O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy asoslari - Huquqshunoslik - Referatlar

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirishning huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini s hakllantirishning huquqiy asoslari Reja 1-.O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasini shakllantirishdagi umumiy prinsiplar. 2-.O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatini shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari 3-.Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovi jarayonini tashkil etish tartibi. 4- . Senatning tashkiliy tuzilmasi va uning rahbar organlari hamda mansabdor shaxslarini shakllantirish tartibi

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati qo`shma majlisida quyidagi fikrlarni bildirib o`tgan edi: “ Davlat qurilishi va boshqaruvi sohasidagi eng muhim vazifa bu qonunchilik hokimiyati bo`lmish mamlakat Parlamentining roli va ta'sirini kuchaytirish, hokimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari o`rtasida yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishishdan iborat”. Demokratik va huquqiy davlat sharoitlaridagina parlament faoliyatining asosiy prinsiplari real samara beradi. Shuning uchun ham parlament faoliyatining asosiy prinsiplari ko`p jihatdan demokratik va huquqiy davlat umumiy prinsiplaridan kelib chiqadi. Qonunchilik palatasini tashkil etish va uning faoliyati zamirida quyidagi asosiy prinsiplar yotadi: 1. Xalqning manfaatlari va xohish-irodasini ifoda etish prinsipi. Parlament – umumdavlat vakillik organi. Parlamentning vakillik xususiyati, avvalambor, parlament hokimiyatini, uning vakolatlarini qonuniylashtirishi, shuningdek parlamentda jamiyatning asosiy ijtimoiy-siyosiy kuchlari, aholining turli ijtimoiy tabaqalari vakilligini kafolatlashi lozim bo`lgan saylov bilan ta'minlanadi. Har qanday davlat organi, birinchi navbatda parlament faoliyatining zamirida xalqning xohish-irodasi yotishi lozim. Xalqning xohish-irodasi vaqti- vaqti bilan bo`ladigan va soxtalashtirilmagan saylovda o`z ifodasini topadi. Mazkur saylov, Inson huquqlari U mumjahon deklaratsiyasi (1948 yil)ga muvofiq, yalpi va teng saylov huquqiga ko`ra, yashirin ovoz berish yo`li bilan yoki ovoz berish erkinligini ta'minlaydigan boshqa tengma-teng shakllar vositasida o`tkazilishi kerak» (21-modda, 3-qism). Bunda saylovni xalq suverenitetining parlamentga o`tkazilishi deb idrok etmaslik lozim. «Birorta ham organ, xoh parlament bo`lsin, xoh xalq tomonidan saylangan prezident, xalq suverenitetining tashuvchisi deb hisoblanishi mumkin emas. U faqat o`zi saylangan muddat mobaynida o`z konstitutsiyaviy vakolatini amalga oshirishga vakil qilingan, xolos» 1 , degan fikrga qo`shilish lozim. 1

Muayyan (majoritar, proporsional, aralash) saylov tizimini tanlash parlamentning vakillik xususiyatini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Mazkur tanlash juda ko`p (tarixiy, milliy, siyosiy va boshqa) omillardan kelib chiqib amalga oshirilishi va jamiyatning asosiy ijtimoiy tabaqa va guruhlari manfaatlarini ifoda etuvchi parlamentning vakillik xususiyatini ta'minlashga ko`maklashishi lozim. Ilg`or demokratiyalarda bunga, avvalambor, parlament saylovining asosiy subyektlari – siyosiy partiyalar yordamida erishiladi. Siyosiy partiyalar jamiyatdagi turli ijtimoiy-siyosiy kuchlarning jamoatchilik fikrini shakllantiradilar va ifoda etadilar. Siyosiy partiyalar – zamonaviy demokratiya tizimining ajralmas qismi, saylov kompaniyalarining asosiy ishtirokchilaridan biri. Eski demokratik an'analarga ega mamlakatlarda siyosiy partiyalar jamoatchilik fikri, xalqning siyosiy irodasini demokratik shakllantirish va uni saylovda ifoda etish jarayonida yetakchi marralarni egallaydilar. Ko`p partiyali barqaror tizim jamiyat va davlatni rivojlantirishning o`ta muhim masalalariga doir muqobillar, ortiqcha qarashlar, fikr-mulohazalarni qisqartirish, saylovchilarga mazkur masalalarni hal qilishga nisbatan bir nechta asosiy yondashuvlarni taklif qilish va shu tariqa muayyan siyosiy partiya, uning nomzodlari va ularning dasturlariga o`z ovozlarini berayotgan saylovchilar eng samarali siyosiy qarorlar qabul qilishlariga ko`maklashish imkonini beradi. Shu bilan birga, saylov kompaniyalarida, xalqning siyosiy irodasini shakllantirish va ifoda etishda partiyalarning roli doim ham bir xilda baholanavermaydi. Ko`p partiyalilik prinsipi partiya ro`yxatlari (fraksiyalari) bo`yicha saylangan deputatlar jumlasidan siyosiy uyushmalar tashkil etishda o`z aksini topadi. Mazkur uyushmalar aholi turli tabaqalarining parlamentdagi siyosiy vakilligini ta'minlabgina qolmasdan, balki butun parlament ishining tashkil etilishini yaxshilashga ham ko`maklashadi. Bunda, tabiiyki, jamiyatning bir nechta kichik siyosiy partiya va guruhlarga parchalanishi va parlamentda ularning ancha Konstitutsionnoye ( gosudarstvennoye ) pravo zarubejnix stran . V 4-x t. Toma 1-2. Chast obshaya. Uchebnik / Otv. red. B.A. Strashun. – 3-ye izdaniye. – M., 1999, s. 357.

to`liq vakilligi parlament ishiga salbiy ta'sir ko`rsatishi: qarama-qarshiliklar natijasida (agar parlamentda barqaror ko`pchilik bo`lmasa) parlamentning vakolatlari jumlasiga kiritilgan muayyan masalani hal qilishning iloji bo`lmasligi mumkinligini ham e'tiborga olish lozim. Muayyan saylov tizimini tanlashda yuqorida zikr etilgan holatni e'tiborga olish kerak: ko`pgina (proporsional saylov tizimi amal qiluvchi) mamlakatlarda, masalan, parlament saylovida «to`siqlar» joriy etilishi, ular parlamentda asosiy siyosiy kuchlarning vakilligini ta'minlash bilan birga, «o`ng» va «so`l» kichik partiyalarni chetga chiqarishi bejiz emas. Bu barqaror ko`pchilikka ega bo`lgan ishga layoqatli parlamentni tashkil etishga ko`maklashadi. Ko`p partiyalilik prinsipi. O`zbekiston Respublikasidagi saylov kampaniyalari amaliyotini ham tavsiflaydi. Respublika o`z mustaqilligini qo`lga kiritganidan keyin hokimiyatning vakillik organi ko`p partiyalilik asosida shakllantirila boshlandi. Muqobil saylov rivojlandi. Agar 1994 yilgi saylovda 11 248 000 saylovchidan 10 526 654 tasi yoki 93,6% ishtirok etgan bo`lsa, 1999 yilning dekabridagi saylovda 12 692 202 saylovchidan 12 061 266 tasi (ro`yxatga olingan barcha saylovchilarning 95,03%) ishtirok etdi. Birinchi chaqiriq Oliy Majlis tarkibida atigi ikki partiya (Xalq demokratik partiyasi»dan 69 deputat va «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan 14 deputat) hamda hokimiyatning vakillik organlaridan bir blok (167 deputat) ishtirok etgan bo`lsa, 1999 yilgi parlament saylovida partiyalar soni beshtaga yetdi. Mazkur partiyalar ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisda to`rt fraksiya tarkibida ishtirok etdilar: «Adolat» sotsial-demokratik partiyasining fraksiyasi – 11 deputat, «Milliy tiklanish» demokratik partiyasining fraksiyasi – 10 deputat, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasining fraksiyasi – 49 deputat, «Fidokorlar» Milliy-demokratik partiyasining fraksiyasi (ikki partiya – «Vatan taraqqiyoti» va «Fidokorlar» partiyalarining birlashishi negizida tashkil etilgan) – 54 deputat, shuningdek ikkita blok: hokimiyatning vakillik organlari bloki – 107 deputat, saylovchilarning tashabbuskor guruhlari bloki – 16 kishi 2 . Mana mamlakatimizda joriy yilning 26 dekabrida saylovlar 2 Markaziy saylov komissiyasining axborotnomasi. 1995 yil; 2000 yil.

