Парламент ҳуқуқи юридик фан ва ҳуқуқининг мустақил тармоғи сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Парламент ҳуқуқи юридик фан ва ҳуқуқининг мустақил тармоғи сифатида Режа: 1 Парламент ҳуқуқи предметининг тушунчаси ва хусусияти 2. Ижтимоий фанлар тизими ва ҳуқуқ тизимида парламент ҳуқуқининг роли, аҳамияти ва ўрни 3. Конституциявий ҳуқуқ ва парламент ҳуқуқи 4. Парламент ҳуқуқи ҳуқуқий тадқиқотларнинг мустақил йўналиши сифатида. Ўзбекистон Республикасининг парламент ҳуқуқи – янги махсус ўқув юридик фан 5. Парламент ҳуқуқи ўқув курсини ўқитишнинг мақсадлари ва асосий вазифалари. Парламент ҳуқуқи курсининг тизими. Юристларни тайёрлашда парламент ҳуқуқининг аҳамияти

1. Парламент ҳуқуқи предметининг тушунчаси ва хусусияти. Парламент ҳуқуқи ҳуқуқий тартибга солиш предмети ва методининг муайян хусусиятига эга. У ташкилий, процессуал муносабатларни тартибга солади. Агарда конституциявий ҳуқуққа императив негизларга асосланган методлар хос бўлса, парламент ҳуқуқига-авваламбор мувофиқлаштириш ва келишув негизлари хосдир. Парламент ҳуқуқи предметига бир қатор олимлар иккита шартли равишда фарқланадиган ижтимоий муносабатлар гуруҳини киритадилар. Бу моҳиятли деб аталувчи, яъни, моддий характердаги муносабатлар бўлиб, улар орқали вакиллик ва қонунчилик органи бўлган парламентнинг вазифаси ва ҳокимият манбаси- халқ билан алоқаси ва шунингдек, бўлинадиган ҳокимиятлар тизимида парламентнинг ўрнини аниқлаши керак бўлган муносабатлар аниқланади. Иккинчи гуруҳ муносабатлари ташкилий, процессуал аспектларни, парламент процедуралари, парламент жараёни ва х.к.ларни ўз ичига олган. “Парламент ҳуқуқи” тушунчаси юридик адабиётда яқинда пайдо бўлди. Уни парламент фаолиятини ва ташкил этилишини тартиб қилувчи баъзи бир мамлакатларда барқарор баъзиларида энди шаклланаётган ҳуқуқий актлар ва меъёрлар мажмуини олимлар томонидан асослашган интилиш деб тушуниш мумкин. Бунда бир қатор тадқиқотчилар тармоқ ҳақида эмас, балки конституцион ҳуқуқ тармоғи доирасида парламент ҳуқуқи институти ҳақида сўз юритмоқ лозим деб ҳисоблайдилар. Кўзга кўринган Россиялик юрист академик Б.М.Томорниннинг фикрича парламент ҳуқуқи шакллари кўриниб қолган конституцион ҳуқуқнинг шаклланаётган тармоғидир. Шу билан бирга мамакатимизда парламентаризм масалаларининг таниқли тадқиқотчиси ю.ф.д Э.Ҳ.Халилов конституцион (давлат) ҳуқуқи таркибидан ўзига хос бошқари предметига эга бўлган мустақил юридик фан – “Ўзбекистоннинг парламент ҳуқуқи”ни ажратиб кўрсатилишини таклиф этмоқда. “Парламент ҳуқуқи” тушунчаси, унинг предмети қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширувчи юқори давлат вакиллик органи,

унинг ташкил этилиши ва фаолиятига оид конституциявий ҳуқуқ нормаларнинг бир қисмини ўз ичига олади. Констиутциявий ҳуқуқ манбалари – таркибий қисм ҳисобланган парламент ҳақидаги боб (бўлим)ни ўз ичига олувчи конституциянинг ўзи; конституциявий нормаларини ривожлантирувчи қонунчилик актлари; парламент (икки палатали парламент ҳар бир палатасининг) регламенти ҳамда ташкилий ва тартиб – таомил қоидаларини ўз ичига олувчи бошқа бошқа актлар; парламентаризм узоқ тарихга эга бўлган мамлакатларда эса айниқса қадрланадиган одатлар ва анъаналар муҳим ўрин тутади. Парламент ҳуқуқининг умумий-биринчи қисми давлат ҳокимиятининг юқори органлари тизимида парламентнинг ўрни ва роли, унинг ваколатлари, агарда парламент икки палатали бўлган тақдирда ваколатларнинг палаталар ўртасида тақсимланиши, парламентнинг давлат бошлиғи ва ҳукумат билан муносабатлари, депутатлик мандатининг ҳуқуқий мақоми каби масалаларни ўз ичига олади. Уларнинг ҳаммаси, одатда, конституция нормалари билан тартибга солинган унинг ажралмас таркибий қисмини ташкил этади ва агарда парламент ҳуқуқи шу муаммо билан чекланиб қолганда у мустақил фан сифатида умуман керак бўлмас эди. Парламент ҳуқуқининг махсус қисмида биринчидан, парламентнинг ички тузилиши (бошқарув органлари ва уларни шакллантириш тартиби, доимий ва бошқа қўмита ва комиссияларниг ташкил этилиши ва фаолияти, партия фракцияларининг ҳуқуқий мақоми ва ҳ.к); иккинчидан, қарорларни қабул қилиш тартиби ва энг аввало қонун чиқариш тартиби (қонун лойиҳасини киритиш, ўқишлар сони, муҳокама қилиш ва тузатишлар киритиш тартиби ва ҳ.к); учинчидан, парламент депутатларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари; депутатларнинг ва паламентнинг ёрдамчи хизматларини ташкил этиш ва фаолияти масалалари акс этади. Парламент фаолияти қанча кенг бўлса, парламент ҳуқуқининг роли шунча катта бўлади.

