokatlik

maqomini berish rad etilishi mumkin: imtihon natijasi qoniqarsiz bo’lganda; 2) imtihon muvaffaqiyatli topshirganidan keyin talabgor tomonidan taqdim etilgan hujjatlarda yolg’on ma’lumotlar aniqlanganda. Rossiya Federatsiyasi va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi qiyosiy tahlili shuni ko’rsatadiki, Rossiya Federatsiyasida advokatlik faoliyatini litsenziyalash nazarda tutilmagan. Talabgorga advokatlik maqomini berish uchun tegishli malaka komissiyasining qarori kifoya qiladi. O’zbekistonda esa advokatlik faoliyati litsenziyalanadigan faoliyat turi hisoblanib, litsenziya Advokatlar palatasining hududiy boshqarmalari huzuridagi malaka komissiyalarining qaroriga asosan tegishli adliya organlari tomonidan beriladi. Rossiya Federatsiyasida ham O’zbekiston Respublikasida ham malaka komissiyalari Advokatlar palatasining organi hisoblanmaydi. Rossiya Federatsiyasida malaka komissiyasi tarkibiga advokatlardan tashqari adliya organlari, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi organlari va sudyalar ham kiradi. Malaka komissiyasi Advokatlar palatasi organi bo’lmasdan, uning oldida hisobdor emas, advokatlarning umumiy yig’ilishi (konferensiyasi) advokatlar kengashi vakolatlariga malaka komissiyalari hisobotlarini eshitish kirmaydi. O’z navbatida, Advokatlar palatasi – nodavlat notijorat tashkilot bo’lib, u jamoat tashkiloti emas va u advokatlarning unga ixtiyoriylik asosida kirishiga asoslanmagan. Palata uning a’zolari, biron bir davlat organlarining qarori bilan tugatilishi mumkin emas. Advokatlar palatasiga a’zolik advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishning majburiy sharti hisoblanadi. Davlat va advokatura o’zaro munosabatlari muvozanati shu bilan ta’minlanadiki, Advokatlarning Federal palatasi nodavlat notijorat tashkilotlar – RF subyektlari advokatlar palatalarining assotsiatsiyasidir va uning o’zi ham nodavlat notijorat tashkiloti hisoblanadi. Advokatlarning Federal palatasi nodavlat tashkilot bo’lish bilan birga jamoat tashkiloti hisoblanmaydi, chunki, birinchidan – uni tashkil etuvchi RF subyektlari advokatlar palatalari jamoat tashkiloti hisoblanmaydi, ikkinchidan – u unga advokatlar palatalarining kirishiga

asoslanmagan. Advokatlar tomonidan ko’rsatiladigan yuridik yordamning yuqori darajada bo’lishini ta’minlash ommaviy funksiyadir. Fedaral palata ommaviy funksiyani amalga oshirish yuklangan tashkilot sifatida ommaviy hokimiyat instituti bo’lmasdan fuqarolik jamiyatining ommaviy institutlariga tegishlidir. Bu advokatlar Federal palatasining maqomini va uchinchi xususiyatini, ya’ni u uning a’zolari, biron bir davlat organlari qarori bilan tugatilishi mumkin emasligini belgilaydi. Advokatlarning Federal palatasi, eng avvalo, Advokatlar Federal palatasi organlari tomonidan Advokatning professional etika kodeksini tasdiqlash, advokatlarni axborot bilan ta’minlashni tashkil etish va umumrossiya miqyosida ular o’rtasida ish tajribasi bilan almashishni ta’minlash, uslubiy ishlarni amalga oshirish, RF subyektlari advokatlar palatalari huzuridagi malaka komissiyalari majlislarida advokat statusini berish masalalari bo’yicha va malaka komissiyalari tomonidan advokatlarning harakatlari (harakatsizliklari) bo’yicha shikoyatlar yuzasidan xulosalar qabul qilishda ovoz berishda foydalanadigan byulletenlarni ishlab chiqish va ularni shaklini tasdiqlash orqali advokatlarning kasbiy yaroqliligining yagona standartlarini ta’minlaydi. Advokatlar Federal palatasining oliy organi Advokatlar umumrossiya syezdi hisoblanadi. Advokatlar palatalari syezdda teng huquqlarga va teng vakillikka ega bo’ladi. Har bir advokatlar palatasi uning vakillarining sonidan qat’i nazar qaror qabul qilishda bitta ovozga ega. Advokatlarning umumrossiya syezdini chaqirish Advokatlar Federal palatasining vakolatiga kiradi.

3. Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi mamlakatlari (Ukraina, Belorussiya, Moldova, Tojikiston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Armaniston, Ozarbayjon, Gruziya) da advokatura Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi mamlakatlarida, O’zbekistondagi singari, keyingi yillarda advokatura instituti jiddiy isloh etildi. Bu mamlakatlarda advokatura tuzilishi va faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlari qabul qilingan bo’lib, ular ayrim jihatlari bo’yicha bir biriga o’xshash bo’lishi bilan birga o’ziga xos belgilarga ham ega. Biz birinchi navbatda ularning bir-biridan farqlanuvchi tomonlariga to’xtalamiz. Ukrainada advokaturani tashkil etilishi va faoliyati 1992 yil 12 dekabrda qabul qilingan advokatura to’g’risidagi qonun bilan tartibga solinadi. Qonunga ko’ra oliy yuridik ma’lumotlarga ega bo’lgan, yuridik mutaxassislik bo’yicha ish staji yoki advokat yordamchisi bo’lib ishlagan davri ikki yildan kam bo’lmagan, malaka imtihonini topshirgan, advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi guvohnoma olgan va Ukraina advokati kasamyodini qabul qilgan Ukraina fuqarosi advokat bo’lishi mumkin. Ukrainada advokat advokatlik faoliyati bilan xususiy tartibda, o’z advokatlik byurosini ochib, boshqa advokatlar bilan advokatlar hay’atiga birlashib, advokatlik firmalarida, idoralarida yoki advokatura to’g’risidagi qonun va advokatlar birlashmalari ustavlari asosida faoliyat ko’rsatuvchi advokatlarning boshqa birlashmalarida advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishi mumkin. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga talabgor shaxslarning kasbiy tayyorgarligini tekshirish hamda advokatlarning intizomiy javobgarligi to’g’risidagi masalalarni hal qilish uchun Qrim Respublikasi, viloyatlar, Kiyev va Sevastopol shaharlarida advokatura malaka-intizomiy komissiyalari tuziladi. Bu komissiyalarning vakolat muddati 3 yil bo’lib, ular ikki palatadan – attestatsiya va intizomiy palatalardan iborat. Advokatura malaka – intizomiy komissiyalarini shakllantirish va ularning faoliyatini tashkiliy jihatidan ta’minlash Qrim Respublikasi vazirlar kengashi,

viloyatlar, Kiyev va Sevastopol shahar xalq deputatlari kengashlari tomonidan amalga oshiriladi. Attestatsiya palatasi 11 a’zo tarkibida shakllantirib, uning tarkibiga 4 advokat, 4 sudya, tegishincha Qrim Respublikasi vazirlar kengashi, viloyat, Kiyev va Sevastopol shahar xalq deputatlari kengashlaridan, adliya boshqarmalaridan va Ukraina advokatlar ittifoqi bo’linmasidan bittadan vakil kiradi. Intizomiy palata 9 ta a’zo tarkibida tuzilib, unga 5 ta advokat, 2 ta sudya, adliya boshqarmalaridan va Ukraina advokatlar ittifoqi bo’linmasidan 1 tadan vakil kiradi. Advokatni intizomiy javobgarlikka tortish masalasi palata a’zolarining umumiy sonidan uchdan ikki qism ovozi bilan qabul qilinadi. Malaka – intizomiy komissiya majlisida yurist olimlar va xalq deputatlari maslahat ovozi bilan qatnashishi mumkin. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi guvohnoma berishni rad etish yoki advokatni intizomiy javobgarlikka tortish to’g’risidagi qaror ustidan Advokatura oliy malaka komissiyasiga shikoyat berilishi mumkin. Advokatura oliy malaka komissiyasi Ukraina vazirlar mahkamasi huzurida tashkil etiladi. Mazkur komissiya tarkibiga har bir advokatura malaka-intizomiy komissiyalaridan, Ukraina Oliy sudidan, Ukraina adliya vazirligidan, Ukraina advokatlar Ittifoqidan bittadan vakil kiradi. Belorussiya Respublikasida advokatura tuzilishi va faoliyati 1993 yil 15 iyundagi “Advokatura to’g’risida”gi qonuni bilan tartibga solinadi. Belorussiya Respublikasida oliy yuridik ma’lumotga ega bo’lgan, ixtisosligi bo’yicha 3 yildan kam bo’lmagan ish staji bo’lgan yoki bunday stajiga ega bo’lmasada advokaturada 6 oydan 1 yilgacha muddat stajirovka o’tagan, malaka imtihoni topshirgan va litsenziya olgan Belorussiya Respublikasi fuqarosi advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishi mumkin. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga ruxsat berish masalalarini hal qilish uchun Advokatlar malaka komissiyasi tashkil etiladi. Advokatlar malaka komissiyasi tarkibiga kamida 10 yillik advokatlik ish stajiga ega bo’lgan advokatlar, yurist-olimlar, Adliya vazirligi xodimlari, kamida 11 kishi kiradi.

Komissiya tarkibi 3 yil muddatga Belorussiya Respublikasi advokatlar ittifoqi kengashining taqdimiga ko’ra Belorussiya Respublikasi Adliya vaziri tomonidan tasdiqlanadi. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huqukini beruvchi litsenziya Belorussiya Respublikasi adliya vazirligi tomonidan Advokatlar malaka komissiyasi qaroriga asosan beriladi. Litsenziya berishni rad etish haqidagi qaror ustidan qaror chiqarilgan kundan bir oy ichida sudga shikoyat berish mumkin. Advokat advokatlik faoliyatini advokatlar hay’ati tarkibida, shuningdek, ixtiyoriylik asosida xususiy tartibda tashkil etiladigan advokatlarning boshqa birlashmalarida (firma, byuro, idora) yoxud yakka tartibda amalga oshirishi mumkin. Belorussiya Respublikasida viloyatlar va Minsk shahar advokatlar hay’atlari tashkil etiladi. Advokatlar hay’atlari va advokatlarning boshqa birlashmalari ustavlari Belorussiya Respublikasi adliya vazirligi tomonidan ruyxatga olinadi. Yakka tartibda faoliyat ko’rsatuvchi advokatlar xalq deputatlarining tegishli mahalliy Kengashi ijroiya qo’mitasida ro’yxatdan o’tishlari lozim. Belorussiya Respublikasida Adliya vazirligi o’z vakolatlari doirasida advokatura faoliyatini nazorat qiladi. Chunonchi, qonun hujjatlariga muvofiq advokatura faoliyatini tartibga soluvchi normativ huquqiy hujjatlarni qabul qiladi; advokatlar hay’atlari rahbar organlarining qonun hujjatlariga muvofiq bo’lmagan qarorlarining amal qilishini to’xtatib turadi va ularni bekor qilish haqida taqdimnomalar kiritadi; advokatlik faoliyatini amalga oshiruvchi barcha shaxslar tomonidan qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qiladi; o’z vakolatlari doirasida advokatlar hay’atlari faoliyatini tekshirishni tashkil etadi; qonun hujjatlari talablari buzilganligi aniqlangan taqdirda umumiy yig’ilish (konferensiya), Advokatlar hay’atlari Respublika Rayosatiga advokatlar hay’ati raisini muddatdan ilgari chaqirib olish haqida taqdimnoma kiritadi, aniqlangan qoidabuzarliklarni bartaraf qilish bo’yicha boshqa choralarni ko’radi; advokatlarni

intizomiy javobgarlikka tortish to’g’risida advokatlar hay’atiga taqdimnomalar kiritadi va qonunda nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Tojikiston Respublikasida 1995 yil 4 noyabrda qabul qilingan “Advokatura to’g’risida”gi konstitutsiyaviy qonunga ko’ra advokatlar ikki toifaga bo’linadi: advokat – advokatlar hay’atining a’zosi; advokat – vakil (advokat - poverenniy) litsenziya asosida yuridik yordam ko’rsatuvchi tadbirkor. Advokatlar hay’ati 40 tadan kam bo’lmagan advokatlarning tashabbusi bilan tashkil etiladi. Ta’sischilar umumiy yig’ilish chaqirib, unda advokatlar hay’ati Ustavini qabul qilishadi va rahbar organini saylashadi. Tojikiston Respublikasi advokatlar hay’ati, viloyat advokatlar hay’atlari Adliya vazirligida ro’yxatdan o’tadi. Oliy yuridik ma’lumot va yuridik ixtisosligi bo’yicha kamida 2 yillik stajiga ega bo’lgan yoki stajiga ega bo’lmasada 6 oydan 1 yilgacha stajirovka o’tagan Tojikiston Respublikasi fuqarosi Advokatlar hay’ati a’zoligiga qabul qilinishi mumkin. Advokat-vakil sifatida yuridik yordam ko’rsatish faoliyati bilan shug’ullanishga litsenziya Tojikiston Respublikasi adliya vazirligi tomonidan beriladi. Advokat-vakil sifatida ishlash uchun litsenziya olishga da’vogar shaxs Tojikiston Respublikasi fuqaroligini, oliy yuridik ma’lumoti va ixtisosligi bo’yicha ikki yildan kam bo’lmagan ish stajiga ega ekanligini tasdiqlovchi hujjatlarni shaxsan taqdim etishi hamda Tojikiston Respublikasi adliya vazirligida malaka imtihonini topshirishi lozim. Litsenziya berishlikni rad etish yoki litsenziya berishlik haqidagi arizani ko’rmasdan qoldirish to’g’risidagi qaror ustidan Tojikiston Respublikasi Oliy sudiga shikoyat qilinishi mumkin. Tojikiston Respublikasida chet mamlakatlar va Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi mamlakatlari advokatlarining, yuridik korxona ochmasdan, yuridik yordam ko’rsatish huquqi o’zarolik asosida tan olinadi. Moldova Respublikasida 1999 yil 13 mayda qabul qilingan “Advokatura to’g’risida”gi qonunga ko’ra, advokatura Konstitutsiyaga muvofiq fuqarolarning

huquq va erkinliklarini himoya qilish, jismoniy va yuridik shaxslarga yuridik yordam ko’rsatish bo’yicha faoliyatni amalga oshiruvchi mustaqil nohuqumat huquqiy institutdir. Moldova Respublikasida advokatlik faoliyatining tashkiliy huquqiy shakllari bu advokatlar hay’atlari, yakka tartibdagi advokatlar byurolari va advokatlik byurolari birlashmalaridir. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi shaxslar Respublika advokatlar ittifoqiga birlashgan bo’lib, bu tashkilot Moldova advokatlarining ma’muriy boshqaruv organi hisoblanadi. Advokatlar hay’atlari Kishinev shahrida, Gagauz avtonomiyasi va barcha uyezdlarda tashkil etilgan bo’lib, ular mustaqil yuridik shaxs maqomiga ega. Advokatlar hay’atlarining organlari: umumiy yig’ilish, kengash, dekan va komissiyalardir. Advokatlar hay’ati Kengashi qonun va ustavda belgilangan a’zolik badallari yoki yig’imlarni to’lamagan advokatlarni olti oygacha bo’lgan muddatga advokatlik faoliyatidan chetlatish huquqiga ega. Yakka tartibdagi advokatlik byurosi yuridik shaxs hisoblanmaydi. Yakka tartibdagi advokatlik byurosida attestatsiyadan o’tgan advokat o’z kasb faoliyatini amalga oshiradi, shu bilan birga u boshqa advokatlarni va mutaxassislarni kontrakt asosida ishga qabul qilishi mumkin. Yakka tartibdagi advokatlik byurosida faoliyat ko’rsatuvchi advokatlar kasb faoliyatini amalga oshirish harajatlarini kamaytirish maqsadida Advokatlik byurolari birlashmasini tuzishlari mumkin. Birlashgan advokatlik byurosi yuridik shaxs bo’lib, saylab qo’yiladigan rahbar tomonidan boshqariladi. Moldovada advokatlik tuzilmalari Moldova Respublikasi advokatlari ittifoqi tomonidan ro’yxatga olinadi. Advokatlar ittifoqining organlari: syezd, ittifoq kengashi, ittifoq raisi va komissiyalardir. Advokatlar ittifoqi malaka, etika, intizomiy va taftish komissiyalarini tuzadi. Ittifoq kengashi ancha keng vakolatlarga ega bo’lib: - advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga berilgan ruxsatnomani tasdiqlaydi;