o`tkazildi. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga xamda xalq deputatlari Kengashlariga saylov natijalariga ko`ra quyi palataga va viloyat, tuman, shahar Kengashlari deputatligiga nomzodlar demokratiya talablariga muvofiq muqobil asosda kurash olib borishdi. Nomzodlarning nisbatiga nazar tashlasak, har bir okrugga to`rt — beshtadan, ayrimlarida esa oltitagacha nomzod to`g`ri keldi. 2004 yil 26 dekabr va 2005 yil 9 yanvarda takroriy ovoz berish natijalariga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining barcha 120 deputati saylandi va ro`yxatga olindi. Saylovda 489 deputatlikka nomzod, shu jumladan siyosiy partiyalardan 435 va saylovchilarning tashabbuskor guruhlardan mustaqil nomzodlar 56 kishi ishtirok etdi. 2004 yil 26 dekabrdagi asosiy saylovda 12197159 (85,1%) saylovchi, joriy yil 9 yanvarida esa 5400000 dan ortik, kishi yoki takroriy ovoz berishda ishtirok etish xuquqiga ega saylovchilarning qariyb 80% qatnashdi. Saylovlar natijasida O`zbekiston Liberal — demokratik partiyasi saylovchilarning eng ko`p ovozini oldi, bu partiyadan deputatlarning 34,3% saylandi, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasidan deputatlarning 23,3% saylandi. Shuningdek, Fidokorlar partiyasining 11 a'zosi, "Adolat" partiyasining 10 a'zosi saylandi. Qonunchilik palatasiga nomzod qo`yilgan xotin —qizlar jami 159 kishi kuchli intiluvchanlik va yuksak professionalizmni namoyish etdi, siyosiy yetuklik, aql zakovat raqiblaridan qolishmadi. Natijada Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlarning qariyb 18%ni xotin — qizlar tashkil etdi, bu esa 1999 yilda Oliy Majlisga bo`lgan saylovlaridagidan ikki yarim baravar ko`pdir. Tashabbuskor guruhlardan ko`rsatilgan 56 nomzoddan 14 kishi deputatlikka saylandi, Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlar orasidan ular 11,6%ni tashkil etdi. Saylangan deputatlar orasida 18,3% —yuristlar, 21,7% —iqtisodchilar.

Deputatlarning 10% sanoat, qurilish, transport va aloqa sohasi vakillari, 7,5% qishloq xo`jaligi vakillari, 12,5% tadbirkorlar, 20% ta'lim, fan, madaniyat va sog`liqni saqlash xodimlari, 16% nodavlat notijorat tashkilotlar vakillari. Avvalgi qonunlarimizda Oliy Majlis 250 nafar deputatdan iborat bo`lgan yagona palata asosida vakillik organi faoliyatini olib borgan bo`lsa, zamonaviy parlamentarizmning asosi sifatida hozirda ikki palatali 220 nafar deputatdan iborat tarkibda faoliyat olib boradigan Parlament joriy etildi. Bu o`z navbatida professonalizmni yuzaga keltiradi. Bunday takomillashuv jarayoni davrlarnint o`ziga xos talabidan kelib chiqadi. Parlament instituti zamon taraqqiyotiga mutanosib ravishda o`sib rivojlanib bormoqda, o`z navbatida deputatlarning xam oldidagi vazifa va asosiy ma'suliyati oshib bormoqda. Vaholanki, ular parlamentda xalq nomidan ishonchli tarzda faoliyati olib borishi, ularning xohish istaklari bilan yaqin bo`lib, jamiyatda doimiy o`z o`rnilariga ega bo`lib borishi lozimligini hayotning o`zi taqozo etmoqda. Oliy Majlisning Qonunchilik (quyi) palatasi butun respublika aholisining siyosiy manfaatlaridan kelib chiqib, uning vakilligini ta'minlaydi. Zero, mazkur palataning deputatlari saylov okruglari bo`yicha ko`p partiyalilik asosida saylanadi. Bu juda muhim holatdir. Zero, yuqorida qayd etib o`tilganidek, ilg`or parlamentlar, mohiyat e'tibori bilan, jamiyat va davlatga o`z ta'sirini ko`rsatish uchun kurashning parlament usullaridan foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish va uni himoya qilishga qodir siyosiy partiyalarning ishtirokisiz faoliyat ko`rsatishi mumkin emas. Bunda deputatlar faoliyati doimiy professional asosda tashkil etiladiki, bu palataning funksiya va vakolatlarini amalga oshirishning samaradorligini, qonunlarning sifati yaxshilanishini, ularda aholi barcha ijtimoiy tabaqalarinig manfaatlari e'tiborga olinishini ta'minlashi lozim. 2. Hokimiyatni taqsimlash prinsipidan kelib chiqib, parlament funksiyalari va vakolatlarini amalga oshirish. Qonun chiqarish, budjet va nazorat funksiyalari asosiy funksiyalari jumlasiga kiruvchi parlament o`z

faoliyatini O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan belgilangan vakolatlari doirasida amalga oshiradi. Hokimiyatni taqsimlash prinsipiga asosan parlament davlat hokimiyatining boshqa bo`g`inlari faoliyatiga aralashish huquqiga ega emas. Hokimiyatni taqsimlash prinsipi turli mamlakatlarda har xil amalga oshiriladi. Prezident respublikalarida mazkur prinsip ayniqsa qat'iy va izchil amalga oshiriladi. Bu mamlakatlarda hokimiyatni taqsimlash prinsipi hukumatni shakllantirishda parlamentning ishtirokini cheklaydi va, mohiyat e'tibori bilan, uning parlament oldidagi javobgarligini yo`qqa chiqaradi. Ammo, shu bilan birga, parlamentning prezident tomonidan tarqatib yuborilishi, shuningdek hokimiyatning turli bo`g`inlarida lavozimlarning o`rindoshligiga ham (deputat vazir bo`lishi mumkin emas va h.k.) yo`l qo`ymaydi. Parlament respublikalarida hokimiyatni taqsimlash prinsipi Prezident respublikalaridagiga solishtirganda nisbatan «yumshoq» amalga oshiriladi. Parlament respublikalarida hukumatning parlament oldida javobgarligi e'tirof etiladi. Mohiyat e'tibori bilan, parlament hukumatni shakllantiradi (hukumatni, qoida tari-qasida, parlament saylovida g`olib chiqqan partiya rahbari boshqaradi; toki parlament qo`llab-quvvatlar ekan, hukumat hokimiyat tepasida qoladi), deputat vazir lavozimini egallashiga yo`l qo`yiladi. Ammo mazkur mamlakatlarda (masalan, hukumatga ishonchsizlik bildirilganida, hukumat inqirozi sodir bo`lganida va h.k.) parlamentning muddatidan ilgari tarqatib yuborilishiga yo`l qo`yiladi. «Tiyish va qarama-qarshi turish tizimi» doirasida hokimiyatni taqsimlash prinsipi nafaqat hukumat, balki boshqa davlat organlarini shakllantirishda ham parlament ishtirok etishi mumkinligini nazarda tutadi: parlament mamlakat prezidenti ishtirokida sudyalar, Bosh prokuror, inson huquqlari bo`yicha vakil va boshqalarni tayinlashi mumkin. hokimiyatni taqsimlash prinsipi parlamentga keng moliyaviy-nazorat vakolatlarining berilishini nazarda tutadi. Parlament davlat budjetini va uning ijro etilishi to`g`risidagi hisobotni ko`rib chiqadi va tasdiqlaydi, u hisob palatasini yoki

budjet mablag`larining sarflanishi ustidan boshqa moliyaviy nazorat organini tashkil etishga haqlidir. Hokimiyatni taqsimlash prinsipining amalga oshirilishi darajasi boshqaruv shaklining xususiyatlariga, davlat hokimiyati bo`g`inlari o`zaro aloqa mexanizmining konstitutsiyaviy belgilanishi va mazkur prinsipni amalga oshirish amaliyotiga ko`p jihatdan bog`liq..Bularning barchasi parlament va hukumat, parlament va prezident, parlament va sud organlarining o`zaro aloqa qilish prinsipiga, shuningdek deputatlik faoliyatiga (deputat o`z vakolatlari davrida boshqa davlat faoliyati bilan shug`ullanishi mumkin emasligi prinsipi) ta'sir ko`rsatadi. O`zbekiston Respublikasida davlat hokimiyatining tashkil etilishida prezident respublikasining jihatlari ko`zga tashlanadi. Prezident davlat rahbari va ijro etuvchi hokimiyat rahbari hisoblanadi, u aholi tomonidan to`g`ridan-to`g`ri saylanadi, ijro etuvchi hokimiyat sohasida, sud hokimiyatini tashkil etish sohasida katta konstitutsiyaviy vakolatlarga ega bo`ladi. Prezident veto qo`yish huquqiga ega (qonunga o`z e'tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo`yish uchun parlamentga qaytarishga haqli), u O`zbekiston Respublikasining butun hududida amal qilishi majburiy bo`lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Ammo, shu bilan birga, respublikada davlat hokimiyatining tashkil etilishi bu yerda parlament respublikasi xos tendensiya-ning rivojlanayotganligidan dalolat beradi: Bosh vazir lavozimi joriy etilgan; parlament Konstitutsiyada nazarda tutilgan holatlarda va tartibda Prezident tomonidan tarqatib yuborilishi mumkin. 3. Parlament deputatlari (a'zolari) faoliyatini ta'minlash prinsiplari. Deputat – bu mustaqil fikrli inson. U qaysi partiyaga mansub bo`lmasin, avvalo xalq oldida javob beradi.Shuning uchun ana shu xalq manfaatlari yo`lida parlamentdagi g`oyalar, yondashuv va qarashlar xilma-xil bo`lgani yaxshi. Hokimiyatni taqsimlash prinsipi, deputat faoliyatining professionalligi, shaxsiy manfaatlarida o`z mavqeini suiiste'mol qilishining taqiqlanishi deputat o`z vakolatlari davrida ma'lum faoliyat bilan shug`ullanishi mumkin emasligi