Қиёсий ҳуқуқшуносликнинг қуйидаги методологик қоидаларидан фойдаланиш мумкин. Биринчидан, турли мамлакатлар парламентларидаги умумийлик , алоҳидалик ва якка ҳолдаги масалалар ўрганиб чиқилади. Умумий тавсифлар кўпроқ абстракт ҳолда бўлиб барча ёки кўпгина парламентларнинг асосий хусусиятини акс эттиради. Алоҳидалик тавсифи бир гуруҳ парламентларга хос бўлган хусусиятларни билдиради ва уларнинг бир гуруҳга киритилиши бир хиллиги ёхуд ғоявий дунёқараш илдизлари (масалан, барқарор классик Европа парламентлари) билан ёки регионал сабаблар (Скандинавия мамлакатлари парламентлари) билан ёхуд умумий вазият сабаблари (масалан Шарқий Европа мамлакатлари парламент ислоҳотлари) билан изоҳланади. Ҳаттоки монархия кўринишидаги давлатларда ҳам парламент инстутларининг фарқланиши кузатилади. Улар Швейцария, Дания, Норвегия, Нидерландиядаги бу мамлактларга хос бўлган демократик концепциядалиги ва ҳуқуқ устуворлиги учун яхши ривожланган ва масалан, Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирликларида эса ривожланмаган. Парламентлардаги якка ҳолатлик конкрет тарихий ҳолатда ривожланаётган у ёки бу давлатга хос бўлган уларининг хилма хиллигини акс эттиради. Парламентларнинг номланишиш ҳам турлича намоён бўлади. Қуйи ва юқори палата шаклланиши ҳам фарқланади. Қиёсий таҳлил объекти бўлиб парламентлар ҳисобланади. Қиёслашнинг объекти бўлиб унинг алоҳида элементлари – қонунчилик компетенциясининг ҳажми, қонунчилик жараёни, президент ва ҳукумат билан муносабатлари, парламент аъзолари (депутатларининг) ҳуқуқий мақоми, парламентлар аппарати (девони) ва ҳ.к. ҳисобланади. Учинчидан, парламентларни қиёсий ўрганиш мамлакатдаги давлат ҳокимиятининг конституциявий тузилиши билан у ёки бу ҳажмда танишишни ўз ичига олган бўлиши керак. Бусиз парламентнинг бошқа давлат органлари билан муносабатининг ўзига хослигини тўлақонли тушуниб бўлмайди, бунда фойдали тўлдириш бўлиб юристлар ва сиёсатшуносларнинг “ўз” парламентлари ҳақидаги концепциялари ва илмий асарлари хизмат қилади.

Тўртинчидан, муҳим методологик мезон бу фойдаланилаётган тушунча ва ибораларнинг бир бирига яқин ва мос бўлишидир. Маданий анъаналар ва тил хусусиятлари юридик тушунчалар спецификаси билан биргаликда мумкин қадар аниқлик билан тайинланиши керак. Акс ҳолда парламент ҳодисаларининг ташқи ўхшашлиги ёки ўхшамаслиги ортида уларнинг асл табиатини кўра олмаслик мумкин. Айтилган гап масалан, турли маънодаги “қонун”, “акт”, “спикер” тушунчаларига тегишлидир ва ҳ.к. Бешинчидан, парламентларни таққослаш улар ҳар бирининг ривожининг тарихий омилини ҳисобга олиш шарти билангина тўғри ва ҳаққоний бўлади. Бир мамлакатнинг парламенти учун ўз вақтида қўллаш самарали бўлган тажрибани узоқ вақтдан кейин бошқа давлатнинг тажрибасига қўллаш қийин. Шундай қилиб, давлат ва жамият билан бирга тарихий вазиятлардаги уларнинг ривожланиш тендецияларини, иқтисодий, сийсий, ҳарбий соҳаларда ижтимоий кучлар нисбатини акс эттириб такомиллашиб борди. Халқаро муҳит таъсири дастлаб прогрессив давлатларда ва айниқса парламентлараро иттифоқлар ва бирлашмалар кўринишида бўлиб турди. Ривожланган парламент ҳуқуқи ҳокимиятлар бўлнишидаги мувозанатга риоя этишда катта рол ўйнайди. XIX асрнинг ўзидаёқ Б.Н.Чичерин “Парламент бошқаруви халқнинг сиёсий етуклиги белгисидир”, - деб ёзган эди. Қуйидаги шартларга риоя этиш ўта муҳимдир: - парламент ўз вазифасини бажаришга лаёқатли бўлиши, ички низолардан ўзини сақлаш ва ўз регламентига аниқ риоя этиши керак; - парламент давлатда бўлаётган ишлар ҳолати ҳақида ўз ихтиёрида катта ва кенг инфратузилмаси бўлган ижро этувчи ҳокимият эга бўлган даражада ҳар томонлама ахборотга эга бўлиши керак; - парламент давлат қурилиши, сиёсат, иқтисодиёт, маданият, маориф, тиббиёт, энг янги технологиялар ва бошқа муаммолар бўйича парламент аъзоларини таҳлилий материаллар билан таъминлай оладиган тузилишга эга бўлиши керак.

2-§. Ижтимоий фанлар тизими ва ҳуқуқ тизимида парламент ҳуқуқининг роли, аҳамияти ва ўрни. Парламент харакати дунёда янги ғоялар, принциплар, тузилиши ва фаолияти шакллари билан бойиб борди. Янги сиёсий тавсифларга эҳтиёж пайдо бўлди. Бунга бир жавоб тариқасида совет-америка «маданий ташаббус» фонди амалга оширган 1991йилдаги «Дунё парламентлари» китобининг нашри бўлди. Унинг мақсади-жамиятнинг кенг қатламларини хорижий-АҚШ, Канада, Буюк Британия, Франция, Австрия, Швейцария, Швеция, Финляндия, Португалия ва Япония парламентлари тажрибасига яқинлаштири д ир . Юқоридаги ҳ ар бир парламент ҳақидаги маълумот умумий схема бўйича олиб борилади- ташкил этилиши , таркиби, ваколати, қонун қабул қилиш процедуралари, парламент қўмита ва комиссиялари, парламент дебатлари ва овоз бериш, парламентаризм тарихи ва Европарламент фаолияти ҳақидаги очерклар эса ўқувчи билимини кенгайтириш ва аввалги ва ҳ озирги умумпарламент тематикаси билан яқиндан таништиради . Парламентаризм муаммоларининг энг ёрқин фундаментал қиёсий-ҳуқуқий тадқиқот бу «Қиёсий конституцион ҳуқуқ» китоби (ва унинг «қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг Конституцион моделлари» номли 9-боби) дир. Бу ерда бир қанча қатъий мезонлар ажралиб туради ва уларга амал қилиш турли мамлакатларнинг парламентларидаги умумийлик ва ўзгачалик (ало ҳ идаликни) кўриш имконини беради: а) парламентлар ва уларнинг палаталари номланишидаги фарқ; б) парламентларнинг президентлик ва ижроия ҳокимияти билан ўзаро муносабатларининг модели; в) бир палатали парламентлар ўртасидаги фарқлар; г) парламентлардан юқори структураларнинг мавжудлиги; д) қонунчилик ва вакиллик функцияларининг ҳисобга олган ҳ олда парламент функциялари ва ваколатлари турли хажм ва характердалиги; е) парламентлар ривожланишининг умумий тенденциялари. Парламентлар ривожланишининг умумий қонуниятлари билан бир қаторда бир гуруҳ мамлакатлар ва регионларга ҳ ал бўлган специфик