- adliya vazirligiga litsenziya berish yoki litsenziyani bekor qilish to’g’risida taqdimnoma kiritadi; - advokat – stajyorni ishga qabul qilishni tasdiqlaydi; - yakka tartibdagi yoki birlashgan advokatlik byurolarini ruyxatdan o’tkazadi; - advokatlik byurolari nizomlarini tasdiqlaydi; - mamlakat bo’yicha advokatlik gonorarining eng kam miqdorining yagona tarifini tasdiqlaydi. Bundan tashqari Advokatlar ittifoqi kengashi bir yilgacha bo’lgan muddatga advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishni taqiqlash tariqasidagi intizomiy chorani qo’llashga haqli. Kozog’iston Respublikasida advokaturaning tashkil etilishi va faoliyati 1997 yil 5 dekabrda qabul qilingan “Advokatlik faoliyati to’g’risida”gi Qonun bilan tartibga solinadi. Kozog’iston Respublikasida advokat deb advokatlar hay’ati a’zosi bo’lgan va qonunda belgilangan tartibda advokatlik faoliyati doirasida yuridik yordam ko’rsatishni kasb asosida amalga oshiruvchi Kozog’iston Respublikasi fuqarosi tan olinadi. Oliy ma’lumotga va yuridik ixtisosligi bo’yicha kamida 2 yillik ish stajiga ega bo’lgan, advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziya olgan shaxs advokat bo’lishi mumkin. Advokatlik litsenziyasi malaka imtihonini topshirgan shaxsga Adliya malaka komissiyasi tavsiyasiga asosan Kozog’iston Respublikasi adliya vazirligi tomonidan beriladi. Advokat o’z faoliyatini yuridik maslahatxona orqali yoxud mustaqil ravishda yoki boshqa advokatlar bilan birgalikda advokatlik idorasi ta’sis etib, shuningdek, yuridik shaxs tashkil etmasdan yakka tartibda amalga oshirishi mumkin. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi shaxslar advokatlar hay’atlariga a’zo bo’lishlari shart.

Advokatlar hay’ati viloyat, respublika ahamiyatidagi shahar va poytaxtda tuziladi. Ko’rsatilgan ma’muriy hududlarda faqat bittadan advokatlar hay’ati tuzilishi va faoliyat ko’rsatishi mumkin. Advokatlar hay’atlarining asosiy vazifalari: - hay’at a’zolariga advokatlik faoliyatini amalga oshirishda ko’maklashish va ularni himoya qilish; - hay’at a’zolari faoliyatini moddiy-texnik jihatidan va zarur axborotlar bilan ta’minlash; - advokatlik faoliyatini amalga oshirish ustidan kasbiy nazoratni tashkil etish; - bepul yuridik yordam ko’rsatishni tashkil etish, dastlabki tergov va sud organlari talabiga ko’ra himoyachi tayinlashdir. Yuridik yordam ko’rsatish bo’yicha ishlarni tashkil qilish uchun advokatlar hay’ati rayosati yuridik maslahatxonalar tashkil etishi mumkin. Yuridik maslahatxona advokatlar hay’atining tarkibiy tuzilmasi (filiali) hisoblanadi va advokatlar hay’ati umumiy yig’ilishi (konferensiyasi) tomonidan qabul qilinadigan Nizom asosida faoliyat ko’rsatadi. Yuridik maslahatxonaga advokatlar hay’ati rayosati tomonidan tayinlanadigan mudir rahbarlik qiladi. Advokatlik idorasi advokatlar hay’ati a’zosi bo’lgan advokat yoki bir necha advokat tomonidan tashkil etiladigan notijorat tashkilotdir. Bir advokat tomonidan ta’sis etilgan advokatlik idorasi ustav asosida faoliyat kursatadi. Advokatlik idorasi bir necha advokat tomonidan tashkil etilganda ta’sis hujjati ta’sis shartnomasi ham bo’lishi mumkin. Kozog’iston Respublikasida jinoyat ishlari bo’yicha himoya faqat advokatlar tomonidan amalga oshiriladi. Qirg’iziston Respublikasida “Advokatlik faoliyati to’g’risida”gi qonun 1999 yil 21 oktabrda qabul qilingan. Qirg’iziston Respublikasida advokatlik faoliyati bilan tegishli litsenziyaga ega bo’lgan Qirg’iziston Respublikasi fuqarosi shug’ullanishi mumkin.

Belgilangan tartibda muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan, qasdan sodir etilgan jinoyati uchun sudlanganlik holati bo’lgan, shuningdek, huquqni muhofaza qiluvchi va boshqa davlat organlaridan o’z sha’niga dog’ tushirganligi uchun bo’shatilgan shaxslarga advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga ruxsat berilmaydi. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishni istovchi shaxslardan imtihon qabul qilish uchun Adliya vazirligi huzurida Malaka komissiyasi tuziladi. Komissiya tarkibi adliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Imtihon topshiriladigan fanlar ro’yxati va imtihon topshirish tartibi adliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadi. Malaka komissiyasi raisi uning majlisida bir yil muddatga saylanadi. Qirg’izistonda advokat advokatlik faoliyatini advokatlik muassasasi orqali yoki yakka tadbirkorlik faoliyati tarzida amalga oshirishi mumkin. Advokatlik muassasasi – faoliyatining asosiy turi yuridik yordam ko’rsatish bo’lgan tashkilot – yuridik shaxsdir. Advokatlik muassasasi mulkchilikning har qanakangi turiga asoslangan tashkiliy-huquqiy shaklda tuzilishi mumkin. Advokatlik muassasasining ta’sischisi har qanaqangi yuridik yoki jismoniy shaxs bo’lishi mumkin. Armaniston Respublikasida advokatura tuzilishi va faoliyati 1998 yil 18 iyunda qabul qilingan “Advokatlik faoliyati to’g’risida”gi qonun bilan tartibga solinadi. Mazkur qonunining 4-moddasida advokatlik faoliyati tushunchasi berilgan. Advokatlik faoliyati Konstitutsiya va qonunlar e’tirof etilgan huquqni himoya qilish faoliyati turi bo’lib, yuridik yordam oluvchining manfaatlarini qonunda man kilinmagan vositalar va usullar bilan amalga oshirishga yo’naltirilgan. Advokatlik faoliyatini belgilangan tartibda litsenziya olgan advokat amalga oshirishi mumkin. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga litsenziya olish uchun shaxs oliy yuridik ma’lumotga ega bo’lishi, malaka imtihonini topshirishi va tegishli guvohnoma olishi lozim. Imtihon tashkil etilishi va faoliyati “Oliy yuridik malaka komissiyasi to’g’risida”gi qonun bilan tartibga solinadigan Davlat malaka

komissiyasi tomonidan o’tkaziladi. Advokatlik faoliyatiga litsenziya olishga talabgor shaxs Advokatlar ittifoqiga a’zo bo’lish haqida ariza beradi, arizaga Davlat malaka komissiyasi tomonidan berilgan guvohnoma ilova qilinadi. Advokatlar ittifoqiga a’zolikka qabul qilingan shaxsga 5 kunlik muddat ichida litsenziya beriladi. Mazkur litsenziya muddatsizdir. Armanistonda “maxsus litsenziya” deb ataluvchi litsenziyani maxsus dastur bo’yicha imtihon topshirgan Armaniston fuqarosigina olishi mumkin. Advokat maxsus litsenziya olish uchun Advokatlar ittifoqiga ariza beradi va unga maxsus dastur bo’yicha imtihon topshirganligi to’g’risida Davlat malaka komissiyasi tomonidan berilgan guvohnomani ilova qiladi. Maxsus litsenziya berish to’g’risidagi masala tegishli advokatlar ittifoqining umumiy yig’ilishida yashirin ovoz berish yo’li bilan hal qilinadi. Har bir advokatlar ittifoqi bir yil davomida bittadan ortiq bo’lmagan litsenziya berishga haqli. Maxsus litsenziya 5 yil muddatga beriladi. Maxsus litsenziyaga ega bo’lgan advokat uni kassatsiya sudiga taqdim etgach 5 kun ichida Kassatsiya sudida uning raisi buyrug’i bilan ro’yxatga olinadi. Maxsus litsenziyaga ega bo’lgan advokat qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarorlari, hukmlar, ajrimlar, qarorlar ustidan protest kiritish va bu protestning Kassatsiya sudida ko’rilishida uning majlisida hozir bo’lish huqqiga ega. Advokatlar ittifoqlari advokatlarning mustaqil, o’z-o’zini boshqaruvchi birlashmasi bo’lib, ular jamoat tashkilotlari uchun qonunda nazarda tutilgan barcha huquqlardan foydalanadilar. Advokatlar ittifoqlari 50 dan kam bo’lmagan advokatlar tomonidan ta’sis etilishi mumkin. Advokatlar ittifoqlari yuridik shaxs maqomiga ega bo’lib, Kassatsiya sudida ro’yxatdan o’tadi. Ozarbayjon Respublikasining “Advokatlar va advokatlik faoliyati to’g’risida”gi qonuni 1999 yil 28 dekabrda qabul qilingan. Mazkur qonunning 3- moddasiga ko’ra advokatlik faoliyatining asosiy vazifasi jismoniy va yuridik shaxslarning huquq, erkinliklari va qonun bilan muhofaza etiladigan manfaatlarini himoya qilish, ularga yuqori sifatli yuridik yordam ko’rsatishdan iboratdir.

Ozarbayjon Respublikasida oliy ma’lumotga va yurist ixtisosligi bo’yicha kamida 3 yillik ish stajiga ega bo’lgan yoki ilmiy muassasalarda va o’quv yurtlarida huquq sohasida ishlayotgan, malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshirgan shaxs advokat bo’lishi mumkin. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishi uchun Advokatlar hay’ati a’zosi bo’lish va advokat qasamyodini qabul qilish shart. Advokatlikka nomzodlarning kasbiy tayyorgarligini aniqlash uchun malaka komissiyasi tuziladi. Malaka komissiyasi tarkibiga 9 kishi, shu jumladan 3 advokat, 3 sudya va 3 yurist-olim kiradi. Malaka komissiyasi a’zoligiga advokatlardan Advokatlar hay’ati Rayosati, sudyalardan Ozarbayjon Respublikasi Oliy sudi tomonidan tayinlanadi. Malaka komissiyasining qolgan 3 a’zosi yurist- olimlardan tegishli ijro hokimiyati organi tomonidan tayinlanadi. Advokatlik faoliyati tashkiliy-huquqiy shakli bo’yicha yakka tartibda yoki yuridik maslahatxona, advokatlik byurosi, advokatlik firmasi va boshqa tashkiliy tuzilmalar tarkibida amalga oshirilishi mumkin. Advokatlar hay’atlari nodavlat, mustaqil, o’z-o’zini boshqaruvchi va barcha advokatlarni birlashtiruvchi tashkilot – yuridik shaxsdir. Advokatlar hay’ati a’zosi bo’lmagan shaxslar advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishlari mumkin emas. Gruziyada advokatlik faoliyati 2001 yil 20 iyunda qabul qilingan “Advokatlar to’g’risida”gi qonun bilan tartibga solinadi. Gruziyada advokatlik maqomiga ega bo’lgan shaxs advokatlik faoliyatini yakka tartibda yoki boshqa advokatlar bilan birga mas’uliyati cheklangan jamiyat shaklida advokatlik byurosi (idora, yuridik firma va b.) ochib yoxud yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan tadbirkor sifatida amalga oshirishi mumkin. Shunday qilib Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi mamlakatlariga a’zo davlatlarda advokatura faoliyati, bu davlatlarning huquqiy tizimidan kelib chiqqan holda turlicha tarizda tartibga solingan. 4. AQShda advokatura AQSH huquqiy tizimining murakkabligi, Amerika jamiyati hayotida huquqiy tartibga solishning alohida yuqori rol uynashi advokatlik kasbning ham

alohida o’rnini belgilaydi. AQSH iqtisodiy va davlat siyosiy mexanizmida ko’plab yuqori lavozimlarni yuristlar egallaydi. AQShning 43 prezidentidan 26 tasi yurist bo’lgan, jumladan A.Linkoln, F,D. Ruzvelt, G.Trumen, R.Nikson, B.Klinton ham yurist bo’lgan, xozirgi prezident B.Obama ham yurist. Senatorlarning uchdan ikki qismi va AQSH Kongressi vakillar palatasi a’zolarining yarmiga yaqini yuristlardir. Shtatlar gubernatorlarining yarmi va diplomatlarning 40 % ham yuristlar. 60 yillardan boshlab, hukumat tarkibida oliy lavozimlarning 45 % yaqinini yuristlar egallagan, davlat apparati xodimlarining 25 % dan ko’pini yuristlar tashkil etadi. AQShda yuridik ta’lim ikki pog’onali bo’lib, birinchi pog’ona o’rta ma’lumot olgandan so’ng kollejda 3-4 yil ta’lim berilib, bakalavr diplomini olish bilan yakunlanadi. Ikkinchi pog’ona – bu maxsus (kasbiy) oliy ta’lim bo’lib, u ixtisoslashgan maktab yoki universitetlarning kollejlarida umum ta’lim kollejlarini tugallagandan so’ng beriladi. Oliy o’quv yurtlariga imtihonsiz qabul qilinadi. Ammo abituriyentning yuridik maktabda o’qish qobiliyatini aniqlash uchun test o’tkaziladi. Test abituriyentga pochta orqali yuboriladi, u o’z navbatida testni to’ldirib yuridik maktabga pochta orqali kaytaradi. Ta’lim muddati odatda uch yil. O’qishni tugatgan bitiruvchi yurisprudensiya doktori darajasini oladi. Bu yuridik amaliyot bilan shug’ullanish huquqini beradi. Huquq magistri darajasini olish uchun esa yana bir yil o’qib tegishli dissertatsiya himoya qilish yoki yuridik fanlar doktori darajasini olish uchun 2-3 yil ta’lim olib dissertatsiya yoqlash lozim. Advokaturaga kirish. Yuridik oliy o’quv yurtining bitiruvchisi diplom bilan birga advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanish huquqini ham oladi. Advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanish huquqini beruvchi patent olish uchun talabalar ko’shimcha attestatsiyadan o’tishi lozim. Shuni ta’kidlash kerakki, patent ma’lum shtat hududida advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanish huquqini beradi. Advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanishga ruxsat berish shartlari odatda shtat oliy sudi tomonidan belgilanadi. Ammo patent berish masalasi shtat advokatlar assotsiatsiyasi tomonidan shakllantiriladigan yoki sud yoxud shtat