prinsipini asoslashni taqozo etadi. Mazkur prinsip turli davlatlarda o`z xususiyatlariga ega: bir mamlakatlar (masalan, Italiya) deputat o`z vakolatlari davrida boshqa faoliyat bilan shug`ullanishi mumkin emasligi to`g`risida maxsus qonunlar qabul qilish yo`lini tanlaganlar, boshqa mamlakatlar (masalan, Avstriya)da parlamentlar deputat o`z vakolatlari davrida boshqa faoliyat bilan shug`ullanishi mumkin emasligi masalalari bilan shug`ullanuvchi maxsus qo`mitalar tashkil etadilar, uchinchi mamlakatlar (masalan, Buyuk Britaniya)da esa deputatga parlament tomonidan qabul qilinuvchi hujjatlardan o`zining har qanday moddiy manfaatdorligi haqida ma'lumot berish majburiyati yuklanadi. 4. So`z erkinligi prinsipi (indemnitet).Deputatlarga parlament faoliyatining barcha masalalari yuzasidan ochiq va tanqidiy fikr bildirish imkoniyatini ta'minlaydi. Parlamentdagi o`z chiqishlari uchun deputat javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Jumladan, AQShda Kongress a'zolari qonunchilik organida bildirgan fikrlari uchun ijro etuvchi hokimiyat tomonidan jazoga tortilishi yoki sud organi oldida javobgar bo`lishi mumkin emas. Shu bilan birga, Kongress o`z a'zolarini noloyiq xulq-atvori uchun jazolash yoki o`z safidan chiqarish huquqiga ega 3 . Ammo, shuni ham qayd etib o`tish kerakki, parlament deputati so`z erkinligining yuridik kafolatlari, mazkur erkinlikni suiiste'mol qilganlik uchun javobgarlik shakllari va usullari turli mamlakatlarda har xil belgilanadi. Masalan, Finlyandiyada parlament deputati so`z erkinligi huquqini suiiste'mol qilganligi uchun so`z olish huquqidan mahrum qilinishi, yig`ilishlar zalidan chiqarib yuborilishi, Rossiyada esa – faqat so`z olish huquqidan mahrum qilinishi mumkin. Ba'zi bir parlamentlar tomonidan deputatlik axloqi masalalari bo`yicha parlament komissiyalarining tashkil etilishi, parlament yig`ilishlarida deputatlar xulq-atvori qoidalarining tasdiqlanishi va nafaqat deputatning so`z erkinligini himoya qilish, balki deputatning munosib xulq-atvorini ta'minlashga ham yo`naltirilgan boshqa chora-tadbirlarning amalga oshirilishini asosli deb 3 Qarang: Letter D. Prinsip razdeleniya vlastey i sistema sderjek i protivovesov v Konstitutsii Soyedinennix Shtatov // Verxovenstvo prava. Sbornik. – M., 1992, s. 114.

o`ylaymiz. 5. Deputatning daxlsizligi (parlament immuniteti) prinsipi . Deputat o`z huquq va majburiyatlarini erkin va mustaqil amalga oshirishini ta'minlovchi kafolatlardan biridir. Parlament immuniteti deputatlarni jinoiy javobgarlikka tortish maqsadida, ularga soxta ayblar qo`yilishidan himoya qilishi lozim. Bu deputat umuman jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin emas, degan ma'noni anglatmaydi. Deputat jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin, ammo bu alohida tartibda, parlamentning deputatni jinoiy javobgarlikka tortishga roziligi bilan amalga oshiriladi. Deputat faoliyatining mazkur kafolati barqaror demokratik siyosiy tuzum sharoitlarida parlament faoliyati an'analari mavjud bo`lmagan mamlakatlarda maqsadga muvofiq va zarurdir. Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi to`g`risidagi Konstitutsiyaviy qonunda deputat faoliyatining prinsiplarini belgilovchi muhim qoidalar mavjud: a) deputat faoliyatining professionalligi, ya'ni deputatlar doimiy asosda ish olib borishlari lozim; b) deputat o`z vakolatlari davrida ma'lum faoliyat turlari bilan shug`ullanishi taqiqlanadi: deputat ilmiy va pedagogik faoliyatdan tashqari haq to`lanadigan boshqa turdagi faoliyat bilan shug`ullanishi mumkin emas. Ayni bir shaxs bir paytning o`zida Qonunchilik palatasi deputati va Senat a'zosi bo`lishi mumkin emas; v) deputatning daxlsizligi, ya'ni deputatni jinoiy javobgarlikka tortishning alohida tartibi belgilanadi. Mazkur tartib deputatni daxlsizlik huquqidan mahrum qilish uchun palataning rozilik berishini talab etadi. 2-.O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatini shakllantirishning o`ziga xos xususiyatlari Saylovlar parlament tarkibini shakllantirishning muhim vositasidir. Butun parlament ishi samaradorligi Senatni shakllantirish qanday tamoyillar va normalardan foydalanilgan holda kechganligiga bog`likdir. Binobarin yuqori

palatani tashkil etishdan ko`zlangan asosiy maqsadlar parlament islohotini yanada jadallashtirish. 2005 yil 28- yanvarda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati qo`shma majlisida Prezidentimiz tomonidan:”Senat asosan mahalliy Kengashlar, hududlarning vakillaridan iborat bo`lishini hamda vakillik vazifasini bajarishini inobatga olib, umumdavlat va hududiy manfaatlarning mutanosibligiga erishish” kerak degan fikrlarida ham aynan Senat faoliyatining muhim vazifalariga to`xtalib o`tdi. O`z navbatida palatani shakllantirish tamoyillari va normalari Senat zimmasiga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqadi.Ushbu o`zaro shartlilik va o`zaro bog`liqlilik senatorlar korpusini shakllantirish va palata faoliyatini tashkil etishining boshqa masalalari - palata ishini konstitutsiyaviy tarzda belgilangan maqsad va vazifalar doirasida samarali tashkil etishning yagona normativ-huquqiy tizimidan iborat ekanligini ko`rsatadi. Garchi ushbu tizim umum e'tirof etgan oshkoralik va nomzodlarning bellashuvi prinsiplari asosida, yuksak demokratik mezonlar zamirida barpo etilsada, birinchi navbatda mamlakat siyosiy tizimining xususiyatlarini ifodalaydi va shu tarzda tashkiliy mazmuniga ko`ra betakrordir. Jahonda yuqori palatalarni shakllantirishning usul va tartiblari orasida xilma-xillik kuzatilayotganligi tasodifiy hol emas. Har bir milliy tajriba tegishli siyosiy tizim va davlat mexanizmining tarixan rivojlanishi tendensiyalarini ifodalaydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat rahbari va Konstitutsiyaning kafolati ekanligini, binobarin tegishlicha hokimiyat barcha tarmoqlari mutanosib faoliyat ko`rsatishini ta'minlanishini hisobga olib, palataning muayyan miqdordagi a'zolari uning tomonidan tayinlanishi Senatni shakllantirish tartibining uzviy qismiga aylantirilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining (2003 yil 24 apreldagi O`zbekiston Respublikasining Qonuniga muvofiq tuzatish va qo`shimchalar kiritilgan) 77-moddasi uchinchi qismida Senatga saylanadigan shaxslarning tanlab olinish mezoni o`z ifodasini topgan. Ular fan. san'at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida xamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo`lgan hamda alohida xizmat ko`rsatgan -

eng obro`li odamlar orasidan tanlanadilar. Senatorlar korpusining ushbu qismi zimmasiga umummilliy manfaatlar ifodachilarining nufuzli o`zagini shakllantirish vazifasi yuklatiladi.O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadigan senatorlar shunday axloqiy obro`-e'tiborga ega bo`ladilarki. Senat a'zolari masalalarni ishchanlik va asos bo`larli muhokamalar chog`ida ko`rib chiqar va hal qilar ekanlar, ularga albatta murojaat kiladilar 4 . Biroq e'tirof etish kerakki, tanlanish chog`ida «tajriba» bosh mezon sifatida maydonga chiqadi. Tajriba esa albatta o`z-o`zidan emas, muayyan yoshga kirgandan so`ng orttiriladi. Shuning uchun ham qator mamlakatlarda parlamentlarni shakllantirish chog`ida nomzodning yoshiga nisbatan qo`yiladigan talab palata ishi uchun barqaror eski tarkibni shakllantirishni ta'minlashda o`lchov sifatida foydalaniladi. Ammo baribir Senatni shakllantirish tartibining asosida nafaqat mintaqaviy vakillikni, balki ushbu organning qonuniyligini ta'minlovchi ko`shimcha saylovlar tamoyili yotadi. Ushbu talablar xalq hokimiyatchiligining O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan mustahkamlab ko`yilgan asosiy prinsiplariga asoslanadi. Ushbu tamoyilga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi saylab qo`yiladigan organdir (O`zbekiston Respublikasinnng Konstitutsiyasi. 10- modda). Ushbu tartibni mohiyatiga ko`ra pog`onama-pog`ona deya ta'riflash mumkin: «Xalq deputatlari viloyat. tuman va shaxar Kengashlariga saylov to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonuniga va O`zbekiston Respublikasi hamda Qoraqalpog`iston Respublikasining boshqa qonun hujjatlariga muvofiq avval Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyat. tuman va shaxar davlat xokimiyati vakillik organlariga saylovlar o`tkaziladi. Faqat shundan keyingina deputatlar tarkibidan Senatning asosiy guruhi majmui saylanadi. Senatga saylovlar Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, mahalliy davlat xokimiyati vakillik organlari saylanganidan keyin bir oydan 4 Karang: O.Muxamedjanov. Noviy etap razvitiya parlamentarizma v Uzbekistane Xozyaystvo i pravo №9.2003. 61-bet.