(ўзига хос) тенденциялар ҳ ам мавжуд. Ало ҳ ида давлатларнинг парламент таркиблари муфассал илмий ва илмий-оммабоп адабиётларда ёритилади. Миллий парламентлар ривожланиши тенденцияларини гуруҳларга йиғиш мезони деб уларнинг ижтимоий-функционал ролининг барқарорлиги даражасини айтиш мумкин.Барқарор парламентлари бўлган мамлакатларни битта гуруҳга киритса бўлади. Уларнинг ичида АҚШ, Буюк Британия ва Францияни кўрсатса бўлади. Шунга асосан ҳуқуқ тизимида парламент ҳуқуқининг ўрни ҳақидаги масала ҳ ам долзарб бўлиб қолмоқда Конституционал ҳуқуқ бўйича ҳ озирги замон ўқув курсларининг муаллифлари ( ҳ ам Россиялик ҳ ам хорижий мамлакатларнинг) парламент ҳуқуқини фаннинг мустақил тармоғи эканлигини тан олишга шошилишмаяпти, бу билан уни конституцион ҳуқуқнинг тармоқ ости деб белгилашмоқда. Парламент ҳуқуқи мақоми ҳақида тайинлироқ фикрни И.М.Степанов билдирди: «Парламент ҳуқуқини ало ҳ ида тармоқ деб эълон қилиш қандай жозибали кўринмасин барибир унда конституцион ҳуқуқнинг тармоқ эканини, унинг ишончли «мен»ини кўришга кўпроқ асослар бор». Парламент ҳуқуқига конституцион ҳуқуқнинг тармоқ ости сифатида нуқтаи назар вақт ўтиши билан А.С.Автономов, В.Д.Горобец конституцион ва парламент ҳуқуқи муаммолари билан шуғулланаётган бир қанча бошқа муаллифлар ишларида ҳам муста ҳ камланиб олди. Улар парламент ҳуқуқини конституцион ҳуқуқдан тўлиқ ажратиб олиш қийин деб ҳисоблайдилар, чунки, биринчидан, у конституцион ҳуқуқ ичидан келиб чиққан, унинг ривожи ма ҳ сулидир, иккинчидан эса конституцион ҳуқуқ меъёрлари парламент ҳуқуқининг ажралмас қисмини унинг асос негизини ташкил этади. Шу билан бирга, бизнинг тасаввуримизча, парламент ҳуқуқини конституцион-прцессуал ҳуқуқ деб ҳам айтиб бўлмайди, бунга сабаб шуки, парламент процедуралари юқори давлат органлари шаклланиб ўзаро ҳ аракат қиладиган процедураларнинг бир қисмидир холос; бу жиноий ва жиноий-процессуал, фуқаролик ва фуқаролик-процессуал ҳуқуқларнинг ўзаро нисбатидан умуман бошқа нарсадир. Шу билан бир вақтда парламент

ҳуқуқи ҳақидаги тасаввур фақат процедурани, процессуал ҳуқуқ деб кўрилмаслиги керак чунки у конституцион ҳуқуқ меъёр ва принциплари таъсири остида шаклланади ва ўзининг асосида бевосита конституцион ҳуқуққа тегишли ва унинг таркибида бўлган моддий меъёрларга эгадир. Шунга асосан парламент ҳуқуқини мустақил кўриб чиқиш мазкур со ҳ адаги ҳуқуқий меъёрларни ўз ичига олган бўлак (бошқа) кодлаштирилган қонунчилик актинии яратиш мураккабликлари туфайли амалда қийинчилик туғдиради, чунки парламент ҳуқуқи турли даражадаги парламент-ҳуқуқий муносабатларни ҳам парламент ичидаги ва яна парламент ва давлатнинг бошқа юқори органлари ўртасида (М: Президент билан, суд органлари, парламент ва давлат ҳокимиятининг махаллий вакиллик органлари ўртасида, парламент ва сайлов корпуси ўртасида) муносабатларни тартибга солади. Шундай бўлсада охирги 15-йилдаги ҳуқуқ тизими ривожининг умумий тенденцияси, тармоқ қонунчилигининг шиддатли ўсиши, ундаги кенг қамровли ўзгаришлар ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг янги йўналишлари пайдо бщлишига ёрдам берди, кодлаштирилган актлар, қонунчиликнинг янги тармоқлари пайдо бўлишига шароит яратди. Шунга асосланиб охирги пайтда авваллари фақат тармоқ ости ёки фақат ҳуқуқ институтлари ҳисобланган ҳуқуқий меъёрлар бирлашмалари ҳақида ҳуқуқнинг мустақил тармоқлари деб гапира бошлашди. Улар қаторига охирги йилларда ҳуқуқнинг мустақил тармо ғининг барча сифатларини намоён қила бошлаган ва конституцион ҳуқуқдан тобора ажралиб бораётган парламент ҳуқуқини ҳам қўйса бўлади. Ўтган асрнинг 90-йилларининг биринчи ярмидаёқ В.Н.Топорнин парламент ҳуқуқини ҳуқуқнинг янги мустақил тармоғи деб атаган эди. Бу масала бўйича Ўзбекистон олимларининг ҳам фикрлари бордир. масалан Э.Х.Халилов:-«ўз предметига эга бўлгач, парламент ҳуқуқи мустақил ўқув фани бўлиш учун қонуний даъво қилмоқда. Ўзбекистоннинг ҳуқуқшунослик фанида янги мустақил ҳуқуқий фан-«Ўзбекистон Републикаси парламент ҳуқуқи» яратилишига зарурат пишиб етилди»-деб ҳисоблайди. Бундай фикрни А.Латифов ва бир қатор