gubernatori tomonidan tayinlanadigan komissiya tomonidan beriladi. Komissiya odatda amaliyotchi yuristlardan tarkib topadi. Advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanishga ruxsat berish masalasini hal qilishda komissiya nomzodning axloqiy xislatlari va imtihon natijalarini e’tiborga oladi. Nomzodning axloqiy sifatlarini o’rganishda uning o’zi taqdim etgan ma’lumotlarni tahlil etish, uning shaxsini xufiyona o’rganish, sudlanganligi, politsiyaga majburiy keltirilganligi haqidagi ma’lumotlarni talab qilib olish, alkogolizm yoki narkomaniyaga mubtalo bo’lgan yoxud bo’lmaganligini surishtirish, yashash joyidagi ko’shnilaridan ma’lumot olish orqali amalga oshiriladi. Imtihon og’zaki suhbat va yozma ishdan iborat bo’lib, odatda bir necha kun davom etadi. Talabgor imtihon topshirilayotgan shtat huquqiy normalarini bilish, sharhlash va qo’llashga oid 20-30 ta savollarga javob berishi kerak. Imtihon komissiyasining qarori ustidan sudga shikoyat berilishi mumkin. AQShda advokatura tuzilishi. Har bir shtatda shtat advokatlar assotsiatsiyasi mavjud. Ko’pchilik shtatlarda advokatlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi shaxslarning advokatlar assotsiatsiyasiga a’zo bo’lishi majburiy. Ammo ayrim shtatlarda advokatlar assotsiatsiyasiga a’zolik ixtiyoriy. Advokatlarning ixtiyoriy a’zoligiga asoslangan umummilliy tashkiloti Amerika yuristlar assotsiatsiyasidir. Assotsiatsiyaning asosiy maqsadi ikki vazifani: birinchidan, huquqning rivojlanishi va odil sudlovni mustahkamlashga, fuqarolarni huquqiy jihatdan tarbiyalashga ko’maklashishni; ikkinchidan, o’z a’zolariga yordam ko’rsatish, ularning kasb malakasini oshirish, umuman yuridik kasbning rivojlanishiga ko’maklashish vazifalarini bajarishdir. Assotsiatsiya vazifalari qatoriga kasb etikasi qoidalarini belgilash, advokatlik faoliyati standartlarini ishlab chiqish, intizomiy choralarni ko’llash kabi masalalar ham kiradi. Assotsiatsiya yuristlarning kasbiy birlashmasi bo’lib, biron bir muayyan yuridik amaliyot bilan shug’ullanmaydi. Yuristlar assotsiatsiyasiga to’lanadigan

a’zolik badallarining miqdori yuristlarning daromadi, ularning qaysi yuridik muassasa yoki firmada ishlashi bilan bog’liq emas. Shuni ta’qidlash kerakki Amerika yuristlar assotsiatsiyasiga nafaqat amaliyotchi advokatlar, balki prokuraturada ishlayotgan yuristlar ham, shuningdek, yuristkonsultant bo’lib ishlayotgan shaxslar ham a’zo bo’lishi mumkin. AQShda advokatlar faoliyatining tashkiliy shakllari. AQShda advokatlarning yarmidan ortig’i yakka tartibda yoki ikki, uch advokat bilan birga faoliyat ko’rsatadi. Ammo o’z ahamiyatiga ko’ra advokatlik faoliyatining asosiy tashkiliy shakli bo’lib, har birida 50dan ortiq advokat faoliyat ko’rsatadigan, yirik advokatlik firmalari hisoblanadi. Bunday firmalar, qoida tariqasida jinoyat ishlari bilan shug’ullanmaydi, asosan ta’minlangan mijozlar, korporatsiyalarning ishlarini olib borishlikni afzal ko’rishadi. Advokatlik firmalarining egasi bo’lib, sheriklar hisoblanadi. SHerik-advokat katta amaliy tajribaga ega bo’lib, natijada yuqori daromad va advokatlik firmasi foydasidan hissa olish huquqiga ega bo’ladi. Firmada ishlaydigan ikkinchi guruh advokatlar-assotsiatorlar bo’lib, qoida tariqasida ular o’z mijozlariga ega bo’lmagan yoki juda kam mijozlari bo’lgan yosh advokatlardir. Assotsiator firmadan maosh olib ishlaydi. Bunday firmalarda odatda (8 yillik) assotsiatorlik staji belgilanadi. Bu muddatda assotsiator o’z mijozlariga ega bo’lib, firma uchun iqtisodiy jihatdan foydali bo’lishi lozim. Mazkur shartni bajaraolgan assotsiator firma sherigi bo’lishi, bajara olmagani esa firmadan ketishga majbur bo’lishi mumkin. AQShda advokatlarning bir qismi shtatning davlat budjeti tomonidan moliyalashtiriladigan va moliyaviy jihatdan nochor ayblanuvchilarga bepul yuridik yordam ko’rsatadigan “ommaviy himoyachilar” deb yuritiladigan muassasalarda faoliyat yuritadilar. Xuddi shunaqangi nochorlarga yuridik yordam ko’rsatadigan federal budjetdan moliyalashtiriladigan muassasalar ham mavjud. Ularning bosh tashkiloti bo’lib, Kongress tomonidan ta’sis etilgan va moliyalashtiriladigan Yuridik yordam ko’rsatish korporatsiyasi hisoblanadi.

AQSHDa “advokatlik idorasi” deb atalmish, “jamiyat manfaatlarini himoya qiluvchi” advokatlik faoliyati shakli ham mavjud. Advokatlik idoralari alohida mijozlar ishi bilan shug’ullanmaydi, ular ayrim toifadagi fuqarolarning (iste’molchilar, saylovchilar, siyosiy faollar, soliq to’lovchilar va b.) huquq va manfaatlarini yoki tabiatni va fuqarolarning sog’lig’ini himoya qilib davlat yoki korporatsiyalarga nisbatan da’vo ko’zg’aydilar. Ko’pgina advokatlar, o’z vazifalarini asosan sud-huquq vositasida amalga oshiradigan jamoat tashkilotlarining yuridik xizmatlarida faoliyat ko’rsatadilar. Bunaqangi tashkilotlar AQShda ko’plab uchraydi. Ularning eng mashhur va kattalari, Fuqarolik erkinliklarini himoya qilish Amerika ittifoqi, Rangli aholining rivojlanishiga ko’maklashuvchi milliy assotsiatsiya, Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini muhofaza etish markazi, tabiiy resurslarni muhofaza etish bo’yicha milliy kengash, Irqiy va siyosiy qatog’onlar bilan kurash milliy ittifoqidir. Advokat xizmatiga haq to’lash. AQShda ham O’zbekistondagi singari advokat xizmatiga haq to’lashning qat’iy o’rnatilgan tariflar tizimi mavjud emas. Gonorar miqdori ikki tomonlama shartnoma asosida belgilanadi. AQShda mehnatga soatbay haq to’lash tizimi keng tarqalgan, bu advokatlik amaliyotiga ham tadbiq etiladi. Shuningdek, advokat ishni yutib chiqqanidagina gonorar olishini nazarda tutuvchi haq to’lash tizimi ham amal qiladi. Advokatlik faoliyati huquqiy asoslari. AQShda advokatning sud ishlarini yuritishdagi huquqlari mustahkamlangan normativ-huquqiy hujjat mavjud emas. Advokatning maqomi odat, pretsedent huquqi va kasb etikasi normalari bilan belgilanadi. Sud ishlarini yuritishda advokat ishtiroki shartlarining asoslari AQSH konstitutsiyasiga 1791 yilda kiritilgan oltinchi tuzatishda bayon qilingan. Bu tuzatish ayblanuvchi jinoyat sodir qilingan shtat va okrugda qasamyod qildirilganlarning (prisyajniylarning), ilgari qonun bilan belgilangan, tezkor va ochiq, xolis sudida ishi ko’rib chiqilishi huquqiga, ayblanuvchi ayblovning mohiyati va asoslaridan xabardor qilinish huquqiga, unga qarshi ko’rsatuv bergan guvoh bilan yuzlashish huquqiga, o’zi tomonidan guvohlarni majburiy chaqirtirish

huquqiga va o’z himoyasi uchun advokat xizmatidan foydalanish huquqiga ega ekanligini nazarda tutadi. O’z navbatida bu tuzatishlar sudlarning qator qarorlarida rivojlantirildi. Bu sud qarorlarining mohiyati quyidagi prinsiplardan iborat: advokatga bo’lgan huquq fundamental va odil sud uchun zarur, ozodlikdan mahrum qilish jazosi tayinlanishi mumkin bo’lgan har qanday shaxs advokat xizmatidan foydalanish huquqiga ega; advokat ayblanuvchiga huquqiy muommolarni hal etishiga yordam yoki maslahat berish uchun unga boshqa protsessual taraf qarshi turganda, protsessual harakatlarni amalga oshirishda qatnashishi shart. Advokat-himoyachi, sudlanuvchi o’z aybiga iqror bo’lgan yoki bo’lmaganligidan qat’i nazar, har qanday sud majlisida qatnashishi shart. Advokatlik etikasi. AQShda sud pretsedentlari advokatlik etikasi qoidalarining asosini tashkil etadi. Har bir advokat-himoyachi o’z mijoziga nisbatan to’liq xayrixoh bo’lishi shart. Bu majburiyatning bir necha jihatlari bor. Birinchidan, advokatga mijoz tomonidan ma’lum qilingan, ishga aloqador har qanaqangi axborot sir saqlanishi kerak. Advokat bu axborotni mijozining roziligisiz oshkor qilishi, uni davlat bu axborotni oshkor qilishga majbur qilishi mumkin emas. Ikkinchidan, advokat o’z mijoziga haqiqiy adolatli sudni ta’minlash uchun, kasb etikasi qoidalariga xilof bo’lmagan, himoyaning barcha usul va vositalaridan foydalanishi shart. Uchinchidan, advokatda manfaatlar to’qnashuvi mavjud bo’lib, bu mijoz manfaatlarini to’liq va faol himoya qilishga xalaqit qilsa, advokat bunday mijozning vakili bo’laolmaydi. To’rtinchidan, ehtimol eng asosiysi, advokat eng avvalo mustaqil bo’lishi shart. Advokatning pozitsiyasi davlat ayblovi yoki sudga bog’liq degan shubhaga mutlaqo o’rin bo’lmasligi kerak. 5. Germaniyada advokatura Germaniyada advokaturani tashkil etilishi va faoliyati maxsus qonun hujjatlari, 1959 yil 1 avgustda qabul qilingan “Advokatura to’g’risida”gi Federal

qonun va 1957 yil 26 iyulda qabul qilingan “Advokatlar xizmatiga haq to’lash to’g’risida”gi Federal nizom bilan tartibga solinadi. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini olish. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga sud tuzilishi to’g’risidagi qonunga muvofiq sudyalik vazifasini bajarishga loyiq deb topilgan shaxslargagina ruxsat etiladi. Sudyalar va advokatlar uchun bir xil darajadagi ma’lumot talab etiladi. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga talabgor shaxs oliy yuridik ma’lumotga ega bo’lishi va Germaniya universitetlari birida olti semestr davomida huquq bo’yicha kurslarda ta’lim olishi lozim. Shundan so’ng u ikkita maxsus imtihonni muvaffaqiyatli topshirishi kerak. Birinchi imtihon sudya yoki advokat bo’lishni istagan shaxs ta’lim olgan o’quv yurtida topshiriladi. Birinchi imtihonni topshirgan shaxs 3,5 yildan 4,5 yilgacha bo’lgan muddat davomida sud, prokuratura, notariat yoki advokaturada stajirovka o’taydi. Stajirovka davomida stajerga maosh yer hokimiyati organlarining maxsus fondlaridan to’lanadi. Stajirovkani o’tab bo’lgach talabgor ikkinchi imtihonni topshiradi. Bu imtihon tegishli ma’muriy hudud (yer) adliya vazirligi (boshqarmasi) rahbarligida o’tkaziladi. Adliya vazirligi (boshqarmasi) imtihon dasturini ishlab chiqadi va imtihon biletlarini shakllantiradi hamda imtihon komissiyasini tuzadi. Ikkinchi imtihonda birinchi imtihondan farqli ravishda talabgorning nazariy bilimlari emas, balki kasbga tayyorgarligini baholash uchun uning amaliy ko’nikmalari sinovdan o’tkaziladi. Bu imtihonni topshirgan shaxs sudya ham, advokat ham bo’lishi mumkin. Mazkur umumiy qoidadan istisno ham mavjud bo’lib, Germaniya huquq doktori ilmiy darajasiga ega bo’lgan shaxs stajirovkani o’tamasdan va imtihon topshirmasdan turib, advokat maqomini olishi mumkin. Talabgorga advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga ruxsat berish masalasi talabgor yashayotgan joydagi ma’muriy hudud (yer) adliya vazirligi (boshqarmasi) tomonidan advokatlarning hududiy hay’atining fikri hisobga olingan holda hal qilinadi.