kechiktirmay o`tkaziladi. (O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 29 avgustdagi «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi (yangi tahriri) Qonuni, 52-modda). Yuqori palatani shakllantirishdagi yoshga nisbatan qo`yiladigan talab juda sezilarsiz va palatani konservatorlar (eskilikka yopishib olganlar) deya nomlanuvchilarning eng kam miqdori bilan shakllantirishga to`sqinlik qilmaydi. Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesining, viloyat, tuman, shahar davlat hokimiyati vakillik organlarining saylov kuni yigirma besh yoshga to`lgan hamda kamida besh yil O`zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan deputati Senat a'zoligiga saylanish uchun nomzod bo`lishi mumkin. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida”gi Qonunning 55-moddasiga binoan davlat hokimiyati vakillik oraganlarining qo`shma majlislarini chaqirish, Senat a'zoligiga nomzod ko`rsatish, shuningdek ovoz berishni o`tkazish Senat a'zolarini Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaxarlar davlat xokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo`shma majlislarida saylash tartibi to`g`risidagi konun hujjatlarida, ya'ni Markaziy saylov komissiyasi tomonidan nizom shaklida ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan huquqiy hujjatda ko`rsatilgan tartibda amalga oshiriladi. Qo`shma majlislarning vakolatliligi unda davlat hokimiyati vakillik organlari barcha deputatlari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ishtirok etgan taqdirda ta'minlanadi. Ovoz berish natijalariga ko`ra boshqa nomzodga nisbatan ko`proq ovoz olgan Senat a'zoligiga nomzodlar agar ular uchun davlat hokimiyatn vakillik organlarining majlisda ishtirok etayotgan deputatlari ellik foizidan ko`prog`i ovoz bergan taqdirda saylangan hisoblanadilar. Agar ovoz berish natijasida Senatning belgilangan miqdordagi a'zolari saylanmasa, tegishli bo`sh o`rinlarga davlat hokimiyati vakillik organalarining mana shu qo`shma majlisida zarur miqdordagi ovozlarni to`play olmagan nomzodlari bo`yicha takroriy ovoz berish o`tkaziladi. Agar saylovlar davomida, ovozlarni sanab chikish chog`ida, yashirin ovoz

berish natijalarini aniklashda 2003 yil 29 avgustda qabul kilingan «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida»gi Qonun talablari saylov natijalariga ta'sir qilgan tarzda buzilishiga yo`l qo`yilgan taqdirda, Markaziy saylov komissiyasi Senat a'zolarining saylovini haqiqiy emas deb topishi mumkin. Qonun, shuningdek saylov haqiqiy deb topilgan hollarda va agar takroriy ovoz berish natijasida belgilangan mikdorda Senat a'zolari saylanmagan bo`lsa, Senat a'zolarining takroriy saylovini o`tkazish ehtimolini xam nazarda tutgan. Takroriy ovoz berish natijasida belgilangan miqdorda senatorlar saylanmagan hollarda keyingi takroriy saylovlar Senat a'zolarining saylanmay qolgan miqdori bo`yicha o`tkaziladi. Senat a'zolarining takroriy saylovi Senatga o`tkazilgan asosiy saylovdan keyin ko`pi bilan o`n besh kunlik muddat ichida o`tkaziladi. Saylanmay qolgan miqdordagi Senat a'zoligiga nomzodlar ko`rsatish va takroriy saylovlar o`tkazish ushbu qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Senat vakolat muddatining tugashiga olti oydan kam vaqt qolganda Senat a'zosining o`rni bo`shab qolsa, bo`shab qolgan o`ringa Senatning yangi a'zosi saylovi o`tkazilmasligi mumkin. Yevropa mamlakatlari parlamentlarining ikkinchi palatasini shakllantirishda eng ko`p ko`llaniladigan usul bilvosita (to`g`ridan-to`g`ri emas - vakillar orkali) saylovlar ekanini ta'kidlab o`tish lozim. Italiyada «amaldagi prezident besh nafardan munosib fuqarolarni senator etib umrbodlikka tayinlash huquqiga egaligini belgilovchi konstitutsiyaviy norma amalda bo`lib turipti. Xorvatiyada ham xuddi shunday - yuqori palataning besh a'zosi davlat rahbari tomonidan tayinlanadi. Belorus respublikasida ham yuqori palata a'zolarini tayinlash instituti amal qiladi. Belorus prezidenti yukori palata -Respublika Kengashining sakkiz a'zosini (palata uchdan bir kismini) o`zi tayinlaydi. Bu miqdor (sakkiz kishi) xar bir viloyatdan va Minsk shahridan tayinlanadigan a'zolar soniga tengdir. Qozog`iston Prezidenti yetti nafar senatorni tayinlasa, Hindistonda esa ularning o`n ikki nafarini tayinlaydilar. Senat a'zoligi uchun yoshga nisbatan ko`yiladigan talab ham turlicha. Qator Yevropa mamlakatlarida senatorlikka 18 yoshda saylanish mumkin bo`lsa

(Ispaniya, Niderlandiya. Bosniya-Gersegovina). Buyuk Britaniya va Irlandiyada bu yosh 21 qilib belgilangan. Polsha yuqori palatasi a'zoligi uchun nisbatan «ulug`» - 30 yosh belgilangan bo`lsa, Italiya va Chexiyada eng yuqori - 40 yosh talab qilinadi. Yuqori palata a'zolarining vakolati Bosniya va Gersegovinadagi 2 yillik muddatan Fransiyada 9 yilgacha va Buyuk Britaniyada umrbod a'zolikkacha ega bo`lgan vaqt ichida tebranib turadi. Aksariyat Yevropa mamlakatlarida uning muddati 4-5 yilni tashkil etadi 5 . O`zbekistonda ham Senatni tuzishning asosiga hududiylik prinsipi joylashtirilgan. Amalga oshirilayotgan parlament islohotlarning sababi ham ayni vaqtda ushbu prinsipdir. O`zbekiston yuqori palatani shakllantirish masalasidagi xalqaro tajribadan faqatgina o`zining an'anaviy demokratik mamlakatlarda amaliy yashovchanliginn ko`rsatgan. Ammo respublikamizning o`ziga xos shart- sharoitlariga mos hamda milliy davlatchilik taraqqiyotining strategik vazifalaridan kelib chiqib qo`llash mumkin bo`lgan holatlarnigina qabul qilib oldi. Chet el davlatlarning tajribasidan foydalanishdagi bosh masala -senatorning ulardagi singari saylanishi va tayinlanipsh elementlari bilan birgalikda, senatorlikka nomzodlarni qobiliyatiga karab tanlab olishni ham o`zida mujassamlashtirgan mexanizmni shakllantirishdan iboratdir. Senatning O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tarkibiy qismi sifatidagi o`rni va roli nafaqat uning konstitutsiyaviy vakolatlari bilan, balki palataning imkoniyatlari va uning a'zolari resurs bazasi bilan ham keng ma'noda bog`liqdir. Palataning sifat tarkibi Senat ishining xususiyati va uslubi, tegishli vakolatlarni amalga oshirish samaradorligining hal qiluvchi omili bo`lib qoladi. Hududiy vakillik palata va senatorlar uchun tashqi belgi hisoblanadi. Senatorlarni qarorlar qabul qilishga ruhlantiruvchi asosiy masalalar esa asosan umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqqan bo`lib, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ushbu manfaatlarning uyg`unlashtiruvchi ommaviy ifodachisidir. 3-§.Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovi jarayonini tashkil etish 5 Karang: P.A.Fedosov. Poryadok formirovaniya i polnomochiya vtormx palgt parlachentov v stranax zarubejnoy Yevrogsh ' Analiticheskiy vestnik. №20. 2001..8-9-betlar.

