Парламент ҳуқуқи манбалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Парламент ҳуқуқи манбалари Режа: 1. Парламент ҳуқуқи манбаи тушунчаси ва турлари 2. Парламент ҳуқуқининг асосий ва қўшимча манбалари

1. Парламент ҳуқуқи манбаи тушунчаси ва турлари Агарда "манба" терминини умумтарқалган аҳамиятидан келиб чиқиб ўрганадиган бўлсак, унда ҳуқуқ доирасида уни ҳуқуқни яратувчи куч сифатида тушуниш мумкин. Бундай кучга авваламбор давлат ҳокимияти эга бўлиб, у жамият талабларига ва ижтимоий муносабаларнинг ривожланишига эътиборини қаратувчи ва тегишли ҳуқуқий карорларни қабул қилувчи бўлиб юзага чиқади. Ҳуқуқнинг ушбу манбалари билан бир каторда давлатнинг ҳуқуқий қарорларини ўзида мужассамлаштирувчи, унинг иродасини ифода этувчи шаклларини ҳам тан олиш даркор бўлади. Чунки ҳуқуқ шакллари ёрдамида давлат ўзининг ажралмас характери ва белгиларини эгаллайди (умум- мажбурийлик, умумтаниқлилик ва х.). Одатда назарияда парламент ҳуқуқининг иккита манбаи ха қ ида т ў хталади:  норматив ҳуқуқий акт;  Норматив шартнома  ҳуқуқий одат. Норматив ҳуқуқий акт - бу ваколатли давлат органларининг ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти акти бўлиб, унинг асосида ҳуқуқ нормалари ўрнатилади, ўзгартирилади ёки бекор қ илинади. Норматив ҳуқуқий акт нинг куйидаги белгиларини ажратиб кўрсатиш мумкин:  норматив акт белгиланган тартибда ваколатли давлат органи томонидан ишлаб чи қ илади;  норматив акт давлат ҳ окимиятининг характерига эга;  норматив акт давлатнинг мажбурлов кучи ор қ али қ ўри қ ланади;  норматив акт юридик кучга эга бўлиб, реал харакат қ илиш хусусиятига, юридик о қ ибатларни келтириб чи қ ариш қ обилиятига эга;  норматив акт ҳ ужжат сифатида расмийлаштириб, белгиланган шакл ва реквизитларга эга. Норматив шартнома - бу икки ва ундан орти қ томонларнинг ўзаро келишуви бўлиб, унинг натижасида ҳуқуқ нормалари ўрнатилади, ўзгартирилади ва бекор килинади. Халқаро шартномалар конституциявий муносабатларни тартиб-га солишда иштирок этади. Халқаро муносабатлар хоҳ сиёсий, иқти-содий ёки маданий бўлсин, фақатгина Халқаро шартномалар асосида-гина тартибга солинади. Халқаро шартномалар фақатгина ёзма шакл-да тузилади. Халқаро шартномаларда давлатлар асосий томонлар ҳисобланади. Халқаро шартномалар хорижий давлатлар ёки Халқаро бирлашмаларнинг ўзаро келишуви натижасида ёзма равишда тузилади. Халқаро шартноманинг асосий манбаи Халқаро ҳуқуқ ҳисобланади.

Халқаро шартномада ўзаро келишув асосида шартнома тузаёт-ган давлатларнинг асосий ҳуқуқ ва мажбуриятлари кўрсатилган. Ҳар бир давлатнинг миллий ҳуқуқи улар қабул қиладиган халқа-ро ҳуқуқ нормалари мазмунига таъсир кўрсатади: бирон-бир давлат ўзининг ғоя ва дастурларига зид келувчи халқаро мажбуриятларни зиммасига олмайди. Шу билан бирга, миллий ҳуқуқ халқаро ҳуқуқ-нинг миллий ҳуқуқий тизимга кириб келиши ҳуқуқи даражаси ва шартларини бслгилайди ва бунда давлатларнинг асосий қонунлари бўлмиш конституциялари ҳал этувчи аҳамият касб этади. Халқаро ҳуқуқнинг биронта нормаси Конституцияни четлаб ўтган ҳолда миллий ҳуқуққа кириб келиши мумкин эмас. Халқаро ҳуқуқ нормаларининг миллий ҳуқуққа кириб келиш қоидалари турли мамлакатларда турличадир. Айрим давлатларнинг конституцияларида халқаро ҳуқуқнинг миллий ҳуқуқдан устун туриши ва унинг мамлакат ичкарисидаги бевосита таъсири тўғрисида сўз боради. Аслида бу ҳам халқаро ҳуқуқнинг Конституция бўйича кириб келиши ҳуқуқи тўғрисидаги қоидадир. Дунёнинг аксарият мамлакатларида халқаро ҳуқуқнинг, бир томондан, одат нормалари, иккинчи томондан шартномавий норма-ларнинг киритилиши тартиблари ўртасида фарқлар мавжуд. Масалан, АҚШ да халқаро одат ҳуқуқи мамлакат миллий ҳуқуқининг узвий қисми саналади ва ижро ёки қонун чиқарувчи ҳокимиятга мансуб халқаро шартнома ёхуд бошқа бирон-бир норматив ҳужжат ёки суд қарори мавжуд бўлмаган тақдирда, судлар ундан муайян ижтимоий муносабатларни тартибга солишда фойдаланиши кўзда тутилади. Европа мамлакатлари ҳуқуқий тизимларида бу масала бошқача-роқ ҳал этилганини кузатиш мумкин. Масалан, Германияда умумий халқаро ҳуқуқ нормалари мамлакат миллий ҳуқуқига қўшилибгина қолмай, айни чоғда қонунлар олдида устувор кучга ҳам эгадир. Голландияда эса халқаро одат ҳуқуқининг барча нормалари қўллани-ши шартлиги назарда тутилган. Халқаро шартномаларга ва миллий ҳуқуқнинг ўзаро муносаба-тига келсак, бу масаланинг қуйидаги иккита ечими маълум: биринчидан, халқаро шартнома қоидалари махсус қонун чиқа-риш эвазигагина миллий ҳуқуқ кучига эга бўлади (Буюк Британия, Ҳиндистон, Нигерия); иккинчидан, тегишли тартибда ратификация қилинган ва расмий тарзда чоп этилган халқаро шартнома қоидалари тўғридан-тўғри миллий ҳуқуқ нормалари кучига эга бўлади. Кўпинча бундай ҳоллар-да миллий ҳуқуқда халқаро-ҳуқуқий нормаларнинг мамлакат ҳуқуқий тизимидаги устунлиги ўрнатилади (Франция, Греция, Испания).