Germaniya qonunchiligida fuqaroga advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini berishni rad etish asoslarining tugal ruyxati berilgan. Bular ko’yidagilardan iborat bo’lib, agar fuqaro: - Federal konstitutsiyaviy sudning qaroriga asosan asosiy fuqarolik huquqlarining biridan mahrum qilingan bo’lsa; - sudning qaroriga ko’ra ommaviy lavozimlarni egallash huquqidan mahrum qilingan bo’lsa; - sudning qarori bilan advokaturadan chiqarilgan, ya’ni chetlashtirilgan bo’lsa; - intizomiy sudning qarori bilan odil sudlov organlaridan bo’shatilgan bo’lsa; - advokatlik unvoniga noloyiq bo’lgan xatti-harakatni sodir etganlikda ayblangan bo’lsa; - Germaniyada mavjud bo’lgan ijtimoiy tizimni noqonuniy yo’l bilan o’zgartirishga yo’naltirilgan harakatlarda ishtirok etayotgan bo’lsa; - o’zining jismoniy kamchiliklari yoki ruxiy axvoli tufayli uzoq vaqt davomida advokatlik vazifalarini munosib darajada bajarish imkoniga ega bo’lmasa; - advokatlik kasbi va obro’yiga muvofiq bo’lmagan faoliyat bilan shug’ullanayotgan bo’lsa; - sudning qarori bilan o’z mulkini boshqarish huquqi cheklangan bo’lsa; - sudya yoki davlat xizmatini vazifasini bajarayotgan bo’lsa (bu vazifalarni jamoatchilik asosida bajarish hollari bundan mustasno). Germaniya Federativ Respublikasida federal qonun hujjatlariga ko’ra advokatlik faoliyatining ko’yidagi turlari nazarda tutilgan: yuridik masalalar bo’yicha maslahat va axborotlar berish; fuqarolik protsessida qatnashayotgan taraflarning sudda va suddan tashqari organlarda vakili sifatida faoliyat ko’rsatish;

ayblanuvchi yoki sudlanuvchining huquqlarini tergov organlarida va sudda himoya qilish. Jinoyat protsessida advokat jabrlanuvchi manfaatlarini himoya qiluvchi vakil sifatida ham qatnashishi mumkin; shartnoma asosida mijozning mulkini boshqarish; maxsus shartnoma asosida yuristkonsult vazifasini bajarish (advokat faqatgina maxsus shartnoma asosida yuristkonsult vazifasini bajarishi mumkin, ammo u federal qonunga muvofiq rasmiy ravishda yuristkonsult bo’lib ishlay olmaydi). Germaniyada advokatura tuzilishi va Advokatlar palatasi. Advokat faqat o’zi biriktirib ko’yilgan suddagina advokatlik faoliyatini amalga oshirishi mumkin. Ayrim hollarda mustasno tariqasida, faqat odil sudlov manfaatlaridan kelib chiqib advokatga boshqa sudlarda ham ishlashga ruxsat berilishi mumkin. Germaniya Federal Oliy sudida advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga ruxsat etilgan advokatga har qanday quyi turuvchi sudlarda advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga hech qanaqangi istisnolarsiz ruxsat etilmaydi. Germaniyada advokatlar hay’atlari hududiy prinsipga asosan tashkil etiladi va bir ma’muriy hududdagi (yerdagi) sudda faoliyat ko’rsatayotgan advokatlarni birlashtiradi. Adliya vazirligi (boshqarmasi) bir hududda faoliyat ko’rsatayotgan advokatlarning soni 500 nafardan oshgan taqdirda ikkinchi advokatlar hay’atini tuzishga ruxsat berishi mumkin. Germaniyadagi barcha advokatlar hay’atlari Advokatlarning federal palatasiga birlashadi. Advokatlar hay’atining oliy organi bo’lib, uning a’zolarining umumiy yig’ilishi hisoblanadi. Umumiy yig’ilish advokatlar hay’ati raisining yoki a’zolarining 10 foizidan kam bo’lmagan advokatlarning talabiga ko’ra chaqirilishi mumkin. Yig’ilishni o’tkazish bilan bog’liq va boshqa tartib tamoyillar advokatlar hay’atining ustavi yoxud ichki tartib qoidalari bilan hal qilinadi. Umumiy yig’ilishning barcha qarorlari oddiy ko’pchilik ovoz bilan qabul qilinadi, ovozlar teng bo’lganda esa, raisning ovozi hal qiluvchi hisoblanadi. Ammo bu qoidadan yagona mustasno mavjud. Agarda boshqaruv a’zolarini saylashda ovozlar teng bo’lib qolgan taqdirda masala qur’a tashlash yo’li bilan hal etiladi.

Umumiy yig’ilish hay’at boshqaruvini saylaydi, a’zolik badallari miqdorini va ularni to’lash tartibini belgilaydi, advokatlar hay’ati a’zolari va ularning oila a’zolarining ijtimoiy ta’minlash masalalarini, stajirovka masalalarini, hay’atning umumiy ehtiyojlariga mablag’ ajratish, boshqaruv a’zolari va advokatlik obro’yi sudi a’zolarining xarajatlarini qoplash masalalarini hal qiladi. Advokatlar hay’atining ijro etuvchi organi boshqaruv bo’lib, odatda uning tarkibiga 7 kishi saylanadi. Rasmiy jihatdan advokatlarning advokatlar hay’atiga birlashishi majburiy emas. Advokat advokatlar hay’atiga a’zo bo’lmasligi ham mumkin. Ammo advokatning advokatlar hay’atiga a’zo bo’lmasligi uning faoliyatida turli qiyinchiliklar keltirib chiqaradi. Jumladan, advokatlar hay’atiga a’zo bo’lmagan advokat hech qachon Federal Oliy sud huzurida ishlay olmaydi. 1957 yilda qabul qilingan advokatlar xizmatiga haq to’lash to’g’risidagi federal nizom advokat gonorarining eng kam miqdori to’g’risida tarifni ham nazarda tutadi. Bu Nizomga bir necha bor o’zgartish va ko’shimchalar kiritilgan. Advokatlar hay’ati tavsiya xususiyatiga ega bo’lgan tarif stavkalarini belgilaydi, lekin Advokatlar etikasi normalari bu tavsiyalarga rioya etishlikni talab kiladi. Germaniyada aholiga advokatlar tomonidan bepul xizmat ko’rsatish amaliyoti ham mavjud bo’lib, bu xizmat uchun haq federal budjetdan to’lanadi. 6. Buyuk Britaniyada advokatura Angliyada advokatlar bir biridan mustaqil bo’lgan ikki guruhga: barristerlar va solisitorlarga bo’linadi. Ular bir-birlaridan o’zlarining qadriyatlari, tashkiliy jihati, vazifalari va kasb faoliyati qoidalari bilan farqlanadi. Solisitor. Solisitorlar – Angliya advokatlarining eng ko’p sonli guruhi bo’lib, ularning umumiy soni 48 mingdan ortiq, shundan 8 mingdan ortiq solisitorlar Londonda faoliyat ko’rsatadi. Solisitor mustaqil advokat bo’lib, u shaxsan yoki boshqa solisitorlar bilan hamkorlikda o’z mijozlariga yuridik masalalarda maslahatlar beradi. Solisitorlar odatda yer bilan bog’liq ko’chmas mulk masalalari haqidagi ishlarni olib boradi, shartnomalar va vasiyatnoma loyihalarini tuzadi

hamda meros mulklarini boshqaradi. Ular o’z mijozlariga soliq, sug’urta, raqobat va tadbirkorlik masalalarida tavsiyalar beradi. Solisitorlar sud ishlarining tayyorlov bosqichini ta’minlaydi va sud protsessini boshlash uchun zarur choralarni ko’rish huquqiga ega. Ular guvohlarni so’raydi, o’z mijozlarining topshirig’iga ko’ra arizalar va boshqa hujjatlar matnini tayyorlaydi. Solisitorlar fuqarolik ishlarini sudda ko’rishga tayyorlash jarayonida taraflar bilan muzokaralar olib boradilar, ko’pchilik holatlarda bu muzokoralar natijasida kelishuv bitimi tuzishga erishilib, ish sudgacha yetib bormasligi mumkin. Ishni sudda ko’rishda qatnashish uchun solisitor tomonidan barrister taklif etiladi. Barristerning majburiyatiga sudga taqdim etiladigan zarur hujjatlarning loyihalarini tuzish kiradi. Barrister kelishuv shartlarini qabul qilish yoki qabul qilmaslik to’g’risida maslahatlar beradi. Agar ish sudgacha yetib borsa, barrister sud majlisida hozir bo’lishi va ishtirok etishi lozim. Jinoyat ishlarining ko’pchilik qismi magistrat sudida solisitorning ishtirokida boshlanadi va yakunlanadi. Ayrim solisitorlar sud majlisida qatnashish uchun kichik barristerlarni jalb etishadi. Og’ir jinoyatlar to’g’risidagi ishlar Korona sudida barristerlar ishtirokida ko’rib chiqiladi. Ammo 1994 yilda barristerlar Korona sudida ishtirok etish bo’yicha monopoliyasini yo’kotdilar, chunki birinchi bor bir nechta solisitorlar Korona sudida ko’rilayotgan ishlar bo’yicha sud majlisida qatnashish huquqini beruvchi litsenziya oldilar. Solisitorlarning asosiy ish vaqti sud majlislarida qatnashish bilan bog’liq emas. Ularning asosiy vaqti hujjatlar bilan ishlash, suddan tashqari tartib- tamoyillarda ishtirok etish, niqoh tuzish va niqohni bekor qilish bilan bog’liq yuridik masalalarni hal qilish, yer bilan bog’liq mulkni boshqarish, yuridik shaxslarning faoliyatiga xizmat ko’rsatish va boshqa masalalar bilan shug’ullanishga sarflanadi. Solisitorlar magistrat sudlarida, graflik sudlarida va bir kator tribunallarda o’zlarining advokatlik vazifalarini bajarishlari mumkin. Yuqorida ko’rsatilganidek, ayrim solisitorlar Korona sudida qatnashish huquqini olgan bo’lsalarda, bu

amaliyot keng tarkalgan emas. Shuningdek ular Korona sudida birinchi instansiyada ko’rilayotgan ishlar bo’yicha himoyachi sifatida ishtirok eta olmaydilar. Solisitorlar o’zlarning ishtirokida magistrat sudlarida ko’rilgan ishlar bo’yichagina Korona sudi majlisida ish kassatsiya tartibida ko’rilayotganda qatnashishi mumkin. Solisitorlar bankrotlik ishlar bo’yicha Yuqori sud (Visokiy sud) majlislarida qatnashishi mumkin. Yevropa sudi majlislarida solisitorlar barristerlar bilan teng huquqda katnashadi. Solisitorlar kontrakt shartlarini bajarmagani uchun va zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar bo’yicha fuqarolik-huquqiy va sud javobgarligiga tortilishi mumkin. O’z lavozimida 10 yildan ortiq ishlagan solisitorlar rekorder etib tayinlanishi, ya’ni advokatlik vazifasi bilan Korona sudi sudyasi vazifasini o’rindoshlik asosida olib borish huquqiga ega bo’lishi mumkin. Besh yildan kam bo’lmagan ish stajiga ega bo’lgan solisitorlar Angliya va Uelsdagi olti sud okrugining birida okrug sudyasi lavozimiga tayinlanishi mumkin. Solisitor, shuningdek, magistrat lavozimiga, ya’ni haq olib ishlaydigan magistrat sudi sudyasi lavozimiga yoki Oliy sud apparatiga ishga tayinlanishi mumkin. 1990 yilda qabul qilingan “Sudlar va yuridik xizmatlar to’g’risida”gi qonunga ko’ra solisitorlar mantiya olishi, ya’ni barristerlar toifasiga o’tishi va Lord-kansler tomonidan katta barrister etib tayinlanishi mumkin. Solisitorlar shirkatga birlashishlari mumkin, lekin ular kompaniya ta’sis etish huquqiga ega emas. Keyingi paytlarda solisitorlarning 100 yoki undan ortiq solisitorlarning birlashtiradigan shirkatlar tuzishi kuzatilmoqda. Solisitorlarning anchagina qismi munitsipal boshqaruv, xususiy firmalar yoki kompaniyalarda yuristkonsult sifatida faoliyat ko’rsatadilar. Yuridik jamiyat. Solisitorlar yuridik jamiyatga birlashishlari mumkin. Yuridik jamiyat solisitorlarning kasbiy hamjamiyatining rahbarlik va nazorat etuvchi organidir. Yuridik jamiyat Qirol xartiyasi bilan 1845 yilda ta’sis etilgan.

Yuridik jamiyatga a’zo bo’lish ixtiyoriy bo’lib, xozirda barcha solisitorlarning taxminan 85 % bu jamiyat a’zosi. 1974 yilda qabul qilingan solisitorlar to’g’risidagi aktga muvofik Yuridik jamiyat Lord-kansler va boshqa oliy sudyalarning roziligi bilan solisitorlikka o’qitish va qabul qilish masalalarini tartibga soluvchi normativ hujjatlar qabul qilishga haqli. Yuridik jamiyat solisitorlar hamjamiyatiga yangi a’zolar qabul qilishda ularning malakasini tekshirishdan o’tkazishga haqli. Qonunga ko’ra yuridik jamiyat solisitorlar faoliyatini nazorat qilish bo’yicha bir kator huquqlarga ega. Jumladan, yuridik jamiyat malaka imtihonni topshirgan har bir solisitorni hisobga oladi va solisitorlarning shaxsiga oid ma’lumotlar kiritiladigan reyestrni yuritadi. Bundan tashkari yuridik jamiyat solisitorlarning kasb faoliyati sug’urtalanishini ta’minlaydi, u solisitorlarning faoliyatini tekshiradi, solisitorlarning buxgalteriya hisoboti va daromadlar bo’yicha hisobotlarni yuritishi bilan bog’liq masalalarni hal qiladi hamda solisitorlarga nisbatan intizomiy va kasbiy talablarni belgilaydi. Barristerlar. Angliyada barristerlar tom ma’noda advokat hisoblanadi. Barristerlar advokatlik kasbi bilan shug’ullanuvchilarning ozchiligini tashkil etib, ularni soni 5500 nafardan oshmaydi. Faqat mantiya olgan va u bilan birga sudda qatnashish huquqini olgan barristerlargina Qirollik advokati bo’lishi mumkin. Qirollik advokatlar soni 500 kishidan ozgina ko’proq. Bu barristerlar Angliya advokaturasining to’laqonli a’zolari qatoriga kiradi. Mantiyaga ega bo’lmagan barristerlar advokatlar hamjamiyatida nisbatan pastroq o’rinni egallashadi. Buning oqibatida ko’pchilik barristerlar biznes sohasida, universitetlarda va boshqa o’quv muassasalarida faoliyat ko’rsatishadi. Barristerlarning ishi asosan sudlarda advokatlik faoliyatini ko’rsatish va o’zlari ixtisoslashgan huquq sohalari bo’yicha yozma xulosalar tayyorlashdan iborat. 1990 yil “Sudlar va yuridik xizmatlar to’g’risida”gi qonun qabul qilinganiga qadar barristerlar faqat solisitorlar bilan birgalikda ishlashi mumkin edi. Yangi qonun barristerlarga ularning xizmatiga muxtoj bo’lgan mijozlar bilan to’g’ridan

to’g’ri bitim tuzish va ulardan xizmat haqi olish huquqini berdi. Bundan tashqari barristerlar sud protsessi ishtirokchisi bo’lmagan, ammo huquq va sud ishlarini yuritish masalalarida ekspertning vakolatli fikrini olishni istagan boshqa shaxslarga ham yuridik xususiyatdagi xizmatlar ko’rsatishi mumkin. Barcha barristerlar ikki toifaga: kichik barristerlar va katta barristerlarga bo’linadi. Muvaffaqiyatli ishlagan kichik barrister odatda 9 yildan keyin “mantiya oladi”, ya’ni to’la qonli advokat huquqiga ega bo’ladi. Bunday holda ular asosan sudda advokatlik faoliyatini amalga oshirish imkoniga ega bo’ladilar. Mantiyaga ega bo’lgan barristerlar boshqalarga nisbatan ancha yuqori gonorar olishadi va sudyalar nazarida yuqoriroq mavqeiga ega bo’lishadi. Sudyalikka ham asosan mantiyaga ega bo’lgan barristerlar tayinlanadi. Barristerlar mijozdan o’z xizmati uchun to’lanishi lozim bo’lgan gonorarni sud tartibida undirilishini talab qilishga haqli emaslar. Bu masalalar barristerlar hamjamiyati va solisitorlar hamjamiyatining rahbar organlari darajasida va kasb etikasi normalari bilan tartibga solinadi, chunonchi Solisitorlar jamiyati yuridik kengashining qaroriga ko’ra solisitorlar barristerlar o’z mijozlaridan tegishli gonorar olishini nazorat qilishlari lozimligi haqida qaror qabul qilgan. Barristerlar bevosita sud majlisi zalida o’z harakatlari yoki noto’g’ri maslahatlari bilan mijozga yetkazgan zarari uchun javobgar emaslar. Barristerlar sudgacha bo’lgan bosqichda yoki sud zalidan tashqarida yo’l qo’ygan xatolari tufayli mijozga yetkazilgan zararni to’lashdan ozod qilinmaydilar. 1977 yilgacha katta barrister sud majlisi zalida kichik barrister hamrohligidagina hozir bo’lishligi to’g’risidagi qoida mavjud edi. Bu qoida hozirda bekor qilingan bo’lsada, barcha “qora ishlarni” kichik barrister bajarishi odati saqlanib qolgan. Shuning uchun qirollik advokati xizmatidan foydalanishga majbur bo’lgan mijoz bir paytning o’zida ikki barrister xizmatiga, ya’ni hujjatlarni tayyorlaydigan barristerning va sud majlisida katnashadigan barristerning xizmatiga haq to’lashga majbur. Advokat – barristerlar har qanaqangi sudda qatnashishi mumkin, lekin ular shirkat tuzishga haqli emas va ular shu bilan solisitorlardan farq qiladi. Shuning