бошқа тадқиқотчилар ҳам қўллаб-қувватламоқдалар, чунки Ўзбекистонда ҳокимият бўлиниши принципи тан олингач, икки палатали парламент яратилиб бу янги қонун яратиш органининг сиёсий жараёндаги ва ҳуқуқий ҳ аётдаги улкан аҳамияти англангач ва бундан кейин юз берган парламент ҳуқуқининг ривожи билан қайси бир даражада ажралиб борди ва конституцион ҳуқуқда ало ҳ ида ўрин эгаллайдиган бўлди. Аммо, конституцион ҳуқуқ меъёрлари ўз табиати, спецификасига асословчи характердалигига кўра ҳ ар доим ҳуқуқнинг ҳ ар қандай тармоғи базиси эканлигини ҳисобга олмоқ керак. Бошқа томондан, парламент муносабатлари (ҳам ички, ҳам ташқи характердалиги) ўз негизлари конституцион ҳуқуқий муносабатларида бўлгач, асосан ташкилий хусусиятга эга бўлган ҳуқуқий муносабатларнинг анча кенг мустақил блоки сифатида намоён бўлади. Шундай қилиб , қатор олимларнинг фикрича, парламент ҳуқуқини мустақил кўриб чиқиш позицияси қўшимча аргументацияни талаб этади. Бу ерда С.А.Авакьяннинг-«ҳуқуқнинг бундай тармоғи мавжудлиги ҳақидаги масала анча мунозаралидир, кўпгина тадқиқотчилар Россия парламентаризми муаммоларини асосли равишда Россиянинг конституцион ҳуқуқи доираси ичида кўриб чиқмоқдалар»-деган фикрига қўшилса бўлади. 3-§. Конституциявий ҳуқуқ ва парламент ҳуқуқи Парламент ҳуқуқининг кўпгина масалалари конституцион ҳуқуқ фани доирасида кўриб чиқилади. Бу ерда одатда парламентаризм моҳиятини қисқача тавсифи берилади, парламент мақоми давлат ҳокимиятининг юқори органлари тизимидаги ўрни, вазифа ва ваколатлари, таркиби, шаклланиш тартиби ва ички тузилиши, парламент аъзоси статусларини очиб берилади. Парламент иш тартиби қонун чиқариш жараёни ва парламентнинг бошқа процедуралари баён этилади ва уларнинг орасида парламент ва давлатнинг

бошқа органларининг ўзаро муносабатлари билан боғлиқ бўлган процедуралар (сайловлар, тайинланишлар, назорат ваколатлари, импичмент, хукуматнинг сиёсий жавобгарлиги ва х.к.) энг муҳимлари бўлиб ҳисобланади. Анъанага кўра ҳуқуқий мақом, давлат олий органлари фаолиятининг шаклланиш ва ваколатлари асослари шу жумладан парламентаризм, конституцион ҳуқуқ меъёрлари билан тартибга солинади. Шунга асосан эслатиб ўтамиз, ҳуқуқий тартибга солиш предмети остида ҳуқуқнинг муайян тармоғи томонидан тартибга солинувчи ижтимоий муносабатларнинг алоҳида гуруҳи тушунилади. Бу принцип ҳозир ҳам сақланиб қолган. Парламент ҳуқуқи бизнинг мамлакатимизда ва бошқа кўпгина давлатларда конституцион ҳуқуқнинг муҳим таркибий қисми деб ҳисобланади. Қонун чиқарувчи ҳокимият фаолияти ва шаклланиши асослари Ўзбекистонда, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан тартибга солинади. Унинг ривожланишига икки палатали парламент тузилиши билан боғлиқ бўлган сезиларли ўзгартиришлар ҳам киритилган, шунингдак конституцион қоидаларни оптимал амалга оширилишини таъминлашга қаратилган бир қатор норматив актлар қабул қилинди. Улар ичида “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис сайловлар тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Қонунчилик палатаси тўғрисида”, “Ўзбекистон Республикаси Сенат тўғрисида”, палаталар регламентлари ва бошқа қонунлар алоҳида аҳамият касб этади. Фанда парламент ҳуқуқи манбаларининг учта асосий блоки ажратилади: Юридик (Конституция, қонунлар, қонун ости норматив актлар, палаталар регламенти, Конституцион суд қарорлари ва баъзи бир бошқалари), Тавсия-процедуралари (парламент анъаналари, одатлар) ва доктринал (илмий-назарий). Бунда қайд этилганидек, парламент ва конституцион ҳуқуқнинг тўғри «негизли» ўзаро боғлиқлик кузатилади ва мутаносиб равишда умумий илмий-назарий саволлар келиб чиқадилар. Парламент ҳуқуқининг хусусияти унинг икки поғоналигидадир ва парламент