Европадаги аксарият мамлакатларда конституцияга зид бўлган халқаро шартноманинг имзоланишига фақат конституцияга тегишли ўзгартиш киритилганидан кейингина йўл қўйилади. Норматив шартномалар халқаро миқёсда (асосий ҳуқуқ манбаи сифатида), конституциявий, парламент ҳуқуқи, фуқаролик, меҳнат ва бошқа ҳуқуқ соҳаларида кенг кўламда ўз ифодасини топган. Улар ҳар хил номаланишлари мумкин, жумладан: "контракт", "битим", "келишув" ва ҳоказо кўринишида бўлиб, уларнинг барчаси ҳужжат сифатида ҳуқуқ нормаларини ўзаро мужассамлаштиришлари зарур. Ҳуқуқий одат - бу узоқ муддат давомида қўлланиб келинаётган расмий ҳужжатларда ўз ифодасини топмаган давлат томонидан тан олинган (санкцияланган) хулқ қоидаларидир. Ҳуқуқий одатнинг асосий хусусиятларига қуйидагилар киради: 1) узо қ муддатда амал қ илиши; 2) унга доимий амал қ илиниши; 3) унинг давлат томонидан санкцияланиши (тан олиниши); 4) унинг локал характерга эгалиги (нисбатан кам гуру ҳ кишилар ёки ҳ удудлар доирасида қў лланиши). Одат давлатларнинг умумий амалиёти бўлиб, кўп йиллар давомида қўлланилиши зарур ва у ҳуқуқий томондан риоя қилиниши зарур деб тан олинмайди. Бу билан одатга халқаро-ҳуқуқий нормала-ридан ажралиб туради. Жумладан, одатга давлат ва ҳукумат раҳбар-лари учрашувининг элчилик маросими ва Халқаро ахлоқ нормала-рини мисол қилиш мумкин. Одат Халқаро-ҳуқуқий русумлар ёки ҳуқуқнинг шартнома меъёрига айлантирилгандан кейингина халқаро-ҳуқуқ нормаси, яъни халқаро музокараларнинг барча қатнашчилари учун зарур бўлган ахлоқ қоидалари деб тан олиниши мумкин. Одат ҳуқуқи маълум давлат, жой ёки этник ва ижтимоий гуруҳ-да такрорий қўлланиши натижасида юзага келган жамоат муноса-батларини бошқарувчи ёзилмаган ахлоқ қоидалари мажмуи. Одатдаги ҳуқуқ, давлатлар пайдо бўлишидан аввалги жамиятдаги урф-одатлар натижасида шаклланади. Конституциявий одат бу давлат органларининг бир хил фаолия-ти амалиётида вужудга келган, оғзаки характерга эга бўлган, муно-сабат қатнашчиларининг келишувига суянадиган, бузилган тақдирда суд ҳимоясидан фойдалана олмайдиган қоидалардир. Бу о дат асосан консти т уцияси йўқ бўлган давлатларда тарқалган. Конституциявий одатни баъзи ҳолларда, конституциявий келишув, конве н цион норма, конституциявий ахлоқ каби номлар билан ҳам аташади. Конституциявий одат англо-саксон ҳуқуқий тизими мавжуд