uchun ham barristerlar yakka tartibda yoki palata tarkibida faoliyat ko’rsatishadi. Ular o’zlarining vazifasini bajarish uchun boshqalarni yollash huquqiga ega emas. Palata barristerlar uchun kotibiyat vazifasini o’taydi. Palatada maxsus xizmatchi – klerk barristerning ish faoliyati bilan bog’liq masalalarni hal qiladi, jumladan, solisitorlar bilan barristerga to’lanadigan gonorar masalasini muhokama qiladilar, palatadagi barristerlar o’rtasida ishlarni taqsimlaydi. 1990 yil “Sudlar va yuridik xizmatlar to’g’risida”gi Qonun qabul qilinguniga qadar solisitorlar va boshqa mijozlar barristerlar bilan faqat klerklar orqali munosabatga qirishi mumkin edi. Ko’rsatilgan qonun qabul qilingach bu holat birmuncha o’zgardi, jumladan barristerlarning solisitorlar yuridik idorasiga borishiga bo’lgan taqiq bekor kilindi. Barristerlar ommaviy axborot vositalarida o’z xizmatlarini taklif etib, e’lon berish huquqiga ega bo’ldilar. Ammo barristerlar mijozlarni solisitorning tegishli xati bo’lgandagina qabul qilishi mumkin. Mijozlar uchun barristerni odatda solisitorlar tanlashadi, shuning uchun ham barristerlar solisitorlar bilan yaxshi aloqalar o’rnatishga harakat qilishadi. Barrister u sud innlari tomonidan kasbga loyiq deb topilgan taqdirdagina yuridik amaliyot bilan shug’ullanishi mumkin. Sud innlari bu maktab- gildiyalaridir. Mohiyat jihatidan sud maktab-gildiyalari barristerlarning kasbiy tashkilotidir. Maktab-gildiyaga o’qish va amaliyotni o’rganish uchun universitet diplomiga ega bo’lgan shaxslar qabul qilinadi. Ammo universitetda olingan ta’lim albatta yurisprudensiya bilan bog’liq bo’lishi shart emas. Advokaturaga qabul qilish masalasini hal qilish maktab-gildiyalarning mutloq huquqidir. Barrister bo’lish uchun maktab-gildiyada kamida 7 sessiya, tahminan 21 oy ta’lim olish va shundan so’ng nazariy va amaliy tayyorgarlik bo’yicha imtihon topshirish lozim. Imtihonni muvaffaqiyatli topshirgan barristerlikka nomzod stajyor sifatida tegishli palataga bir yil muddatga biriktirilib qo’yiladi. Stajirovka muddati o’tgach, agarda tegishli palatada bo’sh joy bo’lsa, stajer to’laqonli barrister huquqini oladi. Advokat-barristerlarning o’z o’zini boshqarish bosh organi bo’lib, Sud innlari senati hisoblanadi. Senat barristerlar hamjamiyatining umumiy qoidalarini

ishlab chiqadi, Xulq-atvor kodeksini qabul qiladi va uning so’zsiz bajarilishini ta’minlaydi. Bundan tashqari Senat advokatura faoliyatini moliyalashtirishni amalga oshiradilar. Senat tarkibiga 90 a’zo, shu jumladan Bosh attorney, Bosh solisitor, Yuridik o’kitish bo’yicha kengash raisi, sudyalar - maktab-gildiyalar boshqaruvining haqiqiy a’zolaridan 24 kishi, 39 barristerlar va boshqalar kiradi. 7 . Janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlari (Xitoy Xalq Respublikasi, Koreya Respublikasi, Yaponiya)da advokatura Xitoy Xalq Respublikasida advokatura. XXRda advokatura faoliyati 1996 yil 15 mayda qabul qilinib, 1997 yil 7 yanvardan kuchga kirgan “Advokatlar va yuridik vakillik to’g’risida”gi Qonun bilan tartibga solinadi. Qonunga ko’ra XXRda advokaturaning vazifasi taraflarning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilish hamda odil sudlovning to’g’ri amalga oshirilishiga erishishdir. XXRda advokatura deyilganda advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziyaga ega bo’lgan va fuqarolarga yuridik yordam ko’rsatuvchi shaxs tushuniladi. Qonunga ko’ra Davlat kengashi huzuridagi Yuridik bo’lim advokatlar, advokatlar idoralari va assotsiatsiyalari faoliyatiga rahbarlik qiladi va ularni nazorat qiladi. Advokat maqomini olish. Advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish uchun shaxs advokat guvohnomasi va advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi litsenziyaga ega bo’lishi lozim. Advokat guvohnomasini olish uchun talabgor davlat tomonidan o’rnatilgan imtihonlarni topshirishi lozim. Kasb-hunar kollejlarida “oliy o’quv yurtlarida yurisprudensiya” ixtisosligi bo’yicha ta’lim olganligi yoki yuqoriroq darajadagi o’quv yurtlarini tugallaganligi, shu jumladan, yurisprudensiya bilan bog’liq bo’lmagan ma’lumot olganligi to’g’risidagi hujjatga ega bo’lgan shaxslar imtihonlarni muvaffaqiyatli topshirgan taqdirda Davlat Kengashi huzuridagi Yuridik bo’limdan advokat guvohnomasini olishlari mumkin.

Advokatlik guvohnomasiga ega bo’lgan, advokatlik idorasida to’liq bir yil stajirovka o’tagan, ijobiy xulq-atvorli ekanligini ko’rsatgan shaxslar advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga litsenziya olish uchun ariza berishi mumkin. Ariza provinsiya, avtonom hudud, shahar va yuqori hokimiyat organlari Yuridik bo’limlariga beriladi. Ariza qonun talablariga javob berib, litsenziya berishni rad etishga asos bo’luvchi holatlar bo’lmasa, litsenziya 30 kun ichida beriladi. Quyidagilarga advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga litsenziya berishlik rad etiladi: agar shaxs fuqarolik huquq layoqatiga ega bo’lmasa yoki fuqarolik huquq layoqati cheklangan bo’lsa; jinoiy jazoga tortilgan bo’lsa, bunda ehtiyotsizlik oqibatida jinoyat sodir etganlar bundan mustasno; shaxs davlat xizmatidan bo’shatilgan yoxud uning advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga bo’lgan litsenziyasi chaqirib olingan bo’lsa. Qonunda advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga yana bir kator cheklovlar nazarda tutilgan. Chunonchi, advokat advokatlik amaliyoti bilan faqat advokatlik idorasida shug’ullanishi mumkin va u bir paytning o’zida ikkitadan ortiq advokatlik idorasida ishlashi mumkin emas. Davlat organida ishlovchi shaxs bir paytning o’zida advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanish huquqiga ega emas. Har qanday darajadagi xalq vakillari yig’ini doimiy qo’mitasining a’zosi bo’lgan advokat advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanishi mumkin emas. Shuningdek, advokatlik faoliyati bilan shug’ullanish uchun litsenziyaga ega bo’lmagan shaxslarga advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanish yoki yuridik vakil bo’lish yoxud sudda iqtisodiy manfaatlar to’g’risidagi ishlar bo’yicha himoyani amalga oshirish taqiqlanadi. Advokatlik tuzilmalari. Xitoy Xalq Respublikasida advokatlik tuzilmalari 3 turdagi advokatlik idoralaridan iborat: 1) davlat tomonidan moliyalashtiriladigan advokatlik idoralari; 2) kooperativ advokatlar idoralari; 3) sheriklikka asoslangan advokatlik idoralari.

Davlat mablag’lari hisobiga tashkil etilgan advokatlik idorasi qonunga muvofiq advokatlik faoliyatini mustaqil ravishda amalga oshirishlari lozim va o’z majburiyatlari bo’yicha o’zining mulki bilan javob beradi. Advokatlar kooperativ advokatlik idorasi tashkil etishlari mumkin va o’z majburiyatlari bo’yicha barcha mulki bilan javob berishadi. Advokatlar sheriklikka asoslangan advokatlik idorasi tashkil etishlari mumkin. SHeriklar bu advokatlik idorasi uchun cheklanmagan va birgalikda javobgardirlar. Advokatlik idorasi tuzish quyidagi talablarga javob berishi lozim: o’z nomiga, adresiga va ustaviga ega bo’lishi; qimmati 100 ming yuanidan ko’p bo’lgan mulkka ega bo’lishi; qonun talablariga javob beradigan advokatlar bo’lishi. Tegishli hududlarning ma’muriy organlari huzuridagi Yuridik bo’limlar advokatlik idorasi ta’sis etish to’g’risidagi arizalarni 30 kun ichida ko’rib chiqib, ariza qonun talablariga muvofiq bo’lgan taqdirda, advokatlik idorasi ochishga litsenziya beradi. Advokatlik idoralari joylarda tegishli Yuridik bo’limlarning ruxsati bilan filial ochishlari mumkin. Advokatning huquq va majburiyatlari. Advokatlar quyidagi faoliyat turlari bilan shug’ullanish huquqiga ega: - fuqarolardan, yuridik shaxslar va boshqa tashkilotlardan yurist-konsult ishini bajarishga topshiriqlar olish; - fuqarolik va ma’muriy ishlar bo’yicha sudda nizolashayotgan taraflarning yuridik vakili bo’lish va protsessda ishtirok etish; - jinoyat ishlari bo’yicha gumon qilinuvchilarga huquqiy masalalarda maslahatlar berish, sudga shikoyat berish va sudga gumon qilinuvchini garovga ozod qilish to’g’risida iltimosnoma bilan murojaat etishda ularning vakillari sifatida harakat qilish; jinoyat ishi bo’yicha gumon qilinuvchining yoki ayblanuvchining himoyachisi bo’lish yoki sud tomonidan himoyachilikka tayinlanish;

- mustaqil ayblovchi sifatida harakat kilayotgan xususiy tarafning, jabrlanuvchining yoki ularning yaqin qarindoshlarining sudda vakillik qilish to’g’risidagi taklifini qabul qilish va sud protsessida ishtirok etish; - apellyatsiya berishda vakil sifatida harakat qilish; - nizolashishda ishtirok etayotgan taraflarning vositachilikda va arbitrajda qatnashish to’g’risidagi taklifini qabul qilish; - nizolashishda ishtirok etayotgan taraflarning o’rniga sud protsessida ishtirok etish va yuridik xizmat ko’rsatish to’g’risidagi taklifini qabul qilish; - qonun hujjatlari bo’yicha maslahatlar berish, topshiriqga ko’ra sudda ish yuritish uchun zarur hujjatlarni yoxud boshqa yuridik hujjatlarni tuzish. Yuristkonsult sifatida faoliyat ko’rsatayotgan advokat o’z mijoziga tegishli yuridik masalalar yuzasidan maslahatlar berishi, yuridik hujjatlar loyihasini tayyorlashi yoki yuridik hujjatlarni qanchalik to’g’ri ekanligini tekshirishi, sud protsessi vositachilik va arbitrajda vakillik vazifasini bajarishi, mijozining topshirig’iga ko’ra boshqa yuridik ishlarni yuritishi, mijozining huquq va manfaatlarini himoya qilishi lozim. Sud protsessi bilan bog’liq, xuddi shuningdek sud protsessi bilan bog’liq bo’lmagan yuridik ishlarda vakil sifatida harakat kilayotgan advokat unga mijoz tomonidan berilgan vakolatlar doirasida o’z mijozining huquq va manfaatlarini himoya qiladi. Jinoyat ishida himoyachi sifatida harakat kilayotgan advokat gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchining qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qilishda gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchi aybsizligini isbotlash maqsadida faktlarga va qonunga asoslangan axborot, materiallarni va o’z fikrini taqdim etishga haqli. Ko’rsatilgan axborot, materiallar va fikr himoya ostidagi shaxsga tayinlanadigan jazoni yengillashtirish yoki uni javobgarlikdan ozod etish maqsadida ham taqdim etilishi mumkin. Advokatga o’z ishini olib borishni topshirgan mijoz uning xizmatidan voz kechishi va o’z himoyachisi yoki vakili sifatida boshqa advokatni tayinlashi

mumkin. Ammo advokat ishga kirishganidan so’ng himoyachi yoki vakil sifatida qabul qilgan majburiyatlaridan yetarli asoslarsiz voz kechishi mumkin emas. Agarda unga topshirilgan ish qonunga xilof bo’lsa yoki mijoz qonunga xilof faoliyat bilan shug’ullanish uchun advokatning xizmatidan foydalanayotgan bo’lsa yoxud faktlarni yashirsa, advokat mazkur ish bo’yicha himoyachi yoki vakillik majburiyatini bajarishdan bosh tortishga haqli. Advokatga advokatlik faoliyatini amalga oshirishda quyidagilar taqiqlanadi: mijozdan ishni olib borish to’g’risidagi topshiriqni o’z-boshimchalik bilan qabul qilish (mijoz bilan ishni olib borish to’g’risidagi bitim advokatlik idorasi tomonidan tuziladi), mijozdan haq olish, mijozdan pul yoki uning shaxsiy mulkini qabul qilish; nizoda ishtirok etayotgan ikki taraf tomonidan nizolashayotgan huquq va manfaatlarini o’zlashtirish, shu yo’l bilan yuridik xizmat ko’rsatishda vujudga kelgan imkoniyatlardan foydalanish, yoki protsessda ishtirok etayotgan qarshi tarafdan pul yoki shaxsiy mulklarni qabul qilish; sudya, davlat prokurori yoki hakamlik sudyasi bilan uchrashish tartibini buzish; sudyani, davlat prokurorini yoki hakamlik sudyasini yoxud boshqa tegishli shaxslarni mehmon qilish yoki ularga sovg’alar yoki pora taklif qilish yoxud protsess ishtirokchilarini pora berishga undash; soxta dalillar taqdim etish, faktlarni yashirish, qo’rqitish yoki va’dalar berish yo’li bilan boshqa shaxslarni soxta dalillar taqdim etish yoki faktlarni yashirishga ko’ndirish, yoxud protsessda ishtirok etuvchi qarshi tarafning qonuniy yo’l bilan dalillar yig’ishiga qarshilik ko’rsatish; sudda yoki arbitraj sudida tartibni buzish yoxud ishning ko’rib chiqilishiga xalaqit qilish. Ilgari sudya yoki davlat prokurori bo’lib ishlagan advokatlarga xalq sudi yoxud prokuraturadagi o’z lavozimidan ketganidan so’ng ikki yil davomida sud protsessida vakil yoki himoyachi sifatida qatnashish taqiqlanadi.