tartibi. O`zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasiga saylov jarayonini tashkil etish va o`tkazish uchun quyidagi asosiy prinsiplardan foydalaniladi: Birinchisi: u mumiy saylov huquqi prinsipi. Bu prinsip shundan iboratki, O`zbekistonning 18 yoshga t o` lgan barcha fuqarolari saylash huquqiga egadirlar, aqld a n ozganligi qonunda belgilangan tartibda aniqlangan fuqarolar bundan mustasnodir. O`zbekiston Respublikasi Prezi d enti lavozimiga o`ttiz besh yoshdan kichik bo`lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida o`n yil O`zbekiston h ududida muqim yashagan O`zbekiston fuqarosi saylanishi mumkin. O`zbekistoning 25 yoshga to`lgan fuqaro s i Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga saylanishi mumkin. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga deputatlar saylovi umumiydir. Saylov kunigacha 21 yoshga to`lgan O`zbekiston fuqarolari saylanish huquqiga egadirlar. Saylovda qatnashish uchun yosh senzidan boshqa cheklovchi senzlarning y o`q ligi saylov huquqining chinakam va real umumiyligini ko`rsatadi . Bu huquq demokratiyaning eng muhim prinsiplariga - xalq suverenitetiga, O`zbekiston fuqarolarining huquqiy ji h atdan tengligiga asoslanadi. A q ldan ozganligi qonunda belgilangan tartibda aniqlangan shaxslarning mustasno q ilinganligi tamomila tabi i y va qonuniyatli bir holdir. Buning boisi shuki, bunday shaxslar o` z hatti-harakatlari to`g`risida o` zlariga hisob ber ol maydilar va saylovda q atnashish huquqidan ongli ravishda foydalana olmaydilar. O`zbekistonda saylovda q atnashish uchun yo sh darajasi o q ilona kamaytirilib, 18 yo sh q ilib belgilan gan . Sh axs aynan shu yosh da siyosiy va fuqarolik yetukligicha erishadi. Ikkinchisi: t eng saylov prinsipi. Saylov tizimining demokratik mohiyati saylovning umumiy b o` lishida, ya'ni barcha fuqarolarning saylovda ishtirok et ishidagina emas, shuningdek saylovning teng b o` lishida ham dir . Umumiy va teng saylov prinsip lar i o` zaro chambarchas bo g` l iq bo`lib, bir-birini t o` ldiradi. Umumiy saylov b o` lmasa, teng saylov ham b o` lishi mumkin emas. O`zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasining 117-moddasida hamda Oliy Majlis ga saylov to`g`risidagi Q onunida “ Har bir fuqaro – saylovchi bir ovozga ega. O`zbekiston Respublikasi fuqarolari ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy ma vq ei, ir q i va milliy mansubligi, jinsi, ma'lumoti, tili, dinga munosabati, mash g` ulotining turi va xususiyatidan qat'i nazar teng saylov huquqiga egadirlar ” , deb belgilangan . Saylov huquqining tengligi, saylovchi faqat bitta saylovchilar r o` yxatiga kiritilishi va ovoz berishi bilan ta'minlanadi. Uchinchisi: t o`g`ridan-to`g`ri saylov prinsipi. O`zbekiston Respublikasida saylov umumiy va teng bo`libgina q olmay, shu bilan birga to`g`ridan-to`g`ri h amdir , ya'ni vakillik organlarga deputatlar to`g`ridan-to`g`ri saylanadi , xalq deputatlarining barcha vakillik organlarga fuqarolar bevosita saylaydilar . To`g`ridan-to`g`ri saylov to`g`ridan-to`g`ri b o` lmagan saylovdan shu bilan far q qiladiki, birinchi holda deputat saylovchilar tomonidan bevosita xohish-irodalarini erkin ifoda etishlari y o` li bilan saylanadi. To`g`ridan-to`g`ri saylovlarning joriy etilishi saylovchilarning deputat bilan bevosita aloqasini kuchaytiradi. To`g`ridan-to`g`ri saylov ko`p bosqichli saylovdan shu bilan farq q iladiki, bunda saylovchilar o` z deputatini yaqin biladilar, undan hisob berib turishini talab q ila oladilar. To`rtinchisi: ya shirin ovoz berish prinsipi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 117-moddasida O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari ga saylov lar yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. Saylovchilarning saylovlarda yashirin ovoz berishlari demokratiyani amalga oshirish shakl laridan biridir. Zero , bunday ovoz berishda huquqlar o`z xohish- istaklarini erkin ifoda etish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Konstitutsiyada saylov huquqining prinsiplarini mustahkamlanishi O`zbekiston Respublikasida saylovchilar uchun barcha imkoniyatlarning yaratilganligi, ularning saylovlarda qatnashish huquqlari hech qanday senzlar bilan cheklanmaganligi va fuqarolarning davlatni idora etishda aktivligi oshganligining

yaqqol namunasidir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 76- moddasiga muvofiq , O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo`lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi ikki palatadan - Qonunchilik palatasi (quyi palata) va Senatdan (yuqori palata) iborat.O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi vakolat muddati - besh yil qilib belgilanagan."O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida"gi Konstitutsiyaviy Qonunga binoan "Qonunchilik palatasi" O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining quyi palatasidir. Qonunchilik palatasi saylov okruglari bo`yicha ko`ppartiyaviylik asosida saylanadigan bir yuz yigirma deputatdan iborat. Qonunchilik palatasining ishi palata barcha deputatlarining professional, doimiy faoliyat ko`rsatishiga asoslanadi» 6. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi saylovini o`tkazuvchi saylov okruglari O`zbekiston ning butun hududida saylovchilar soniga qarab teng holda tuziladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77-moddasida Saylov kuni yigirma besh yoshga to`lgan hamda kamida besh yil O`zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a'zosi bo`lishi mumkin. Deputatlikka nomzodlarga qo`yiladigan talablar qonun bilan belgilanadi. Ayni bir shaxs bir paytning o`zida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati va Senati a'zosi bo`lishi mumkin emas deb ko`rsatilgan. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi ga saylovni o`tkazuvchi saylov okruglari, Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengesi raisining, viloyatlar va Toshkent shahri hokimlarining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov okruglarining chegaralari Qoraqolpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining ma'muriy- hududiy tuzilishini inobatga olgan holda belgilanadi. Saylov okruglari, qoida 6 O`zbekiston Respublikasining «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`g`risida»gi Konstitutsiyaviy qonuni.-Xalq so`zi, 2002, 27 dekabr.

bo`yicha, O`zbekiston Respublikasining butun hududida saylovchilar soni teng holda tuziladi. Markaziy saylov komissiyasining qarori asosida saylov okruglari ning ro`yxatini ularning chegaralari va saylovchilar sonini ko`rsat il gan holda saylov tayinlanganidan keyin kechi bilan o`n besh kun ichida e'lon qiladi. Saylov okrugi – saylov o`tkazish uchun Konstitutsiya va saylov to`g`risidagi qonunlar asosida belgilab qo`yilgan hududiy saylov birligidir.Deputat qaysi okrugdan saylangan bo`lsa, u shu okrug aholisining vakili deb hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risidagi qonunga asosan, Oliy Majlisga saylov o`tkazish uchun bir yuz yigirmata saylov okrugi tuziladi. Har bir saylov okrugidan bitta deputat saylanadi. O`zbekiston Respublikasida saylovlarni tashkil qi lish hududiy prinsipga asoslanadi, shuning uchun saylovlar saylov okruglari orqali amalga oshiriladi. S aylov to`g`risidagi qonun larga asosa n saylov uchastkalari shahar, tuman hokimlarining ta q dimnomasiga asosan okrug saylov komissiyalari tomonidan tuziladi. Harbiy q ismlarda saylov uchastkalari q ismlar yoki harbiy qo` shilmalar komandirlarining ta q dimnomasiga binoan okrug saylov komissiyalari tomonidan tuziladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari h uzurida saylov uchastkalari Tash q i ishlar vazirligining ta q dimnomasiga binoan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov uchastkalari saylov tayinlangandan keyin o` ttiz kundan kechikmay tuziladi. Saylov uchastkalari kamida 20 nafar va k o` pi bilan 3000 nafar saylovchilardan iborat tuziladi.O`zbekiston Respublikasida saylovni tashkiliy ravishda o`tkazish uchun quyidagicha saylov komissiyalari tashkil etildi : 1. Markaziy saylov k omissiyasi; 2. Okrug saylov komissiyasi; 3. Uchastka saylov komissiyasi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov k omissiyasi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovlarini, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Referendumini tashkil etish va o`tkazish