муносабатларининг ривожланиш жараёнларининг кўп қирралиги билан изоҳланишига эътиборни қаратмоқ лозим. Аммо ҳуқуқнинг бошқа икки поғонали тармоқларидан фарқли ўлароқ, парламент ҳуқуқини тартибга солиш предметининг ўзига хослиги шундан иборатки, парламент ва маҳаллий вакиллик органлари Ўзбекистондаги каби бир бирига бўйсунмайди, ягона таркиблашган ва ташкиллашган давлат механизмини ташкил этмайди. Шу билан бир вақтда давлат ҳокимияти бирлиги принципи ягона конституцион принциплардаги конституцион тузум асосларига мувофиқ функционал даражада ташкил этилишини тахмин этади. Булар ҳаммаси парламент ҳуқуқининг ривожланиш тенденцияларини унинг янги хислатларини тавсифлайди. 4-§. Парламент ҳуқуқи ҳуқуқий тадқиқотларнинг мустақил йўналиши сифатида. Ўзбекистон Республикасининг парламент ҳуқуқи – янги махсус ўқув юридик фан Ҳозирги пайтга келиб бизнинг юридик фанимиз парламент ҳуқуқи муаммоларини ишлаб чиқиш ва ҳал этиш зарурати билан тўқнашиб турибди. Ҳуқуқ ва фаннинг мазкур тармоғи концепциясини ишлаб чиқиш бошқа муаммолар тадқиқотларидан, жумладан конституцион ҳуқуқининг тадқиқотларидан анча ортда қолганлиги ҳақида бу муаммо тадқиқотчиларнинг ишларида ҳам қайд этилган эди. Мазкур институтнинг кўпгина масалаларни мунозарали ёки етарлича ечимини топмай қолмоқда. Юридик адабиётда нисбатан яқинда пайдо бўлган «парламент ҳуқуқи» тушунчасининг ўзи ҳам халигача ўзининг мустақил таърифини топганича йўқ ва «парламент процедуралари» каби хилдаги атамаларда «ўралиб» қолди, ваҳоланки парламентаризм ривожланишининг динамикаси нафақат унинг яратилиши, балки ҳуқуқ ва фаннинг мазкур тармоғининг ривожланиши ҳақида баралла гувоҳлик бермоқда. Миллий парламент ва парламент ҳуқуқининг тобора такомиллашиб бориши илмий ва амалдаги ахборотларни англаш ва муфассал

системалаштиришни (тизимлашни) парламентаризмга туташ бўлган ёки ўша масалаларни аммо бошқача назар билан қарайдиган фанлар ва илмий йўналишлар, ўқув дастурлари, конституцион ҳуқуқ билан жинс ҳолда парламент институтлари муаммоларини чуқур ўрганишни талаб этади. Ўзбекистонда ўтказилаётган парламент ислоҳотлари ва парламент ҳуқуқи махсус ўқув адабиётини тайёрланиши сабабли парламент фаолияти бўйича ката тажриба тўпланган хорижий давлатлар олимларининг бу мавзуда охирги йилларда чоп этилган китоблари катта қизиқиш уйғотадилар. Мазкур муаммони тахлил этувчи ишлар, масалан Россия адабиётларида, одатда, парламентаризм ва парламент ҳуқуқининг умумий масалаларини ёритишдан бошланади. Парламент мақоми, ваколатли, шаклланиш тартиби, парламент структураси, палаталарнинг ички ташкил этилиши, уларнинг иш тартиби, қонунчилик жараёни, давлат органлари тизимида парламентнинг ўрни ваш у органлар билан ўзаро ҳамкорлик, депутат, сенаторнинг ҳуқуқий мақомлари кўриб чиқилади. Парламентлараро ҳамкорлик ва парламентнинг халқаро-ҳуқуқий фаолияти ва шунингдек унинг палаталари ишининг техник таъминоти ва ташкилий-ҳуқуқий масалалар қўшимча тарзда ёритиб берилади. Ўзбекистонда парламент ҳуқуқи муаммолари бўйича ҳали кам бўлган китоблардан профессор Э.Х.Халиловнинг 2001-йилда босилган китоби эътиборга лойиқ бўлиб, унда мамлакатимизнинг давлат ҳокимиятининг қонунчилик органи шаклланиши ва ривожланиши билан боғлиқ масалалар ўқув-услубий тарзда кўриб чиқилади. Бироқ, юқорида номи зикр этилган адабиёт Ўзбекистон Республикасида икки палатали парламент тизимига ўтиши ва миллий парламентнинг ҳуқуқий базаси тубдан янгиланганлиги сабабли мазкур фанни ўрганишдаги ўсиб бораётган эхтиёжни тўлақонли қондира олмайди, бироқ ҳозирча ўқув китоблари ва махсус қўлланмалар тузилмаганлиги учун бу нашрлардан конституцион ҳуқуқ кафедраларида алоҳида фан сифатида ўқув режаларига киритилган мазкур фан тармоғи бўйича дарс беришда маълум меъёрда фойдаланилмоқда. Ҳозирги вақтга келиб икки палатали парламентга

тааллуқли кўриб чиқилаётган муаммолар бўйича Ўзбекистон олимларининг жумладан О.З.Муҳаммаджонов, Х.Т.Одилқориев, А.Латифов ва бир қатор бошқаларнинг янги монографиялари пайдо бўлди. Ижтимоий ҳаётни ва давлат қурилишини демократлаштириш парламентаризм, вакиллик демократияси институтларини ривожланиши билан узвий боғлиқдир. Шунинг учун Ўзбекистонда мустақиллик қўлга киритилиши билан давлат ҳокимиятининг вакиллик органларини ривожлантириш муаммоси дастлабки вазифалардан бўлиб ҳисобланди. Парламент ҳуқуқи концепциясини ишлаб чиқиш ва уни мамлакатимизда ўқитиш бошқа илмий муаммоларни тадқиқ этишдан орқада қолмоқда ва бу аввало парламент тажрибаси учун зарур бўлган, ушбу фан тармоғи ривожлантиришнинг илмий-методологик асосларининг энди шаклланаётган муайян парламент анъаналари ворислигининг мавжуд эмаслигидир. Амалиётдан кўриняптики, бу масалалар ҳам чуқур ва кўптомонлама ўрганилмаяпти, нафақат бизда, балки бошқа ривожланган демократик давлатларда ҳам. Парламентаризм муаммоси ҳозирги вақтда долзарб ҳисобланади ва ҳам илмий тадқиқотнинг, ҳам тахлилий ўрганишнинг муҳим предметига айланмоқда. Парламент ҳуқуқининг кўпгина масалалари мунозарали ёки етарли даражада ўрганилмаганлигича қолмоқда. Шунинг учун парламентаризм муаммосини илмий, ўқув фани, амалий жабхаларда чуқур ва кўптомонлама ўрганиш бугунги кунда долзарб вазифа ҳисобланади. Парламент ҳуқуқи фанини ўрганишда парламентларни қиёсий тахлил этишда тўғри методология алоҳида аҳамиятга эга. Чет элда XXI асрда парламент институтларида умумий, алохида ва ягона муаммо янада уларни ўрганиш шундай юзаки механик тарзда эмас, балки таҳлилий қиёслашни талаб этади. Охирги ўн йилликда, бизнинг назаримизда, дунёнинг 55 мамлакатидаги вакиллик муассасаларини фаолияти ва тузилишининг қиёсий тахлил этилиши анча қизиқ бўлди, уни парламентлараро иттифоқ парламент