давлатларида кенг тарқалган. Бундай давлатларга, АҚШ, Англия ва бошқалар киради. Масалан, конституциявий одатга кўра, Англияда юридик жиҳатдан юқори ижро этувчи ҳокимият монархга тегишли бўлса-да, амалда эса у ҳукуматга тегишлидир. Конституциявий одатга биноан, қирол Англия парламентининг Жамоалар палатасида энг кўп ўрин эгаллаган партия лидерини Бош вазир лавозимига тайинлаши мумкин. 2. Парламент ҳуқуқининг асосий ва қўшимча манбалари Парламент ҳуқуқининг асосий манбаси бўлиб, Ўзбекистон ва Қорақалпоғистон Республикаларининг Конституциялари ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси-давлатнинг Асосий Қонуни сифатида олий юридик кучга эгадир, шунинг учун ҳам унда ифодаланган тартиб-қоидалар парламент ҳуқуқи нормалари тизимида бош ўринни эгаллайди. Ўзбекистон Конституцияси парламент ҳуқуқининг предметига алоқадор бўлган ҳамма ижтимоий муносабатларни умумлаштирувчи ягона манба бўлиб ҳисобланади. Конституция нормалари энг муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Бошқа ҳуқуқ манбаларида ифодаланган нормалар эса Конституция нормаларини ривожлантиришга ва ҳаётга татбиқ эт ишга қаратилган бўлади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 10-моддасида Ўзбекистон халқи номидан фақат у сайлаган Республика Олий Мажлиси ва Президенти иш олиб бориши мумкинлиги белгиланган бўлса, 11-моддасида эса Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими - ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланишини белгиловчи нормалар акс эттирилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-боб 76-88-моддалари бевосита Олий Мажлис нинг конституциявий –ҳуқуқий мақоми ни белгиловчи нормалар мавжуд. Парламент ҳуқуқининг манбалари қаторига парламент фаолиятига оид нормалари акс эттирилган конституциявий қонунлар ва қонунлар ҳам киради. Масалан: “Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг асосий принциплари тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида”ги Конституциявий қонунлари ва “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг регламенти тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг регламенти тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатининг ва Сенати аъзосининг мақоми тўғрисида”ги, “Халқ депутатлари маҳаллий Кенгаши депутатини, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг

Қонунчилик палатаси депутатини ва Сенати аъзосини чақириб олиш тўғрисида”ги ва бошқа қонунлар . Парламент ҳуқуқининг манбаларидан бўлиб, олий вакиллик органлари томонидан қабул қилинадиган иш юритиш тартиблари; й ўриқномалар, регламентлар ҳам манб а лар ҳисобланади. Вакиллик органлари томонидан қабул қилинган Низомлар ҳам Парламент ҳуқуқи манбаси бўлади. Ўзбекистон Республикаси Парламент ҳуқуқи фанининг манбалари тўғрисида гап борар экан, унинг асосий манбалари сифатида Республика Президенти И.А.Каримовнинг рисолалари, нутқларини алоҳида таъкидлаш лозим. У шбу асарларда давлат бошқаруви соҳасида амалга оширилаётган ва қилиниши керак бўлган вазифалар моҳияти тўғрисидаги илмий-назарий ғоялари муҳим ўрин эгаллаган. Қонунлардан сўнг парламент палаталари регламентлари парламент ҳуқуқининг бир манбаи сифатида қаралади, унинг қонундан фарқи шундаки, регламент парламент палаталари фаолиятининг ички қонун-қоидаларини белгилайди. Ўзбекистон даги ҳуқуқшунос олимларининг илмий асарлари , дарслик ва ўқув қўлланмалар и парламент ҳуқуқи фанининг манбалари дан бири ҳисобланади..

$Асосий адабиётлар 1. Конституционное (государственное) право зарубежннх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1995. - 778 с. 2. Конституционное (государственное) право зарубежн ы х стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1997. - 764 с. 3. Конституционное право зарубежных стран. /В.Е. Чиркин Москва: Изд-во "Юристь", 2002. - 622 с. 4. Хамедов И.А. , Хакимов М,М. Парламентское право : Учебное пособие \ Под редакцией М.Х. Рахманкулова. – Ташкент 2003 г. 5. Конституционное Государственное право зарубежных стран. /М.Ф. Чудаков. - Минск: Издательство "Харвест", 1998. - 783 с 6. Парламентское право России: Учебные пособие / Под ред. И.М. Степанова, Т.Я. Хабриевой. М.: Юристъ, 1999. 224 с. 7. Булаков О.Н. Парламентское право Российской Федерации: Учебное пособие. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 8. Конституционное право зарубежных стран в схемах.А. Щ.Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с. 9. Конституционное право зарубежных стран в схемах. А . Щ . Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с.$

O'xshashlar

Парламент ҳуқуқи асосий тушунчалар

Мусулмон ҳуқуқи манбалари

Рим ҳуқуқи фанининг предмети ва манбалари

Парламент ҳуқуқи юридик фан ва ҳуқуқининг мустақил тармоғи сифатида

Хорижий мамлакатларда парламент