Advokatlar assotsiatsiyalari. Advokatlar assotsiatsiyalari advokatlarning jamoat tashkiloti va o’z o’zini nazorat qiluvchi tashkiloti bo’lib, yuridik shaxs maqomiga ega. Xitoy Xalq Respublikasida umummilliy miqyosda Advokatlarning umumxitoy assotsiatsiyasi va advokatlarning mahalliy assotsiatsiyalari faoliyat ko’rsatadi. Advokatlarning mahalliy assotsiatsiyalari barcha provinsiyalarda, avtonom tumanlarda va markazga bo’ysunuvchi shaharlarda tuziladi. Tumanlarga bo’lingan shaharlarda zarurat bo’lganda advokatlarning tuman assotsiatsiyalari ham tashkil etilishi mumkin. Boshqa davlatlardan farqli ravishda Xitoy Xalq Respublikasida advokatlar assotsiatsiyalarining namunaviy ustavlari advokatlar assotsiatsiyalari a’zolarining umumxitoy yig’ilishi tomonidan ishlab chiqiladi va ro’yxatdan o’tkazish uchun Davlat kengashi huzuridagi Yuridik bo’limga taqdim etiladi. Advokatlarning advokatlik idorasi joylashgan joydagi mahalliy advokatlar assotsiatsiyasiga a’zo bo’lishlari majburiy. Mahalliy advokatlar assotsiatsiyalaridan biriga a’zo bo’lib kirgan advokat Advokatlarning umumxitoy assotsiatsiyasining ham a’zosi bo’ladi. Advokatlar assotsiatsiyalari quyidagi majburiyatlarni bajaradi: - advokatlarning o’z faoliyatini qonunga muvofiq amalga oshirishini ta’minlaydi, advokatlarning qonuniy huquq va manfaatlarini himoya qiladi; - advokatlarning ish tajribasini umumlashtiradi va tarqatadi; - advokatlarning malakasini oshirish ishlari bilan shug’ullanadi; - advokatlarning advokatlik kasb-etika qoidalari va intizomga rioya qilishini tekshiradi va nazorat qiladi; - chet mamlakatlar advokatlari bilan tashqi munosabatlarini rivojlantiradi; - ishlarni olib borishda advokatlar o’rtasida vujudga kelgan nizolarni hal qiladi; - qonunda nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarni bajaradi. Advokatlar assotsiatsiyasi advokatlarni mukofotlash va jazolash huquqiga ega.

Koreya Respublikasida advokatura. Koreyada advokat jamiyatning eng hurmatli a’zolaridan bo’lib, advokat maqomini olish juda qiyin. Lekin har bir shaxsda advokat maqomi olish uchun malaka imtihonini topshirish imkoni bor. Advokatlik malaka imtihonini topshirish uchun oliy yuridik ma’lumot, umuman oliy ma’lumot ham talab qilinmaydi. Ammo advokat maqomini olish jarayoni anchagina murakkab. Malaka imtihoni ikkita yozma ish va og’zaki suhbatdan iborat. Imtihon jarayonida talabgorning yuridik bilimi sinalishi bilan bir qatorda uning huquqiy madaniyat darajasi, umumiy ma’lumoti, milliy tarixni va madaniyatni, etiket va koreys jamiyati qadriyatlarini qanchalik bilishi atroflicha baholanadi. Advokat maqomini olishga tanlov juda katta bo’lib, bu Koreyada advokaturaga qabul qilishlik uchun limit o’rnatilganligi bilan ham bog’liq. 1996 yilga qadar bir yilda faqat 300 gacha advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishga litsenziya berish mumkin edi. Faqat 1996 yilga kelib, litsenziyalar soni 1000 gacha ko’paytirildi. Malaka imtihonlarini topshirishning murakkabligidan shu narsa ham dalolat beradiki, 1997 yildan 2000 yilgacha litsenziya olishga talabgor shaxslarning faqat 3 foizgina malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshira olishgan. Malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshirishning o’zigina kifoya qilmaydi. Malaka imtihonini muvaffaqiyatli topshirganlar advokatlik faoliyati bilan shug’ullanishdan ilgari albatta ikki yil davomida Huquqiy tadqiqotlar va stajirovkalar davlat institutida ta’lim olishlari shart. 1981 yilgacha advokat, sudya yoki davlat prokurori lavozimida tajriba orttirishi va shundan so’ngina o’zining advokatlik kabinetini ochishi mumkin edi. Uning faoliyati mutlaqo fuqarolik va jinoyat protsessi bilan bog’liq edi. Keyingi yillarda Koreya Respublikasi davlat kurilishi, iqtisodiyoti va madaniyatida yuz bergan juda katta ijobiy o’zgarishlar, iqtisodiyotning rivojlanishi bilan birga advokatura institutini rivojlanishiga ham olib keldi. 1980 yillardan boshlab Koreyada yirik advokatlik idoralari, keyinchalik esa yuridik firmalar vujudga kela boshladi. Korporativ huquq, qimmatbaho kog’ozlar bozorida, soliq huquqi, ekologiya huquqi va monopoliyaga qarshi qonunchilik sohasida xizmat

ko’rsatuvchi advokatlar soni keskin oshdi. 2009 yil boshlariga kelib, Koreyada faoliyat ko’rsatayotgan advokatlar soni 10 mingdan oshdi. Xolbuki, 2002 yilda Koreyada 5 ming advokat faoliyat ko’rsatgan. Koreyada, mutaxassislarni fikriga karaganda, yuz berayotgan iqtisodiy o’zgarishlar, inson huquq va erkinliklarini himoya qilishga berilayotgan e’tibor va erkin savdoni rivojlanishi yaqin 7 yilda advokatlar sonining ikki barobar oshishiga olib keladi. Advokatlik maqomini olgan shaxs advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanish uchun Koreya Respublikasi advokatlar assotsiatsiyasidan ro’yxatdan o’tishi lozim. Buning uchun u o’zi a’zo bo’lmoqchi bo’lgan mahalliy advokatlar assotsiatsiyasiga ariza beradi. Arizani qabul qilib olgan Advokatlarning mahalliy assotsiatsiyasi talabgor advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanishga loyiq yoki loyiq emasligi to’g’risidagi fikrini ilova qilgan holda uni Koreya Respublikasi advokatlar assotsiatsiyasiga yuboradi. Advokatlar assotsiatsiyasi masalani ijobiy hal qilgan taqdirda advokatni ro’yxatga oladi va bu haqida unga xabar qiladi. Agarda ariza bergan advokat ro’yxatga olinishi mumkin emas degan xulosaga kelinsa va bu haqida maxsus qo’mita qaror qabul qilsa, ro’yxatga olish rad etilishi mumkin. Advokatura faoliyatini tashkil etish, hokimiyatni suistemol qilish va korrupsiyaga qarshi qurash, ijtimoiy adolatni va inson huquqlarini ta’minlashda Koreya Respublikasi advokatlar assotsiatsiyasi muhim rol o’ynaydi. Hozirda faoliyat ko’rsatayotgan Koreya advokatlar assotsiatsiyasi 1952 yil 29 avgustda tashkil etilgan bo’lsada uning tarixi 1907 yil 23 iyunda tashkil etilgan Xonsung advokatlari assotsiatsiyasiga borib taqaladi. Koreya Respublikasi advokatlar assotsiatsiyasi mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan barcha advokatlarni o’zida birlashtirgan jamoat birlashmasidir. Assotsiatsiyaning tarkibida 14 mahalliy advokatlar assotsiatsiyasi faoliyat ko’rsatadi. Assotsiatsiya advokaturani tashkil etish va faoliyatini nazorat qilish, advokatlarning qonun va etika normalariga rioya etishini ta’minlash, ularga nisbatan intizomiy jazo choralarini qo’llash, advokatlarning sha’ni va qadr-

qimmatini himoya qilish, qonun hujjatlarini takomillashtirish, xalqaro hamkorlik va tajriba almashish ishlarini yo’lga qo’yish va boshqa vazifalarni amalga oshiradi. Assotsiatsiya koreys jamiyati hayotida muhim rol o’ynaydi va ijtimoiy ahamiyatga molik vazifalarni ham amalga oshiradi. Chunonchi assotsiatsiya huzurida Inson huquqlari bo’yicha maxsus qo’mita tashkil etilgan bo’lib, u mamlakatda inson huquqlariga rioya qilinishi ahvoli va davlat organlari tomonidan inson huquqlarini buzish hollarni o’rganadi, inson huquqlari bo’yicha qonunlarga rioya etilishi ustidan monitoring o’tkazadi. Qo’mita har yili Inson huquqlari bo’yicha ma’ruza tayyorlaydi. Assotsiatsiya a’zolari huquqiy yordamga muhtoj, to’lov qobiliyatiga ega bo’lmagan yoki to’lov qobiliyati cheklangan fuqarolarga bepul yuridik yordam ko’rsatishadi. Yaponiyada advokatura. Yaponiyada 1947 yil 3 mayda kuchga kirgan Yaponiya Konstitutsiyasi qabul qilingunga qadar ishonch bildirilganlar birlashmasi ham, advokatlar ham Adliya vazirligi orqali davlat tomonidan nazorat qilinar edi. Buning oqibatida advokatlik faoliyati sohasidagi ishlarning miqdori bir qadar oshgan bo’lsada, advokaturaning faoliyati sezilarli darajada qisqargan edi. Yaponiya Konstitutsiyasining qabul qilinishi advokatura tashkil etilishining keskin o’zgarishi hamda jadal rivojlanishiga olib keldi. Yuridik xizmatlar ko’rsatish tizimini to’liq qayta tashkil etishda yurist kasbi mamlakatda fuqarolik huquqlari va insonning fundamental huquqlarini qullab- quvatlashga xizmat qilishi kerak degan g’oyaga tayanildi. Bu g’oya 1949 yil may oyida qabul qilingan advokatlik faoliyati to’g’risidagi qonun normalariga ham singdirilgan. Yaponiyada advokatlik maqomini olish uchun davlat imtihonini topshirish va Yuridik tadqiqotlar va tayyorlash institutida ikki yillik stajirovka o’tash talab qilinadi. Mazkur institutda advokatlar, sudyalar va davlat ayblovchilari birgalikda ta’lim olishadi. Bu o’z navbatida advokatga sudya yoki davlat ayblovchisi lavozimini egallash, sudya yoki davlat ayblovchisiga esa advokat maqomini olish

imkonini beradi. Bundan tashkari quyidagi shaxslar ham advokatlik maqomini olishi mumkin: - Oliy sudning sobiq sudyalari (shuni nazarda tutish kerakki, Yaponiyada oliy yuridik ma’lumotga ega bo’lmagan mutaxassislar ham Oliy sud sudyasi bo’lishi mumkin); - davlat imtihonini topshirganidan so’ng 5 yildan kam bo’lmagan muddat davomida sudlarda, Adliya vazirligida, Vakillar palatasida, Maslahatchilar palatasida yoki hukumat muassasalarida ixtisoslashgan yuridik ishlarga jalb etilgan shaxslar; - uzoq vaqt davomida (5 yildan kam bo’lmagan) oliy o’quv yurti yoki oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim dasturi bo’yicha universitetda huquq professori yoki dotsenti lavozimini egallagan shaxslar. Qonunga ko’ra barcha advokatlar Yaponiya advokatlar federatsiyasining a’zosi bo’lishlari shart. Advokatlik amaliyoti bilan shug’ullanishni xohlagan shaxslar o’zi a’zo bo’lmoqchi bo’lgan advokatlarning maxalliy assotsiatsiyasiga ariza berishi va o’zining Yaponiya advokatlar federatsiyasi tomonidan yuritiladigan advokatlar ro’yxatiga kiritilishiga erishishi lozim. Chet el advokatlari Yaponiyada yuridik xizmat ko’rsatish uchun maxsus attestatsiyadan o’tishlari lozim. Yaponiya advokatlar federatsiyasi 1949 yil 1 sentabrda tashkil etilgan bo’lib, hozirda uning tarkibiga advokatlarning 52 ta mahalliy assotsiatsiyalari kiradi. Advokat Yaponiyaning barcha sudlarida qatnashish huquqiga ega. Yaponiyada fuqarolarning huquq va manfaatlarini sud orqali himoya qilishda faqat advokat maqomiga ega bo’lgan shaxslar qatnashishi mumkin. Advokatlik faoliyati to’g’risida qonunda Advokatlar federatsiyasining vazifalari advokatlar birlashmalarining birligini va yuristlar ishini yaxshilash hamda rivojlantirish maqsadida barcha advokatlar va advokatlar assotsiatsiyalari faoliyatiga rahbarlik qilish, ularning faoliyatini kuzatib borish va hamkorligini ta’minlash ekanligi mustahkamlab qo’yilgan. Federatsiya ko’rsatilgan vazifalarni advokatlarning mahalliy assotsiatsiyalari bilan birgalikda bajarishda advokatlik

faoliyatini boshqarish masalalari bo’yicha sudlar, hukumat organlaridan to’liq mustaqildirlar. Federatsiya va advokatlarning mahalliy assotsiatsiyalarining avtonomligi quyidagilarda ham namoyon bo’ladi: 1) qonunga ko’ra advokaturaning tuzilishi va uni boshqarishga oid masalalarda federatsiya mustaqil ravishda o’zining qoidalarini o’rnatishga haqli; 2) Federatsiya va advokatlarning mahalliy assotsiatsiyalari advokatlarga nisbatan intizomiy jazo choralarini qo’llash huquqiga ega; 3) advokatlarning mahalliy assotsiatsiyalari a’zolikka qabul qilish masalalarini hal qilishda mustaqildirlar. Advokatlar insonning fundamental huquqlari va ijtimoiy adolatni himoya qilishni jamoat tartibini qo’llab-quvvatlash va yuridik tizimni rivojlantirish orqali amalga oshiradilar. Shu maqsadda Federatsiya insonning asosiy huquqlarini himoya qilishga yo’naltirilgan turli dasturlarni amalga oshiradi. Federatsiya bu masalalar bo’yicha faol tadqiqot ishlari bilan shug’ullanib, hukumatga qonun hujjatlarini takomillashtirish borasida va siyosiy masalalarda tavsiyalar beradi. Federatsiya sud va yuridik tizimni takomillashtirish maqsadida harakatdagi qonun hujjatlariga tuzatishlar kiritish to’g’risidagi o’z fikrlarini hukumat va Oliy sudga taqdim etadi. Federatsiya advokatlarning kasbiy birlashmasi sifatida o’z a’zolari uchun ta’lim dasturlarini, o’zaro foydali bo’lgan nafaqa bilan ta’minlash tizimini, huquqni qo’llash amaliyotini takomillashtirishga va mavjud yuridik xizmatlar doirasini kengaytirishga yo’naltirilgan dasturlarni taqdim etadi. Federatsiya ko’rsatilgan faoliyat turlarini ixtiyoriylik asosda ishlovchi turli qo’mitalar orqali amalga oshiradi. Yaponiya advokatlar federatsiyasi huzurida inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha qo’mita faoliyat ko’rsatib, u quyidagi dasturlarni amalga oshirib kelmoqda: inson huquqlari buzilishiga yo’l qo’yilgan sud ishlari va suddan tashqaridagi ishlar bo’yicha tahlil;