хужжатлаштиришнинг Халқаро маркази сифатида миллий парламент гуруҳларига сўров-саволномаларни жўнатиб ўтказган. Олинган маълумотлар 1963 йил 1-июл ҳолатига кўра доктор М.Амеллер томонидан қайта ишланган ва 1967 йилда улар асосида тайёрланган «Парламентлар» номли китоб нашр этилди. Ушбу ишнинг кириш қисмида нашрнинг мақсади тушунтирилган- улар ўз тизимини бошқа мамлакатлар тизими билан солиштира олиш имконига эга бўлишлари ва ўзгараётган шароитларга парламентлар мослашишини енгиллаштириш учун парламентларни объектив тавсифлаш. Китобнинг биринчи қисми парламентнинг тузилишига бағишланган, иккинчи, унинг ишини ташкил этиш, учинчиси, қонунчилик функцияси, тўртинчиси, унинг молиявий ваколатлари, бешинчи, қисм-ижро ҳокимияти устидан парламент назорати. Вақт ўтиши билан парламент ривожланиши янги фикрлар тамойиллар, ташкил этиш ва фаолиятнинг замонавий тажрибалари билан бойиди. Натижада парламентларнинг янги қиёсий тахлилига эхтиёж туғилади, булардан бири 1991 йилда нашр этилган «Дунё парламентлари» китоблари бўлди, у совет-америка фонди «Моддий ташаббус» томонидан қўлланди. Китобнинг мақсади кенг жамиятчилик қатламини эътиборини АҚШ, Канада, Буюк Британия, Франция, Австрия, Швейцария, Швеция, Финляндия, Португалия ва Япония тажрибаларига қаратиш иборат. Улар ҳақидаги гап умумий схема тарзида кетади: ташкил этилиши, тузилиши, ваколатлари, қонун қабул қилиш тартиби, парламент қўмиталари ва комиссиялари, парламент мунозаралари ва овоз бериш, парламентаризм тарихи ва Европарламент фаолиятига оид очерклар ўқувчи дунёқарашини кенгайтириш ва уни ўтган ва ҳозирги умум парламент тематикасига киритишга қаратилган. Анчагина фундаментал бўлган, бизнинг назаримизда парламентаризм муаммоларини қиёсий-ҳуқуқий тадқиқ этган китоб «Қиёсий конституциявий ҳуқуқ» бўлди. Унинг «Қонунчилик ҳокимиятининг конституциявий модели» номли IX бобида бир қанча қатъий мезонлар

ажралиб туради ва уларга амал қилиш турли мамлакатларнинг парламентларидаги умумийлик ва ўзгачалик (алохидаликни) кўриш имконини беради: а) парламентлар ва уларнинг палаталари номланишидаги фарқ; б) парламентларнинг президентлик ва ижроия ҳокимияти билан ўзаро муносабатларининг модели; в) бир палатали парламентлар ўртасидаги фарқлар; г) парламентлардан юқори структураларнинг мавжудлиги; д) қонунчилик ва вакиллик функцияларининг ҳисобга олган холда парламентфункциялари ва ваколатлари турли ҳажм ва характердалиги; е) парламентлар ривожланишининг умумий тенденциялари. Умуман парламентларни ёки қонунчилик ҳокимиятини қиёсий тахлил этиш турли нуқтаи назардан, қарашларда олиб борилади. Юридик фанда қиёсий тавсифлар давлат ва ҳуқуқ назарияси бўйича 22 давлат ёки конституцион ҳуқуқ бўйича ишларда ҳам мавжуддир. Сиёсий фан парламентларга уларни шунчаки фақат таққослаш учун эмас, балки парламент институтларининг типик хусусиятларини солиштириш йўли билан умумий тавсифлар беришга ўз эътиборини қаратади. Бундай илмий ёндошишлар парламентларнинг турли қирраларини кўриш имконини беради, берганда ҳам, у ёки бу ижтимлоий контекстда, бироқ уларни аралаштириб юбориш, такрорланишига йўл қўйиш мумкин эмас. Бизнинг фикримизча қиёсий ҳуқуқшуносликнинг қуйидаги услубий қоидаларига амал қилса бўлади. Биринчидан турли мамлакатлар парламентларидаги умумийлик, алоҳидалик ва якка ҳоллиги масалалари ўрганиб чиқилади. Умумий тавсифлар кўпроқ абстракт ҳолда бўлиб, барча ёки кўпгина парламентнинг асосий типи (ўзига хос) ҳислатларини акс эттиради. Алоҳидалик тавсифи бир гуруҳ парламентларга хос бўлган хусусиятларни билдиради ва ёларнинг гуруҳга киритилиши бир хиллиги ёҳуд ғоявий дунёқарашлик илдизлари (мас. Барқарор классик Европа мамлакатлари) билан, ёҳуд регионал сабаблар (Скандинавия мамлакатлари пардламентлари) билан, ёҳуд умумий вазият сабаблари (масалан, Шарқий