uchun tuziladi hamda u o` z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi. Markaziy saylov komissiyasi o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, Saylov to`g`risidagi qonunlarga, referendum to`g`risidagi qonunga va boshqa qonunlarga amal qilib ish olib boradi. Markaziy saylov komissiyasi Oliy Majlis palatalari tomonidan o` n besh nafar a'zodan iborat tarkibda tuziladi. Markaziy saylov komissiyasining a'zolari Q ora q olpo g` iston Respublikasi J u qorg`i Kengesi, xalq deputatlari, viloyatlar va Toshkent shahar kengashlarining tavsiyasi b o` yicha Oliy M ajlis palatalari tomonidan tasdi q lanadilar. Markaziy saylov komissiyasining raisi komissiya a'zolari orasidan Prezidentning ta q dimnomasi bilan komissiya majlisida saylanadi. Raisning o` rinbosari va komissiya kotibi komissiya a'zolari orasidan komissiya majlisida saylanadilar. Markaziy saylov komissiyasi respublika h ududida saylov to`g`risidagi qonunning ijro etilishini nazorat q iladi va uning h amma joyida bir xilda qo` llanishini ta'minlaydi. Okrug saylov komissiyasi saylov e'lon q ilingandan keyin Markaziy saylov komissiyasi tomonidan yigirma kundan kechikmay rais, rais o` rinbosari, kotib va yana kamida 6 nafar a'zodan iborat tarkibda tuziladi. Okrug saylov komissiyalarin in g vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risidagi qonunda t o` li q ko`rsatilgan. Saylov okrug i saylov to`g`risidagi qonun ning ijrosini nazorat q iladi, saylov uchastkalarini tuzadi va ularga ra h barlik q iladi, deputatlikka nomzodlar ga saylov kompaniyasida ishtirok etishlari uchun teng sharoit yaratilishini ta'minlaydi , Markaziy saylov komissiyasi tomonidan r o` yxatga olingan deputatlikka nomzodlar to`g`risidagi ma'lumotlarni e'lon q iladi va bu nomzodlarga tegishli guvo h nomalar beradi, saylov okrugi b o` yicha saylov natijalarini aniqlaydi va Markaziy saylov komissiyasiga ta q dim etadi va qonunda ko`rsatilgan boshqa vakolatlar ni amalga oshiradi. Uchastka saylov komissiyasini okrug saylov komissiyasi tuzadi. Uchastka saylov komissiyasi saylov tayinlangandan keyin ellik kundan kechikmay 5-19 nafar a'zodan, shu jumladan rais, rais o`rinbosari va kotibdan iborat tarkibda tuziladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari

hududida uchastka saylov komissiyasi raisning vazifalarini idora ra h bari amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi vakillik organlari saylovlariga tayyorgarlik k o` rish, ovoz berishni tashkil q ilish va berilgan ovozlarni sanab chi q ish uchun saylov uchastkalariga b o` linadi. Uchastka saylov komissiyasi aholini saylov kuni va ovoz berish joyi to`g`risida xabardor q iladi. Ovoz berish binolari va saylov q utilari hamda boshqa saylov ashyolari tayyorlab qo` yilishini ta'minlaydi. Oliy Majlisga saylov to`g`risidagi qonunda uchastka saylov komissiyasining vakolatlari to`li q ko`rsatilgan . O`zbekiston R espublikasida saylovga tayyorgarlik k o` rish va ularni o`tkazish bilan bog`liq b o` lgan tadbirlar orasida deputatlikka nomzodlar ko`rsatish eng muhim va ma'suliyatli tadbirlar hisoblanadi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputa t ligiga nomzodlar ko`rsatish saylovga q ir q besh kun q olganida t o` xtatiladi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar siyosiy partiyalarning yu q ori organlari tomonidan hamda fuqarolar guru h i Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod k o` satish uchun tegishli saylov okrugining kamida uch yuz nafar saylovchisidan iborat tashabbuskor guruh tuzish i mumkin va deputatlikka nomzod ko`rsatish h uquqiga ega dir . Siyosiy partiya saylov e'lon kilgan kundan kamida olti oy oldin Adliya vazirligi tomonidan r o` y x atga olingan bo`lsa deputatlikka nomzod ko`rsatish huquqiga ega. Siyosiy partiyalar, saylovchilar tashabbuskor guruhlar i Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga 12 0 ta nomzod ko`rsatish huquqiga egadirlar. Deputatlikka ko`rsatilgan nomzod faqat bitta okrugdan o` tishi mumkin. Deputatlikka nomzod tanlash ni siyosiy partiyalar, hokimiyat ning vakillik organlari va saylovchilar tashabbuskor guru hlarining o` zlari h al etadilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov deputatlikka nomzodlarga qo`yiladigan talablar haqida to`xtab, quyidagilarni ta ' ki d laydi: ” Deputat b o` lishni istagan odam, avvalo, h alol-pokligi, ma'naviy yetukligi, teran bilimi, q obil i yati, el-

yurt manfa a tini shaxsiy manfaatidan ustun qo` yish kabi xususiyatlari bilangina saylovchilarning ishonchiga sazovor bo`lishi mumkin ”. 7 Siyosiy partiyalar faqat o`z partiyasi a'zolarigina emas, balki partiyasizlarni ham deputatlikka nomzod etib ko`rsatishlari mumkin. Q u yidagilar Oliy M ajlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod etib ro`yxatg a olinmaydilar: 1.Qasddan sodir etilgan jinoyat uchun ilgari sudlangan fuqarolar, shuningdek sodir etilgan jinoyati uchun sudlanganlik h olati tugallanmagan yoki sudlanganligi olib tashlanmagan fuqarolar; 2. Saylov tayinlangan kunga q adar besh yil mobaynida O`zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashamagan fuqarolar. 3. O`zbekiston Respublikasi Q urolli K uchlarining harbiy xizmatchilari, Milliy xavfsizlik xizmati, Ichki ishlar vazirligi va boshqa harbiylashtirilgan bo`linmalarning xodimlari. 4. Diniy tashkilotlar va birlashmalarning professional xizmatchilari . 5. Hukumat a'zolari, sudyalar, bosh prokuror va prokuratura organlarining mansabdor shaxslari, vazirliklar, idoralar rahbarlari va ularning o` rinbosarlari, hokimiyat ijroiya organlarining mansabdor shaxslari (viloyatlar, tumanlar va shaharlarning hokimlaridan tash q ari) deputat etib saylangudek bo`lsalar, egallab turgan lavozimlaridan b o` shash to`g`risida ariza berganlari taqdirdagina Oliy M ajlis deputatligiga nomzod etib r o` yxatga olinadilar. Deputatlikka nomzodlar ni r o` yxatga olish saylovga o` ttiz besh kun q olganda t o` xtatiladi. Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi r o` yxatga olganidan keyin besh kun ichida deputatlikka nomzod to`g`risida gi ma'lumot okrug saylov komissiyasi tomonidan mahalliy matbuotda e'lon q il in adi. Deputatlikka nomzodlar ko`rsatish, nomzodni keng muhokama q ilish saylov oldi muhim bosqichi hisoblanadi. Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan r o` yxatga olingan kundan boshlab saylov oldi tashvi q otlar boshlanadi. Oliy M ajlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod besh tag a cha 7 Karimov I.A. Ozod va obod V atan, erkin va farovon h ayot – pirovard ma q sadimiz. T.8. T., O`zbekiston, 2000. 63- bet.

ishonchli vakilga ega b o` lishi mumkin. Mahalliy vakillik organlar i ga deputatlikka nomzodlar uch tagacha ishonchli vakilga ega b o` lishi mumkin. Ishonchli vakillar nomzod deputat etib saylanishi uchun tashviqot ishlar i olib boradilar . Ishonchli vakillarni deputatlikka nomzodlarning o` zi tanlaydi va ularni ro` yxatga olish uchun tegishli okrug saylov komissiyasiga taqdim qiladi . O`zbekiston Respublikasida hokimiyat vakillik organlari ga saylovchilar r o` yxatini uchastka saylov komissiyalari tuzadilar va uni har bir uchastkada tegishli uchastka saylov komissiyasining rais i va kotib i imzolaydi. Saylovchi faqat bitta saylovchilar r o` yxatiga kiritilishi mumkin. Uchastka saylov komissiyasi saylovchilar r o` yxatlarini tuzish ishiga jamoatchilik vakillarini jalb q ilish asosida ish olib boradilar. S aylov kunigacha yoki saylov o`tkazilayotgan kunda 18 yoshga t o` lgan barcha fuqarolar saylovchilar r o` yxatiga kiritiladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari h uzurida, sanatoriylar, kasalxonalarda, invalidlar uylarida, dam olish uylarida va boshqa davolash muassasalarida tuzilgan saylov uchastkalari b o` yicha saylovchilarning r o` yxatlari mazkur muassasalar ra h barlarining ta q dim etilgan ma'lumotlari asosida tuziladi. Harbiy q ismlarda saylovchilar r o` yxatlari harbiy q ismlar ning komandirlari ta q dim etgan ma'lumotlar asosida tuziladi.Saylovchilar r o` yxat i da har bir saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi tu g` ilgan yili va turar joyi ko`rsatiladi. Saylov chilar ro`yxati saylovga 15 kun q olganda saylov uchastka h ududida h amma tanishishi uchun ta q dim q ilinadi. Saylovchilar r o` yxat i dan tushib q oldirilgan saylovchilar uchastka saylov komissiyasiga arz q ilishi mumkin. Uchastka saylov komissiyasi yigirma to`rt soat ichida u ni k o` rib chiqib saylov chilar ro`yxatiga kiritadi. Uchastka saylov komissiyalari r o` y x atlar bilan tanishiladigan joyni va va q tni saylovchilarga xabar qiladi. Agar saylov komissiyasi noto`g`ri qaror q abul q ilsa, bu holda saylovchi saylov komissiya si qarori ustidan qonunda k o` rsatilgan tartibda sudga shikoyat qilishi mumkin. Saylov bulletenlari saylovga kamida uch kun qolganda yetkazib ber il adi. Saylov bulletenlari uchastka saylov komissiyalariga qat'iy hisob bilan beriladi.