jinoyat ishlari bo’yicha tergov o’tkazuvchi xizmatlar, masalan, politsiya va prokuratura tomonidan inson huquqlari buzilishi tahlili; ushlab turilganlarning huquqlari; tibbiyot amaliyoti sohasida inson huquqlari; so’z erkinligi, vijdon va yig’ilishlar o’tkazish erkinligi masalalari; inson huquqining xalqaro jihatlari. Jinsi bo’yicha kamsitishga qarshi kurashish masalalari Federatsiya faoliyatining ustuvor yo’nalishlaridan biridir. 1976 yilda Federatsiya huzurida ayollar huquqi bo’yicha qo’mita tashkil etilgan bo’lib, bu qo’mita Yapon jamiyatida ayollarning maqomi va ularning huquqlarini himoya qilish masalalarida ko’plab tadqiqotlar o’tkazdi. Bu tadqiqotlar ko’pchilik hollarda qonunlarga tegishli tuzatishlar kiritishga asos bo’ldi. Federatsiya huzurida kasb-etikasi bo’yicha qo’mita ham faoliyat ko’rsatadi. Bu qo’mita advokatlar tomonidan Advokatlarning etika kodeksi normalariga rioya qilinishini nazorat kilib boradi. Biz ko’rib chiqqan tez rivojlanayotgan Xitoy, Koreya va Yaponiya mamlakatlarida advokatura instituti ham tobora rivojlanib inson huquqlari va manfaatlarini himoya qilishda sezilarli o’rin egallamokda. 8 . Aдвoкaтлaрнинг xaлқaрo жaмoaт бирлaшмaлaри O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va “Advokatura to’g’risida”gi qonuniga ko’ra advokatlar qonunda belgilangan tartibda advokatlarning jamoat birlashmalarini tuzish, shuningdek, jamoat birlashmalariga, shu jumladan xalqaro jamoat birlashmalariga a’zo bo’lishlari mumkin. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida mustahkamlangan bu qoidalar advokaturani tashkil etish bo’yicha xalqaro tajribaga to’liq muvofiqdir. Quyida advokatlarning xalqaro jamoat birlashmalarining ayrimlarini ko’rib chiqamiz. Sobiq SSSR hududida tuzilgan advokatlarning birinchi jamoat birlashmasi Advokatlar ittifoqi bo’ldi. 1989 yil fevral oyida Moskva shahrida bo’lib o’tgan Sovet advokatlari ta’sis syezdida 507 advokat qatnashib ular advokatlarning

ixtiyoriy a’zo bo’lishiga asoslangan, advokatlarning o’z o’zini boshqaruvchi jamoat birlashmasi Advokatlar ittifoqi tuzilganligini e’lon qilishdi. Sovet ittifoqi mustaqil davlatlarga bo’linib ketgach, 1992 yil may oyida Advokatlar ittifoqining IV syezdi bo’lib o’tdi. Bu syezdda Rossiya, Armaniston, Belorus, Kozog’iston, Kirg’iziston, Turkmaniston va O’zbekistondan delegatlar qatnashdi. Syezd Advokatlar ittifoqini advokatlarning xalqaro jamoat birlashmasi sifatida qayta tashkil etish to’g’risida qaror qabul qildi, birlashma Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) deb nomlandi. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning tarkibiy tuzilmalari Armaniston, Belorus, Gruziya, Kozog’iston, Kirg’iziston, Latviya, Moldova, Rossiya (32 subyektida), Turkmaniston, O’zbekiston va Ukrainada tashkil etilgan. Angliya, Fransiya, Germaniya, Norvegiya, Avstriya, Belgiya va Gollandiyalik ayrim advokatlar ham Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) a’zolaridir. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) shtab kvartirasi Bryusselda joylashgan Xalqaro advokatlar ittifoqi (UIA) va shtab-kvartirasi Londonda joylashgan Advokatlar xalqaro assotsiatsiyasi (IBA)ning jamoaviy a’zosi. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) 1992 yil 21 mayda I Assambleya tomonidan qabul qilinib, 1998 yil 22-mayda, 2004 yil 26 mayda va 2008 yil 23 mayda o’zgartishlar kiritilgan o’z Ustaviga muvofiq faoliyat yuritadi. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) tashkiliy-huquqiy jihatdan jamoat birlashmasi shaklida tashkil etilgan xalqaro nohukumat notijorat jamoat birlashmasidir. Mazkur tashkilotning faoliyati ixtiyoriy a’zolik, o’z o’zini boshqarish, qonuniylik va advokatlarning irqi, millati, fuqaroligi, tili, jinsi, dini va ijtimoiy kelib chiqishidan qat’i nazar tengligi prinsiplariga asoslanadi. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning faoliyati oshkora bo’lib, uning ta’sischilari va dasturiy hujjatlari haqidagi axborotlar barcha uchun ochiqdir. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning Ustavida nazarda tutilgan asosiy maqsadlari quyidagilar:

- Mustaqil davlatlar hamdo’stligi va boshqa davlatlardagi advokatlar va advokatlarning jamoat tashkilotlarining hamkorligi, birdamligi va o’zaro yordam ko’rsatishlarini mustahkamlashga ko’maklashish; - ularning xalqaro, kasbiy va madaniy aloqalarini kengaytirish; - advokatlik faoliyatining jahon hamjamiyati tomonidan e’tirof etilgan prinsiplari va standartlarini, advokatlik faoliyati axloqiy asoslari va advokatlar mustaqilligi kafolatlarini targ’ib qilish; - aholining huquqiy madaniyatini oshirishga ko’maklashish; - tashkilot a’zolari huquq va erkinliklarini, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) o’z Ustavida nazarda tutilgan, yuqorida ko’rsatilgan maqsadlarga erishish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: a) advokatlarning xalqaro, milliy, hududiy ittifoqlari, assotsiatsiyalari va boshqa notijorat jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik qiladi; b) tashkilotning matbuot organini ta’sis etadi, noshirlik faoliyati bilan shug’ullanadi; v) dunyodagi eng yaxshi advokatlar tajribasini o’rganadi va tarqatadi; g) xalqaro seminarlar, kongresslar va konferensiyalarni tashkil etadi; d) turli mamlakatlar advokatlariga ish tajribasini almashishga ko’maklashadi; ye) turli mamlakatlar va hududlar advokatlari ittifoqlari va assotsiatsiyalari o’rtasida advokatlar delegatsiyalari almashishini tashkil qiladi; j) ma’ruzalar, ko’rgazmalar, lotereya va boshqa madaniy hamda sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazadi; z) davlat organlari va jamoat tashkilotlarining iltimoslariga ko’ra normativ hujjatlarni mustaqil jamoatchilik huquqiy ekspertizasini o’tkazadi, advokatlik faoliyati va advokatura to’g’risidagi qonun hujjatlarini ishlab chiqishga ko’maklashadi;

i) jamoat birlashmalari to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni amalga oshiradi. Ustavda Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning huquq va majburiyatlari ham belgilangan. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi): o’zining faoliyati haqida axborotlarni erkin tarqatish; davlat hokimiyati va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlari qarorlarini ishlab chiqishda Rossiya Federatsiyasi va boshqa davlatlar qonunlarida nazarda tutilgan tartib va darajada ishtirok etish; seminarlar, ilmiy-amaliy konferensiyalar, ma’ruzalar, yig’ilishlar va qonun hujjatlarida ruxsat etilgan boshqa tadbirlarni o’tkazish; ommaviy axborot vositalarini ta’sis etish va noshirlik faoliyatini amalga oshirish; tashqi iqtisodiy va xalqaro huquqning umume’tirof etilgan normalari, Rossiya Federatsiyasi va boshqa davlatlarning jamoat birlashmalari to’g’risidagi qonunlarida nazarda tutilgan boshqa faoliyat turlarini amalga oshirish; davlat hokimiyati organlarida, mahalliy o’z o’zini boshqarish organlari va jamoat birlashmalarida o’z va a’zolari nomidan vakillik qilish hamda huquq va manfaatlarini himoya qilish; jamoat birlashmalari to’g’risidagi qonunlarda nazarda tutilgan vakolatlarni to’liq amalga oshirish; jamiyat hayotining turli masalalari bo’yicha tashabbuslar bilan chiqish, davlat hokimiyati organlariga takliflar kiritish huquqiga ega. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning sanab o’tilgan huquqlarni amalga oshirishi Rossiya Federatsiyasi va boshqa davlatlarning jamoat birlashmalari to’g’risidagi qonun hujjatlari yoki xalqaro shartnomalari bilan chegaralanishi mumkin. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) Ustavi uning huquqlari bilan bir qatorda majburiyatlarini ham belgilaydi, ular jumlasiga quyidagilar kiradi: Rossiya Federatsiyasi va qaysi davlat hududida faoliyat ko’rsatayotgan bo’lsa o’sha davlat qonun hujjatlariga, shuningdek, xalqaro huquqning, uning faoliyati sohasiga aloqador, umume’tirof etilgan prinsip va normalariga va uning Ustavida nazarda tutilgan normalarga rioya qilish; har yili o’z mulkidan foydalanish to’g’risida hisobotni nashr qilish yoki ko’rsatilgan hisobot bilan erkin tanishish imkoniyatini ta’minlash; har yili Rossiya Federatsiyasi Adliya vazirligiga o’z

faoliyatini davom ettirayotganligi haqida axborot berish, bu axborotda doimiy faoliyat ko’rsatuvchi rahbar organining haqiqiy joylashgan joyini, uning nomi va rahbarlariga oid ma’lumotlarni yuridik shaxslarning yagona davlat reyestriga kiritish uchun taqdim etiladigan darajada ko’rsatishi; Rossiya Federatsiyasi Adliya vazirligi so’rovi bo’yicha tashkilotning rahbar organlari va mansabdor shaxslarining qarorlari, shuningdek, o’z faoliyati to’g’risida yillik va choraklik hisobotlarni, soliq organlariga taqdim etiladigan ma’lumotlar doirasida, taqdim etish; tashkilot tomonidan o’tkazilayotgan tadbirlarga RF Adliya vazirligi vakillarini qo’yish; RF Adliya vazirligi vakillariga tashkilotning ustavida nazarda tutilgan maqsadlariga erishish bilan bog’liq faoliyati va qonun hujjatlarga rioya etilishi bilan tanishishga ko’maklashish; tashkilot a’zolari – uning faoliyati bilan bog’liq zarur ma’lumotlarni taqdim etish va boshqalar. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ga har qanday davlatdagi, tashkilot Ustavini tan oluvchi va tashkilotga ixtiyoriy kirish istagini bildirgan, advokatlar va yuridik shaxs bo’lgan ittifoqlar, assotsiatsiyalar va advokatlarning boshqa jamoat birlashmalari a’zo bo’lishi mumkin. Tashkilot a’zolari – jismoniy va yuridik shaxslar – teng huquq va majburiyatlarga ega. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) a’zolari: tashkilotning rahbariy va nazorat – taftish organlarini saylash va ularga saylanish, shuningdek ularning faoliyatini nazorat qilish; yuridik shaxslar – jamoat birlashmalari o’zlarini bu huquqlarini vakillari orqali amalga oshiriladi; tashkilot organlari muhokamasiga uning faoliyati bilan bog’liq masalalar bo’yicha takliflar kiritish; tashkilot tomonidan o’tkazilayotgan assambleya, konferensiya, seminarlar ishida va boshqa tadbirlarda ishtirok etish o’z ijtimoiy va kasbiy huquqlarini himoya qilishda tashkilot tomonidan taqdim etiladigan imkoniyatlardan, shu jumladan barcha turdagi maslahat, huquqiy va uslubiy yordamlardan foydalanishi; o’z ixtiyoriga ko’ra tashkilotdan chiqishi mumkin. Tashkilot a’zolari uning vazifalarni amalga oshirishda faol ishtirok etishlari, Ustav talablariga rioya etishlari va a’zolik badallarini to’lashlari shart.

Advokatlar xalqaro ittifoqi (hamdustligi)ning oliy rahbar organi Assambleyadir u to’rt yilda bir marta Rayosat yoki Boshqaruv belgilagan joyda yig’iladi. Assambleya uning yig’ilishida tashkilot a’zolari tomonidan saylangan delegatlarning eng kamida uchdan ikki qismi xozir bo’lganda vakolatli hisoblanadi. Assambleya tashkilotning maqsad va vazifalarini amalga oshirish bilan bog’liq har qanaqangi masalalarni ko’rib chiqadi, shu jumladan: tashkilot faoliyatining asosiy yo’nalishlarini belgilaydi; Advokatlar xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) Prezidentining tashkilot faoliyati to’g’risidagi ma’ruzasini, Taftish komissiyasining hisobot davrida tashkilotning moliya-xo’jalik faoliyati to’g’risidagi ma’ruzasini eshitadi va tasdiqlaydi; tashkilotning qo’mitalari va boshqa organlarini, shu jumladan muassasa va xo’jalik tashkilotlarini hamda Advokatlar xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning tarkibiy tuzilmalarini tuzadi. Assambleyaning mutloq vakolatlariga kirmaydigan masalalar bo’yicha qarorlar Assambleya yig’ilishida xozir bo’lgan delegatlarning oddiy ko’pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Assambleyaning mutloq vakolatlariga: tashkilotni qayta tashkil etish yoki tugatish to’g’risida qaror qabul qilish; tashkilotning Ustavi va Taftish komissiyasi to’g’risidagi nizomni tasdiqlash, shuningdek ularga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish; Rayosat, Boshqaruv va Taftish komissiyasini saylash; Rayosat, Boshqaruv va Taftish komissiyasi a’zolarining vakolatini muddatdan ilgari tugatish va qo’shimcha saylovlar o’tkazish kiradi. Mazkur masalalar bo’yicha Assambleya majlisida qatnashayotgan delegatlarning uchdan ikki qismining ya’ni mutloq ko’pchilikning ovozi bilan qaror qabul qiladi. Tashkilotni qayta tashkil etish yoki tugatish masalalari bo’yicha ovoz berishda tashkilot o’z faoliyatini amalga oshirilayotgan har bir davlat, shuningdek federatsiya subyekti bir ovozga ega bo’ladi. Agarda tashkilotning ikki yoki undan ko’proq davlat hududida faoliyat ko’rsatayotgan tuzilmasi vakillari qarshi ovoz bersa tashkilot tugatilishi yoki qayta tashkil etilishi mumkin emas.