Европа мамлакатлари парламенти ислоҳотлари) билан изоҳланади. Ҳаттоки монархия кўринишидаги давлатларда ҳам парламент институтлари фарқланиши кузатилади. Улар Швейцария, Дания, Норвегия, Нидерландияда бу мамлакатларга хос бўлган демократия концепциядалиги ва ҳуқуқ устиворлиги учун яхши ривожланган масалан, мусулмон ҳуқуқи ва дин устивор бўлган Саудия Арабистони. Парламентлардаги якка ҳолатлик конкрет-тарихий ҳолатда ривожланаётган ё ёки бу давлатга энг юқори даражада хос бўлган уларнинг хилма-хиллигини акс эттиради. Масалан қонун чиқарувчи органларнинг номлари турлича ва ўзига хосдир: “Парламент”, “Конгресс”, “Национальное собрание”, “Сенат”, “Федеральное Собрание”, “Государственная Дума”, “ Верховный Совет», «Народный хурал», «Меджлис», «Бундестаг», «Генеральные картессы», «Сейт», «Стортинг», «Альтинг», «Жокоргу Кенеш», «Олий Мажлис», «Генеральный Конгресс», «Хорвотский Собор» ва ҳ.к. бўлиб улар юқори ва қуйи палаталарининг шаклланиши усуллари ва ваколатлари билан фарқланадилар. Иккинчидан парламентларнинг қиёсий таҳлили объекти парламентларнинг ўзларидир. Кўпинча қиёслаш объети бўлиб уларнинг алоҳида элементлари кўрилади: қонунчилик ва назорат қилиш ваколатлари ҳажми, қонун чиқариш жараёни, прецедент, ҳукумат билан ўзаро муносабатлар, парламентлар аъзолари (депутатлар) мақоми, парламентлар аппарати ва ҳ.к. Қиёслаш объетларининг торайиши (аниқроқ бўлиши учун) алоҳида қизиқиш, масалан парламентларнинг бюджет ваколатларини таққослаш туфайли бўлиши мумкин. Учинчидан, парламентларни қиёсий ўрганиш у ёки бу ҳажмда мамлакатдаги давлат ҳокимиятининг конституцион қурилмаси билан танишишни ўз ичига олган бўлиши керак. Бусиз, масалалар, парламентнинг

бошқа давлат органлари билан муносабатларининг ўзига хослигини тўлиқ билиб бўлмайди ва бунга фойда қўшимча (тўлдирувчи) бўлиб ҳуқуқшунос- олимлар, сиёсатшуносларнинг “ўзларининг” парламентлари ҳақидаги илмий ишлари ва концепциялари хизмат қилади. Тўртинчидан муҳим методологик (услубий) мезон бу фойдаланилаётган тушунча ва ибораларнинг бир бирига яқин ва мос бўлишидир. Маданий анъаналар ва тил хусусиятлари юридик тушунчалар спецификаси билан биргаликда мумкин қадар аниқлик билан тайинланиши керак. Акс ҳолда парламент ҳодисаларининг ташқи ўхшашлиги ёки ўхшамаслиги ортида уларнинг асл табиатини кўра олмаслик мумкин. Айтилган гап “акт”, “процесс”, “спикер”, “сенат”, “палата” ва бошқалари каби Ўзбекистон қонунчилигида қўлланиладиган турли маънодаги тушунчаларга тааллуқлидир. Бешинчидан парламентларни таққослаш уларнинг ҳар бири ривожланишининг “тарихий факти”ни ҳисоб олган ҳолдагина тўғри ва ҳаққоний бўлади. Бир мамлакатнинг парламенти учун ўз вақтида яхши бўлган нарсани, анча йилдан сўнг бошқа мамлакатнинг (ўхшаш бўлган тақдирда ҳам) амалиётига “кўчириш” қўллаш қийиндир. 5-§. Парламент ҳуқуқи ўқув курсини ўқитишнинг мақсадлари ва асосий вазифалари. Парламент ҳуқуқи курсининг тизими. Юристларни тайёрлашда парламент ҳуқуқининг аҳамияти “Ўзбекистон Республикасининг Парламет – ҳуқуқи” курсини (фанини) ўрганишга киритиш, парламент ҳуқуқининг пердмети ва услуби; парламент ҳуқуқи манбалари, бунда парламетнинг, унинг органларининг ижтимоий- сиёсий мақоми, ваколати, ташкил этилиши ва фаолиятининг бошқа ҳуқуқий аспектларини тартибга солувчи асосий ва қўшимча ҳуқуқий актлар тизими баён этилади;

Парламент моделлари, бунда уларнинг умумий тавсифи ва хусусиятлари берилади; Парламентларни тузиш тартиби, парламетларни шакллантиришнинг асосий тамойилларини қўшган ҳолда; Парламент ҳокимиятлар бўлиниши тизимида, бунда қонун чиқарувчи ҳокимият ва ҳокимиятлар бўлиниши тизимидаги унинг ўрнини аниқлаш масалалари ёритилади; Парламет ва унинг органларининг асосий ваколатлари ва функциялари (вазифалари), бунда палаталар, қўмиталар ва бошқа органларнинг шаклланиши принциплари (тамойиллари), уларнинг қонунчилик, назорат, молия-бюджет, вакиллик, таъсис этиш ва бошқа функция (вазифа)лари очиб берилади; Парламет аппаратининг, вакиллик ҳокимиятининг маҳаллий органлари фаолияти. Ўзбекистонда давлатчиликнинг келажакдаги ривожланиши парламентаризм ғояси ва амалиёти билан, Қонунчилик органининг ўзи- Олий Мажлиснинг такомиллашиши билан узвий боғлиқдир. Шунинг учун мустақилликка эришгач бизнинг фанимиз конституцион ҳуқуқнинг бошқа муаммоларидан анча ортда қолган, ҳуқуқ тизимида, фаннинг бошқа тармоқлари орасида ўзининг муносиб ўрни топа олмаётган парламент ҳуқуқи муаммоларини ҳал этиш заруратига дуч келди. Янги “Ўзбекистон Республикасининг Парламент ҳуқуқи” ўқув курси Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигига ва миллий давлатчиликнинг тикланиши ва ривожланиши давридаги мамлакатнинг қонунчилик органи фаолиятига асосан, мустақилликка эришгандан сўнг, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, биринчи ва иккинчи чақириқ Олий Мажлис қонунларига, шу жумладан, бизнинг мамлакатимизда тузилган янги икки палатали қонунчилик органини регламентларига ва шунингдек бу муҳим соҳада тўпланган тажриба ва илмий-амалий муаммоларни урганишдан иборат.