Saylov bulletenlari davlat tilida, shuningdek okrug saylov komissiyasining qaroriga binoan saylov okrugi aholisining k o` pchiligi muomala q iladigan tillarda nashr etiladi. Saylov to`g`risidagi qonunlarga binoan saylov kuni ovoz berish ertalab soat 6.00 dan kech q urun 20.00 gacha o`tkaziladi. Ovoz berish odatda maxsus ajratilgan binoda o`tkaziladi. Shuning uchun ovoz beradigan joylarni ji h ozlab qo` yiladi, saylov bulletenlari beriladigan joy belgilanadi va saylov q utilari o` rnatiladi. Saylov q utilari shunday o` rnatil adiki, ovoz beruvchilar uning oldiga borish uchun yashiri n ovoz beradigan kabina yoki xonalar orqali o`tadi lar. Ovoz berish kabinalari yoki xonalarining nechta b o` lishi saylov uchastkalaridagi saylovchilarning soniga q arab belgilanadi. Saylov chi ovoz berish binosiga kelgach, uchastka saylov komissiyasining a'zosiga o`z shaxsini tasdiqlovchi h ujjatni ko`rsatadi hamda saylovchilar r o` yxatiga imzo qo` yadi. Shundan keyin unga saylov bulleteni beriladi. Agarda saylovchi bir sababga k o` ra saylovchilar r o` yxatiga familiya s i kirmay qolgan bo`lsa uning shaxsi, fuqaroligi va turar joyini tasdi q lovchi h ujjatga asosan saylovchilar r o` yxati i lovasiga kiritiladi. Ovoz berish va q tida saylovchi q arshi ovoz berayotgan nomzodlarning saylov bulletenidagi familiyalar i ni o` chiradi. Saylov kuni ovoz berish binosi uchastka saylov komissiyasi a'zolarining kamida uchdan ikki qismi hozir bo`lgandagina ochiladi. Uchastka saylov komissiyasi saylov kunidan oldin saylov kunini o`tkazish uchun tashkil iy vazifalarni ko`rib chi q adi va har bir saylov komissiya si a'zosi qanday ishlarni bajarish i kerak, ariza va shikoyatlarni qabul qilish ta r tibi, tegishli ma'lumotlarni kim tayyorlaydi kabi vazifalar oldindan belgilab olinadi va javobgar a'zolar aniqlanadi. Uchastka saylov komissiyasining raisi soat 20.00-da ovoz berish tamom bo`lganligini e'lon q iladi. Ovoz berish tugagach, saylov qutilar i ni ochishdan oldin uchastka saylov komissiyasining a'zolari ishtirokida saylov varaqalari solingan yopiq konvertlar qutilarga tashlanadi, foydalanilmagan barcha saylov bulletenlari uchastka saylov komissiyasi tomonidan sanab chiqiladi va bekor q ilinadi. Uchastka saylov komissiyasi shu uchastkada ovozga qo`yilgan

barcha saylov uchastka si bo`yicha saylov natijalarini alohida-alohida bayonomasiga yozadi. Okrug saylov komissiyasi uchastka saylov komissiyalari yuborgan saylov bayonotiga asosan okrug bo`yicha berilgan ovozlarni hisoblab chi q adi. Deputatlikka nomzod okrugdagi barcha saylovchilar ovozlarining yarmidan ko`prog`ini olgan taqdirdagina saylangan deb hisoblanadi. Okrug saylov komissiyasi hokimiyat vakillik organi deputati qilib saylanganlik to`g`risidagi guvo h noma beradi. Markaziy saylov komissiyasi okrug saylov komissiyalaridan olingan bayonlar asosida va saylov to`g`risidagi qonunlar asosida quyidagi vazifalarni amalga oshiradi : 1. Respublika b o` yicha saylovchilarning umumiy sonini; 2. S aylov bulletenlari va vara q alari olgan saylovchilarning sonini; 3. O voz berishda ishtirok etgan saylovchilarning sonini; 4. H ar bir deputatlikka nomzodni yo q lab va unga q arshi berilgan ovozlarning sonini; 5. D eputatlikka nomzodlar ko`rsatilgan har bir siyosiy partiya ni yoqlab berilgan ovozlarning umumiy sonini; 6. H aqi q iy emas deb topilgan saylov bulletenlari va varaqalari sonini aniqlaydi. Ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar ning yarmidan k o` pining ovozini olgan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod saylangan deb hisoblanadi. Agar saylovchilarning r o` yxatiga kirit i lgan saylovchilarning yarmidan kam i saylovda ishtirok etgan bo`lsa, saylov o` tmagan deb hisoblanadi. Agar saylov okrugi bo`yicha ikkitadan orti q nomzod ovozga qo` yilgan bo`lsa va ulardan birontasi ham k o` pchilik ovozni ololmasa, ya'ni deputat bo`lib saylanmay qolsa, okrug saylov komissiya eng ko`p ovoz olgan ikki nafar nomzod ni okrugda takroriy ovozga qo`yishni o`tkazish to`g`risida qaror qabul qiladi. Bu qaror Markaziy saylov komissiyasiga yuboriladi. Markaziy saylov komissiyasining qaror i asosida ikki hafta ichida takroriy ovoz berish o`tkaziladi. Saylov okrugi da deputatli kk a ko`pi bilan ikkita nomzod ovozga qo`yilgan bo`lsa va ulardan birontasi ham belgilangan miqdorda ovoz olo l may saylanmagan

bo`lsa yoki saylov okrugi bo`yicha ovoz berishga umumiy saylovchilarning yarmidan ozi qatnashganligi uchun shu okrugda saylov bo`lmagan deb hisoblansa yohud saylov haqiqiy emas deb topilsa , Markaziy saylov komissiyasi tegishli okrug saylov komissiyasiga shu okrugda takroriy saylov o`tkazishni topshiradi. O`zbekiston Respublikasi hokimiyat vakillik organ i ga saylangan ayrim deputatlarning vakolatlarini haqiqiy emas deb top il gan taqdirda, saylovchilar tomonidan deputat chaqirib olinganda va boshqa sabablarga ko`ra deputatlik vakolatlari muddatidan oldin to`xtatilgan hollarda tegishli saylov okruglarida yangi saylov o`tkaziladi. Qonunchilik palatasi deputati o`rni b o` shab qolganda , uning o`rniga saylov Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylov kunidan kamida bir oy oldin belgilanadi va saylov to`g`risida qonunlar talablari asosida saylov o`tkaziladi. Okrug saylov komissiyasi b o` shab qolgan deputatlar o`rniga saylov o`tkazishda okrug saylov komissiyalari saylov kuniga yigirma besh kun qolganida tuziladi. O`zbekiston Respublika si Oliy Majlis i va xalq deputatlari Kengashlarining vakolat muddati bir xil - besh yil bo`lganligi uchun deputatlik o`rni vakillik orga ni ning vakolat muddati tugashiga olti oydan kam vaqt qolganda bo`shab qolsa, yangi deputat saylovi o`tkazilmasligi mumkin. Okrug saylov komissiyalar i saylov bo`lib o`tgandan keyin deputat bo`lib saylangan deputat to`g`risida Markaziy saylov komissiyasiga bayonot beradi. Markaziy saylov komissiyasi bayonotni olgandan keyin saylangan deputatlarni r o` yxatga oladi, bu h aqda deputatni xabardor qiladi va Markaziy saylov komissiyasi o`n kun ichida saylangan deputatlar to`g`risida e'lon q iladi. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi davrida ikki marotaba vakillik organlariga saylovlar o`tkazildi, har qanday davlat o`z erkini, huquqini qo`lga kiritar ekan, unda davlat hokimiyatini amalga oshirilishi vaqt o`tgan sari rivojlanib takomillashib boradi hamda yangi islohotlarga talab va ehtiyojlar ortadi. 4- §. Senatning tashkiliy tuzilmasi va uning rahbar organlari hamda mansabdor shaxslarini shakllantirish tartibi