Assambleya to’g’ridan-to’g’ri ovoz berish yo’li bilan Advokatlar xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) a’zolari ichidan to’rt yil muddatga tashkilotning Rayosatini, Boshqaruvni va Taftish komissiyasini saylaydi. Rayosat tarkibida Prezident (Rayosat raisi) birinchi vitse-prezidentlar, tashkilot faoliyati yo’nalishlari bo’yicha vitse-prezidentlar va har bir davlatdagi, shu jumladan Rossiya Federatsiyasi subyektlaridagi advokatlardan bittadan vitse-prezidentlar saylanadi. Boshqaruv tashkilotning ijro etuvchi organi bo’lib, Prezidentning Rayosat ishi haqidagi hisobotini eshitadi, tashkilotning daromadlar va harajatlar smetasini tasdiqlaydi, tashkilotning tuzilishi, shtatlari, tashkilot xodimlari mehnatiga ish haqi to’lash tizimini belgilaydi, tashkilotning maqsadli dasturlari, doimiy faoliyat ko’rsatuvchi qo’mitalari, komissiyalari va boshqa organlari rahbarlarini tasdiqlaydi, Assambleyaning mutloq vakolatlariga kirmaydigan tashkilot faoliyati bilan bog’liq boshqa masalalarni muhokama qiladi. Tashkilot Boshqaruvi yiliga kamida bir marta o’z majlisini o’tkazadi, u Boshqaruv a’zolarining yarmidan kam bo’lmagan a’zolari hozir bo’lganda vakolatli hisoblanib, qarorlar hozir bo’lganlarining oddiy ko’pchilik ovozi bilan qabul qilinadi. Tashkilotning har bir davlatdagi advokatlardan saylangan vitse- prezidentlari Boshqaruvning hamraislari hisoblanadi va ularning majlisida navbatma-navbat raislik qiladi. Rayosat Advokatlar xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning doimiy faoliyat ko’rsatuvchi rahbariy organi bo’lib, tashkilot nomidan yuridik shaxs huquqlaridan foydalanadi va majlislarini har chorakda kamida bir marotaba o’tkaziladi. Advokatlar xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi)ning Ustavida uning faoliyatini ta’minlash bilan bog’liq bo’lgan boshqa normalar ham nazarda tutilgan. Advokatlarning xalqaro assotsiatsiyasi (IBA) 1947 yil 17 fevralda BMT homiyligida Nyu-yorkda yig’ilgan yuristlarning 34 milliy assotsiatsiyalari vakillarining qarori bilan tashkil etilgan. Mazkur tashkilot ikki xildagi a’zolikni mustaqil yuristlar a’zoligini va advokatlar assotsiatsiyalari hamda yuridik hamjamiyatlarining a’zoligini nazarda tutadi. Hozirda advokatlarning xalqaro assotsiatsiyasiga (IBA) 30 mingdan ortiq mustaqil yuristlar va 195 dan ortiq

advokatlar assotsiatsiyalari hamda yuristlar hamjamiyatlari a’zo. Advokatlar xalqaro assotsiatsiyasi (IBA) xalqaro huquqning rivojlanishiga va yurist kasbining shakllanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatib kelmokda. Har bir qit’ada assotsiatsiyaga a’zo bo’lgan tashkilotlar mavjud. Assotsiatsiyaga, jumladan, Amerika advokatlar assotsiatsiyasi, Nemis advokatlar assotsiatsiyalari federatsiyasi, Yaponiya advokatlar assotsiatsiyalari federatsiyasi, Meksika advokatlari jamiyati va shu jumladan, Advokatlar xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) va boshqa bir qator advokatlar jamoat birlashmalari a’zo. Advokatlarning xalqaro assotsiatsiyasi (IBA) tarkibida tijorat huquqi masalalari bilan shug’ullanuvchi 50 ta ixtisoslashgan komitetlarga birlashtirilgan 16 seksiyadan iborat Yuridik amaliyot bo’linmasi hamda Akademik forum va Yosh yuristlar qo’mitasi, Advokaturalar masalalari bo’yicha komissiyaning birlashgan Jamoat va kasbiy manfaatlar bo’linmasi faoliyat ko’rsatadi. Assotsiatsiyada ko’plab turli hil guruh va komitetlar tuzilganligi tufayli Assotsiatsiya a’zolari qonunchilikka aloqador masalalar, uni amaliyotda qo’llash va kasbiy majburiyatlarni bajarish va boshqa turli xil masalalarda axborot va fikr almashish imkoniga egadirlar. Bunda ko’pincha butun dunyoda savdo huquqini qo’llash masalalariga katta e’tibor beriladi. Assotsiatsiyaning asosiy maqsadi butun jahon yuridik hamjamiyatlari o’rtasida axborot almashishiga ko’maklashish, sud tizimining mustaqilligini qo’llab-quvvatlash va yuridik amaliyot bilan shug’ullanuvchi yuristlarning o’z huquqlarini hech qanaqangi aralashishlarsiz amalga oshirishlariga ko’maklashishdir. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (UIA) 1927 yil 8 iyulda xalqaro aloqalar o’rnatish maqsadida bir guruh fransuz tilida so’zlashuvchi Yevropa yuristlari tomonidan tashkil etilgan nodavlat assotsiatsiya. Hozirda mazkur assotsiatsiya 110 dan ortiq mamlakatda faoliyat ko’rsatayotgan o’z sarflarida 2 milliondan ortiq yuristlarni birlashtirgan, 200 dan ortiq advokatlarning hamjamiyatlarini (assotsiatsiya, tashkilot va federatsiyalar) va yakka tartibda a’zo bo’lgan advokatlarni birlashtiradi. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (hamdo’stligi) ham mazkur assotsiatsiyaning jamoaviy a’zosi hisoblanadi.

Assotsiatsiyaning (UIA) asosiy maqsadlari: yuridik kasbning asosiy prinsiplarini, shu jumladan, mustaqilligi va erkinligini butun dunyoda tadbiq etish; huquqiy bilimlarni tarqatish va huquqiy fanlarning rivojlanishini xalqaro darajada qo’llab-kuvvatlash; inson huquqlari va odil sudlovga asoslangan xalqaro huquqiy tartib o’rnatilishiga hissa qo’shish; assotsiatsiyaning maqsadlariga hamohang maqsadlarga ega bo’lgan milliy va xalqaro nohukumat tashkilotlar bilan hamkorlik qilish; advokatlar, ularning assotsiatsiyalari va yuridik jamiyatlari bilan xalqaro darajada aloqalar o’rnatish va tajriba almashish; Advokatlarning xalqaro ittifoqi (UIA) xalqaro hukumatlararo va nohukumat tashkilotlarda doimiy vakilligini ta’minlash; yuridik kasbning moddiy va etik manfaatlarini himoya qilish; advokatlar va ularning tashkilotlarining kasb maqomi bilan bog’liq muammolarni hamkorlikda xalqaro darajada o’rganish va boshqalardir. Advokatlarning xalqaro ittifoqi (UIA) tarkibida 14 komitet, shu jumladan, korporativ huquq, raqobat, kontrakt huquqi, inson huquqlari, Inson huquqlari bo’yicha Yevropa sudi bilan munosabatlar bo’yicha komitetlar, shuningdek, 11 ishchi guruhi, jumladan, intizomiy masalalarda hamkorlik qilish bo’yicha, korporativ yuristlar bo’yicha, kasb javobgarligini sug’urtalash, ijtimoiy xavfsizlik, yuridik yordam bo’yicha guruhlar tashkil etilgan va faoliyat ko’rsatmokda. Yuqoridagilardan tashqari Yevropa advokatlari va Advokatlik birlashmalari kengashi, Advokatlik birlashmalari Yevropa federatsiyasi, Yevropa yuristlar ittifoqqi, Yevropa yosh advokatlar assotsiatsiyasi, Yosh yuristlarning xalqaro assotsiatsiyasi kabi ko’plab xalqaro va hududiy advokatlarning jamoat birlashmalari tashkil etilgan.

9. Bepul yuridik yordam va advokatura: xalqaro-huquqiy jihatlar Inson huquqlari bilan bog’liq qator xalqaro hujjatlar insonning yuridik yordam, shu jumladan, bepul yuridik yordam olishga bo’lgan huquqlarini nazarda tutadi. Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 11-moddasida jinoyat sodir etganlikda ayblangan har bir inson uchun himoyaning barcha imkoniyatlari ta’minlanishi mustahkamlangan. Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro paktda “huquqiy himoya vositalari berilganda, nufuzli hokimiyatlar buni qo’llashni ta’minlasinlar” (2- modda), “jinoiy kilmishda ayblanayotgan har bir kishi... agar himoyachisi bo’lmasa, unga ega bo’lish huquqi borligi haqida habardor qilinishi; odil sudlov manfaatlari talab qilgan har qanday hollarda unga tayinlangan himoyachiga ega bo’lish, ushbu himoyachiga to’lash uchun yetarli mablag’i bo’lmagan barcha hollarda uning uchun himoyachini tekin berish” (14 modda) lozimligi ko’rsatilgan. Irqiy kamsitishning barcha shakllarini tugatish to’g’risida xalqaro konvensiyada (1966 y.) inson huquqlari va asosiy erkinliklariga, shuningdek huquqlariga qasd qilinganda irqiy kamsitishning har qanday harakatlari sodir etilgan holda Konvensiya ishtirokchisi bo’lgan davlatlar o’zining yuridik huquqi tarqatiladigan har bir odamga vakolatli milliy sudlar va boshqa davlat institutlari orqali samarali himoya vositalarini ta’minlash majburiyati nazarda tutilgan (6- modda). Bola huquqlari to’g’risida Konvensiyaga (1989 y.) ko’ra ishtirokchi- davlatlar jinoyat qonunlarini buzgan deb hisoblanayotgan yoki ayblanayotgan har bir bolaga o’zining himoyasini tayyorlash va amalga oshirishda huquqiy va boshqa yordam olishini ta’minlashlari kerak. Yuristlarning roliga oid asosiy prinsiplar (1990 y., Gavana) hukumatlar qambag’al va boshqa nochor odamlarga yuridik yordam ko’rsatish uchun zarur moliyaviy va boshqa resurslarni ta’minlashi lozimligini, advokatlarning kasbiy

assotsiatsiyalari bunday yuridik yordam ko’rsatishni tashkil etish va zarur sharoitlar yaratish uchun huqumat bilan hamkorlik qilishi kerakligini nazarda tutadi. Asosiy prinsiplar aholini qonunga ko’ra asosiy erkinliklarni himoya qilishda advokatlarning roli va ahamiyati haqida xabardor qilishga yo’naltirilgan dasturlar ishlab chiqish va amalga oshirishga hukumat va advokatlarning kasbiy assotsiatsiyalari mas’ul ekanligini belgilaydi. Bu maqsadlarda o’z huquqlarini o’zlari himoya qilaolmaydigan va advokatning yordamiga muhtoj, kambag’al va boshqa nochor odamlarga alohida e’tibor qaratilishi talab etiladi. BMT Bosh Assambleyasining 76-yalpi majlisida 1988 yil 9-dekabrda Nyu- York shahrida qabul qilingan Qanday shaklda bo’lmasin ushlab turilgan yoki qamoqqa olingan barcha shaxslarni himoya qilish prinsiplari majmuasi (17- prinsip) ushlab turilgan shaxs advokatdan yuridik yordam olish huquqiga ega ekanligini, o’zi tanlagan advokati bo’lmasa, sud yoki boshqa organ tomonidan tayinlangan advokat xizmatidan, yetarli mablag’i bo’lmasa, bepul foydalanish huquqiga ega ekanligini nazarda tutadi. Yuqorida keltirilgan va boshqa bir qator inson huquqlariga oid xalqaro hujjatlar tahliliga asoslangan holda bepul yuridik xizmat ko’rsatish – bu aholini qonun hujjatlari haqida xabardor qilish va alohida toifadagi fuqarolarga ulardan haq olmasdan yuridik yordam ko’rsatishdir degan xulosaga kelish mumkin. Xalqaro huquqiy hujjatlarda bepul yuridik yordam ko’rsatishga oid quyidagi muhim holatlar mustahkamlangan: tayinlash tartibida himoyachining bepul yordamidan foydalanish huquqiga ega bo’lgan shaxslar doirasi belgilangan, bular qatoriga kambag’al va boshqa nochor ahvoldagi shaxslar kiradi; ko’rsatilgan shaxslarga bepul yuridik yordam uchun davlatning yetarli darajada moliyaviy va boshqa resurslar ajratish bo’yicha majburiyatlari belgilangan; davlat va advokatlarning kasbiy assotsiatsiyalarining aholini fuqarolarning huquq va majburiyatlari, shu jumladan, bepul yuridik yordamga bo’lgan huquq

to’g’risida xabardor qilishga oid dasturlarni amalga oshirishga yo’naltirilgan dasturlarga ko’maklashish majburiyati; tayinlash tartibida huquqiy yordam ko’rsatuvchi advokatlarning zarur malaka va tajribaga ega bo’lishiga oid talablar, bepul huquqiy yordam olishda advokatning xizmatidan foydalanish tartib- tamoyillari, masalan, yuridik yordam uchun mustaqil haq to’lash uchun yetarli mablag’lari yo’qligini asoslash majburiyatini nazarda tutuvchi normalar. Xalqaro huquqiy hujjatlar nafaqat ma’lum holatlarda bepul yuridik yordam ko’rsatilishini, balki bu yordamni ko’rsatgan advokatning mehnati davlat tomonidan ajratilgan mablag’lar hisobidan haq to’lanishini nazarda tutadi. Jahon amaliyotida bepul yuridik yordam ko’rsatishning asosan 6 ta modeli shakllangan. Ularga quyidagilar kiradi: - advokatning tayinlash tartibida ishlashi; - jamoatchi yoki davlat advokatlari idorasi; - kontrakt tizimi; - JUDICARE tizimi; - pro bono modeli; - yuridik klinikalar. Advokatning tayinlash tartibida ishlash tizimi yoki ex officio ko’pgina davlatlarda amal qiladi. Bu tizimga jinoyat ishlari bo’yicha bepul yuridik xizmat ko’rsatish uchun advokat (himoyachi) huquqni muhofaza qiluvchi organlar va sud tomonidan yoki ularning talabiga ko’ra advokatlar tuzilmalari tomonidan tayinlanadi. Advokatlar tomonidan ko’rsatilgan yuridik yordam uchun haq davlat budjetidan to’lanadi. Jamoatchi yoki davlat advokatlari idorasi tizimida huquqiy xizmat shtatida kambag’allarga yuridik yordam ko’rsatadigan, qancha ishda qatnashganligidan qat’i nazar davlatdan maosh oladigan advokatlar bo’lgan advokatlik tuzilmalari tomonidan ko’rsatiladi.

Kontrakt tizimida odatda mahalliy davlat hokimiyati organlari kambag’al yoki boshqa nochor odamlarga yuridik yordam ko’rsatish to’g’risida advokatlar tuzilmalari, ba’zan esa bevosita advokat bilan shartnoma tuzadi. Judicare tizimida ma’lum toifadagi fuqarolarini bepul yuridik yordamga bo’lgan huquqi belgilanadi va bunda advokatlarga ko’rsatilgan yuridik yordam uchun haq davlat tomonidan to’lanadi. Judicare tizimida asosiy maqsad protsessda ishtirok etayotgan kam ta’minlangan fuqaroning ikkinchi (qarshi) taraf bilan tengligini ta’minlashdir. Pro bono tizimida kambag’al va juda kam ta’minlanganlarga yuridik yordam yuristlar va xususiy amaliyot bilan shug’ullanuvchi advokatlar tomonidan ko’rsatiladi. Yuridik klinikalar odatda oliy o’quv yurtlari huzurida tashkil etilib, fuqaroning qaysi ijtimoiy qatlamga tegishliligidan qat’i nazar yuridik yordam bepul ko’rsatiladi. Bepul yuridik yordam ko’rsatishning qaysi biri joriy qilinishi yoki ularning aralash shakli qo’llanilishi har bir davlat qonunchiligining o’ziga xos xususiyatlari, bepul yuridik yordam tizimining rivojlanish darajasi, aholining huquqiy madaniyati va daromadi darajasi, jinoyatchilik darajasi va turlarining tarqalishi, davlatning moliyaviy imkoniyatlari va boshqa bir qator omillarga bog’liq.

Adabiyotlar 1. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Advokatura: kasb xunar kollejlari uchun o’quv qullanma. - T.: Ilm Ziyo, 2010. – 232 bet. 2. Rustambayev M.X., Tuxtasheva U.A. Sud hokimiyati va O’zbekiston Respublikasida sud huquq isloxotlar: ilmiy-publitsistik nashr. - Toshkent: TDYUI nashriyoti, 2009. – 559 b. 3. Salomov B. O’zbekistonda advokatlik faoliyati. - T.: Adolat, 1-2 tom 2000. – 225 b. 4. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat talabalari uchun darslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T. Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b. 5. Jo’rayev I.B. O’zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati. O’quv uslubiy qo’llanma. - Toshkent: TDYUI, 2010 yil. – 8.5 b.t.

O'xshashlar

Xorijiy davlatlarda advokatura

Xorijiy mamlakatlarda parlament

Xorijiy mamlakatlarda saylov jarayoni

Xorijiy mamlakatlarda davlat boshlig`i

Xorijiy mamlakatlarda qonun chiqarish jarayoni