Тан олиш керак парламент ҳуқуқи концепциясини ишлаб чиқиш, боз устига уни ўрганиш бизнинг тадқиқотларидан анча ортда қолмоқда. Бу, бир томондан, бизда ўз миллий парламентимиз бўлмаганлиги, зарур бўлган тажриба, йўқлиги, эндигина шакллана бошлаган маълум анъаналар йўқлиги билан боғлиқдир. Бошқа томондан, миллий давлатчиликни ривожлантиришнинг ўз демократик йўлидан бораётган Ўзбекистонда, парламент иши муттасил такомиллашиб бормоқда, бошқа мамлакатларда уни қўллаш тажрибасини ва ҳуқуқи фан ютуқларини ҳисобга олган ҳолда янги икки палатали моделга ўтиш амалга оширилмоқда. Ўзбекистоннинг ўқув юртларида 2002 йилдан бошлаб парламент ҳуқуқи фани ўқитилиш факти бунинг исботи бўла олади. Олий ўқув юртларида янги ўқув курсини ўқитиш илмий – амалий кўринишда бўлиши керак ва студентларни (тингловчиларни) шаклланаётган парламент ҳуқуқи асослари, парламент, давлат ҳокимиятининг маҳалий органлари, барча даражадаги сенаторлар ва депутатлар фаолияти билан таништиришга мўлжалланган. Ўқув курсини иккинчи ва учинчи йил ўқитилаётган студент (тингловчи)ларга, улар давлат ва ҳуқуқ назарияси курсини ўрганганидан сўнг ва конституцион ҳуқуқ курсининг умумий қоидаларини тушуниб етишгач дарсларни ўтиш мақсадга мувофиқдир. Парламент ҳуқуқидаги мавзуларни ўрганишда магистрлар парламент ҳуқуқи тушунчаси ҳақида, парламент ўзи, турли мамлакатларнинг ва айниқса бизнинг мамлакатимиз қонунчилик органларининг тарихи ва ҳуқуқий ҳолати, асосий вазифаларини амалга ошириши, бу олий вакиллик органининг шаклланиши принциплари (тамойиллари), унинг сенатор ва депутатларининг мақоми ҳақида маълум билимларга эга бўлиш имконини беради, ахир оқибатда олинган билимлар қонунчилик ҳокимиятининг давлат ҳокимиятининг бошқа тармоқлари орасидаги ва, умуман жамиятдаги ўрни ва ролини англашда билим ва куникмаларга эга бўлади.

Парламентаризм ғоялари ҳозирги замон ижтимоий ва ҳуқуқий онгда тобора мустаҳкамланиб бормоқда ва бу ўз ўрнида парламентнинг ҳам ички муносабатларини ҳам ташқи фаолиятини, давлат ҳокимиятининг бошқа субъектлари билан муносабатларини регламентлашга йўналтирилган норматив-таъминловчи, юридик-ҳуқуқий мажмуани (массивни) ривожланишига шароит туғдирди. “Юриспруденция”, Давлат таълим стандартларига мувофиқ “Парламент ҳуқуқи” махсус курсининг ўқув программаси парламентаризмни илмий англашнинг услубий асосларини тарихий харакатнинг қонуниятлари ва парламент ҳуқуқининг ривожланишини магистрлар томонидан ўрганилишини назарда тутади; парламент ҳуқуқининг манбалари; замонавий давлатлар шаклларининг (уларнинг ҳуқуқий тизимнинг) нисбати ва парламентнинг давлат ҳокимияти органлари тизимидаги ўрни (роли); “Парламент ҳуқуқи” махсус курсининг мақсади аксарият замонавий давлатларнинг асосий вакиллик қонун чиқарувчи органи сифатидаги парламентнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва ҳозирги замонда амалга қилишининг умумий ва специфик (ўзига хос) қонуниятлари ҳақидаги билимларни ўзлаштириш, фуқаролик жамиятининг ривожланган институтларига эга замонавий демократик ҳуқуқий давлат мавжуд бўлишининг зарурий элементи (бўлаги) сифатидаги парламентаризмнинг тўлиқ англай олишларини шакллантиришдир. Курс(фан)нинг вазифаси хорижий мамлакатларда парламентаризм тузилиши ва ривожланишининг умумий принципларининг ва шунингдек уни Россия парламентаризми билан қиёсланиши, парламентнинг ва у билан боғлиқ бўлган конституцион – ҳуқуқий институтларнинг замонавий дунёдаги ўрни ва ролининг студентлар томонидан ўзлаштиришдир. “Парламент ҳуқуқи” махсус курсини ўрганиши натижасида студентлар қуйидагиларни билишлари керак:

- хорижий мамлакатларда парламент ҳуқуқининг асосий манбалари; - Парламентнинг замонавий конституцион моделлари; - хорижий мамлакатлар парламентларининг қонун ишлаб чиқиш функциясини амалга ошириш шакли; “Парламент ҳуқуқи” махсус курсини ўрганишлари натижасида студентлар қуйидагиларни бажара олишлари керак: - парламент ҳуқуқ тушунчаси ва предметини, парламентаризмнинг асосий тоифа (категория)ларини таърифлай олиши; - Хорижий мамлакатлар парламентларнинг шаклланиш тартиби ва фаолиятини бошқаришдаги (тартибга солишдаги) ўхшашлик ва фарқланишларни аниқлай олиши; - Хорижий мамлакатлар парламентлари фаолиятининг асосий принципларини ажрата олиши (фарқлай тамойилларини).

$Асосий адабиётлар 1. Конституционное (государственное) право зарубежннх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1995. - 778 с. 2. Конституционное (государственное) право зарубежн ы х стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1997. - 764 с. 3. Конституционное право зарубежных стран. /В.Е. Чиркин Москва: Изд-во "Юристь", 2002. - 622 с. 4. Хамедов И.А. , Хакимов М,М. Парламентское право : Учебное пособие \ Под редакцией М.Х. Рахманкулова. – Ташкент 2003 г. 5. Конституционное Государственное право зарубежных стран. /М.Ф. Чудаков. - Минск: Издательство "Харвест", 1998. - 783 с 6. Парламентское право России: Учебные пособие / Под ред. И.М. Степанова, Т.Я. Хабриевой. М.: Юристъ, 1999. 224 с. 7. Булаков О.Н. Парламентское право Российской Федерации: Учебное пособие. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 8. Конституционное право зарубежных стран в схемах.А. Щ.Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с. 9. Конституционное право зарубежных стран в схемах. А . Щ . Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с.$

O'xshashlar

Фуқарлик ҳуқуқининг субъекти сифатида фуқаролар. Фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида юридик шахслар

Парламент ҳуқуқининг шаклланиши ва ривожланиши

Парламент ҳуқуқи манбалари

Парламент ҳуқуқи асосий тушунчалар

Ўзини ўзи бошқариш ҳуқуқи Ўзбекистон миллий ҳуқуқининг соҳаси сифатида