Senatning tuzilmaviy-funksional tizimi asoslari O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida aks ettirilgan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 24 aprelda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida»gi Qonuniga asosan tuzatish va qo`shimchalar kiritilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 86-moddasi Senat Raisi va uning o`rinbosarlari misolida palata raxbariyatini shakllantirish tartibini, Raisning vakolatlarini belgilab beradi. Senatning muhokamaga kiritiladigan masalalarni dastlabki tarzda ko`rib chiqish va tayyorlash, shuningdek O`zbekiston Respublikasi qonunlari hamda Senat tomonidan qabul qilinadigan qarorlarning ijrosini nazorat qilish uchun o`z vakolatlari muddatiga senatorlar orasidan qo`mitalarni saylashini (shakllantirishni) tartibga soladi. Senat zarur hollarda muayyan vazifalarni bajarish uchun senatorlar orasidan komissiyalar ham tuzishi mumkin. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonuni bu tuzilmaga yana bir - Kengash kabi organni ilova qiladi va Senat qo`mitalarining vakolatlarini yanada aniqlashtiradi. Senatning Konstitutsiya va ”O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`g`risida»gi,” Konstitutsiyaviy Qonuni, ” O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati Reglamenti to`g`risida”gi Qonuni bilan belgilangan bazaviy tuzilmasi o`z tarkibida Senat Raisi, uning o`rinbosarlari, Kengash, qo`mita va komissiyalarni qamrab oladi. Senatning o`z faoliyatini tashkil etish va palataning ichki tartib-qoidalari bilan bog`liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishdan iborat mutlaq vakolatidan foydalanadi. Palataning qarorlarini qabul qilish singari yo`llardan foydalanishdan iborat qilib belgilab qo`yilgan. Agar «tashkil etish» iborasi ostida palatalarning tuzilishi ham tushuniladigan bo`lsa palatalarning bazaviy tuzilishi Reglament yoki Senatning o`zga qarori orqali to`ldirilishi mumkin. Bunday qarorlarni palata «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi Qonun asosida qabul qilib, ushbu Qonunning 1-moddasi birinchi

qismida, mazkur Qonun Senat tomonidan o`z faoliyatini tashkil etish hamda palataning ichki tartib-qoidalari bilan bog`liq masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilish uchun asos ekanligi belgilab qo`yilgan. Senatning Konstitutsiyaviy bazaviy tuzilmasiga mumkin bo`lgan qo`shimchalar kiritish Senatning ishi davomida yuzaga keladigan tashkiliy ehtiyojlarga bog`liq bo`ladi. Yuqori palatalar faoliyatining jahon tajribasi palatalar faoliyatining samaradorligini oshirish maqsadida tuzilgan asosiy va qo`shimcha organlarning turli ko`rinishlarini namoyish etadi. Ushbu munosabat bilan ayrim rossiyalik olimlarning parlamentlar oldida turgan vazifalar ularni o`z funksiyalarini amalga oshirishga doimiy ko`maklashuvchi maxsus hay'atiy organlar va muassasalarni tuzishga, shuningdek, palatalar a'zolari orasidan maxsus mansabdor shaxslarni tayinlashga (saylashga) majbur etishi haqidagi fikrlari mavjud. Ushbu organlar va muassasalar o`zlarining vazifalari, vakolatlari, shakllantirilishi va faoliyat tartibi, javobgarlik prinsiplariga ko`ra nihoyatda xilma-xildir. Parlamentning ta'riflangan barcha tuzilmalari va lavozimlar ko`p yillik amaliyot davrida tobora murakkab ijtimoiy munosabatlar maydonga chiqayotganligi va parlamentlar ularni qonunchilik, siyosiy (Vakillik), nazorat yo`llari orqali va faoliyatning boshqa turlari bilan tartibga solishga da'vat etilganligi natijasida o`sha murakkabliklarga nisbatan tashkiliy javob tariqasida yuzaga keldi. Shu ma'noda Senat ishi davomida yana qandaydir organlarni tashkil etishga ehtiyoj tug`ilishi ham mumkin. Senatda deputatlik birlashmalari mavjud bo`lmaydi va ular rahbar hamda ishchi organlarining ishiga ta'sir ko`rsata olmaydi. Senat ishining xususiyati va borishi senatorlarning, shuningdek, yuqori palata Raisi, uning o`rinbosarlari, Kengashi, qo`mitalari va komissiyalari harakati va irodasiga bog`liq bo`lib, ular tamomila mamlakat manfaatlaridan kelib chiqadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatida deputatlik birlashmalarining mavjud bo`lmasligi uning tuzilmaviy-funksional tizimidagi alohida xususiyatdir. Senatorlar xududlar manfaatlarini milliy manfaatlarning mintaqaviylaridan

ustuvor ekanligini hisobga olgan holda ifoda etuvchi bog`lovchi zanjir bo`lishi lozim. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning Senati to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy Qonunining 2-moddasi beshinchi qismi me'yorlari mazkur ustuvorlikni ta'minlashga. xizmat qiladi. Unga binoan Senatda hududiy mansublikka ko`ra hamda na siyosiy va na boshqa asosda guruhlar tuzishga yo`l qo`yilmaydi. Ko`rsatilgan norma prinsipi palataning nafaqat tuzilmasi tabiatida, balkim uning organlarini shakllantirish tartibida ham o`z aksini topgan. «O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasiga binoan Senatning O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining Raisi ochadigan va Senat Raisi saylangunga qadar unga raislik qiladigan birinchi majlisida muvaqqat kotibiyat va sanoq komissiyasi saylanadi. Keyin elektron tizimdan foydalanish ustidan muvaqqat nazorat qilish guruhi saylanadi va Senat Raisi hamda uning o`rinbosarlarini saylash marosimiga kirishiladi. Xorij tajribalariga qaraydigan bo`lsak, Britaniya parlamentida yuqori palatani lord-kansler boshqaradi. Uning palatadagi maqomi va roli quyi palataning spikeri egallab turgan mavqedan ancha farq qiladi. Lord-kansler - mahkama a'zosi va u shaxsan Bosh vazir tomonidan tayinlanadi. U Lordlar palatasidagi munozaralar va ovoz berishda ishtirok etadi. Lord-kansler bir vaqtda mamlakat sud tizimining boshlig`i hamdir. Lordlar palatasining majlislari parlament tartibi qoidalari bilan chegaralab qo`yilmagan va lord-kansler munozaralar yuritilishi tartibiga ko`p ham aralashishga majbur emas. U tartib-qoida bo`yicha qarorlar chiqarmaydi, tegishli savollar tug`ilganda esa palata unga emas, palata yetakchisiga murojaat etadi. Italiyada Senat Raisi deputatlar tomonidan palata raisi singari deputatlar ovozlarining uchdan ikki qismi ko`pchiligi bilan saylanadi (uchinchi bor ovoz berishdan boshlab oddiy ko`pchilik ovozlar yetarli). Qozog`iston Konstitutsiyasining 58-moddasiga muvofiq Senatga Senat a'zolari orasidan yashirin ovoz berish orqali umumiy ko`pchilik ovoz bilan saylanadigan. davlat

tilida erkin gaplasha oladigan rais boshchilik qiladi. Senat raisi lavozimiga nomzod Prezident tomonidan taqdim qilinadi. Yuqori palataning raisini saylash tartibini har bir davlat o`zining tegishli davlat tuzilishi turi, siyosiy tizimi, parlament an'analari va yuqori palataga, umuman parlamentarizmga yuklatilgan vazifalardan kelib chiqqan holda o`zi belgilashi yakqol ko`zda tashlanadi. O`zbekistonda yuqori palataning maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda unda Senat va Prezidentning o`zaro hamkorligi masalasi katta rol o`ynaydi. Har ikkala huquqiy shaxs umummilliy manfaatlarning ifodachisi sifatida maydonga chiqadilar, har biri o`z sohasidagi davlat mexanizmi hisoblanadilar, biroq Senat o`z mutlaq vakolatlarini amalga oshirish doirasida qabul qiladigan qator qarorlar borib, qo`sh tuzilmaga (binar strukturasiga) egadir. Bunga Qonunchilik palatasi va Senatning birgalikdagi vakolatlariga kiruvchi masalalar bo`yicha Parlament va Prezidentning qabul qilingan qarorlar uchun yagona konstitutsiyaviy javobgarligini belgilovchi vakolatlarni amalga oshirishni qo`shish lozim. Xususan, bu yerda so`z, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vazirliklar, davlat qo`mitalari va davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzish hamda tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash (O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi 13-bandi); O`zbekiston Respublikasi Prezidentining takdimiga binoan O`zbekiston Respublikasi Bosh Vazirining nomzodini ko`rib chiqish va tasdiqlash (15-bandi): O`zbekiston Respublikasi Prezidentining O`zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir- birini mudofaa qilish yuzasidan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug`ilganda urush holati e'lon qilish to`g`risidagi farmonini tasdiqlash (18-bandi): O`zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik e'lon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish to`g`risidagi farmonlarini tasdiqlash (19-bandi) haqida bormoqda. Bunday toifadagi qarorlar jumlasiga, shuningdek. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan Asosiy Qonunning 93-moddasi 4-bandiga muvofiq imzolanadigan halkaro shartnomalarni ratifikatsiya va denonsatsiya qilishni ham kiritish lozim.

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatini tuzish O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tizimidagi palataning maqsad va vazifalari bilan chambarchas bog`liq holda olib boriladi. O`z faoliyatini tashkil etish va ichki tartib qoidalariga bog`liq masalalar yuzasidan yuqori palata mutlaq vakolatlarga ega ekanligi, shuningdek, ularning reglament shaklida tasdiqlanishi munosabati bilan ushbu tuzilma nihoyatda ixcham tarkib topadi.

O'xshashlar

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining kontitutsiyaviy maqomi

O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi

O`zbekiston Respublikasi – fuqarolik-huquqiy munosabatlar subyekti sifatida

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti