Парламент ҳуқуқи асосий тушунчалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127 KB

Ko'chirib olish

Парламент ҳуқуқи асосий тушунчалар Режа: 1 . «Парламент» тушунчаси. Парламентни тавсифловчи асосий хусусиятлар. Парламентнинг асосий вазифалари. Парламент фаолиятининг ҳуқуқий асослари. 2. Парламентаризм тушунчаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Парламентаризм назарияси ва амалиёти. Давлат тузуми шакллари ва парламентаризм. Бошқарув шакллари ва парламентаризм. 3 . Парламент республикаси

1-§ . «Парламент» тушунчаси. Парламентни тавсифловчи асосий хусусиятлар. Парламентнинг асосий вазифалари. Парламент фаолиятининг ҳуқуқий асослари. Парламент французча «Parler» сўзидан олинган бўлиб, «гапирмоқ», «сўзламоқ» маъноларини англатади. Парламент деганда қонунчилик ҳокимиятини амалга оширувчи олий вакиллик органи тушунилади. Давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органини белгилашда парламент атамаси Буюк Британия, Франция, Бельгия, Канада, Италия, Молдова, Қозоғистон каби давлатларда ишлатилади. Баъзи мамлакатларда эса «Мажлис» «Кенгаш» «Ассамблея» каби атамалар кенг қўлланилади. Бундан ташқари, давлатлар ўз тарихий тажрибасидан келиб чиқиб парламентларни шунга мувофиқ номлайдилар, масалан, Латвия ва Литвада қонунчилик органи «Сейм» деб номланса, Туркияда «Буюк Миллат Мажлиси» деб аталади. Америка Қўшма Штатларида ва аксарият Жанубий Америка мамлакатлари парламентлари «Конгресс» деб номланади. Замонавий парламент бу ю қ ори турувчи орган б ў либ, хал қ хо ҳ иш-иродасини ифода э тадиган , қ онун чи қ ариш йули билан жамиятдаги барча ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган , ижроия хокимияти органлари ва мансабдор шахслар устидан умумий назорат олиб борадиган марказий орган ҳ исобланади. Бундан ташкари парламент бошка давлат органларининг фаолиятини ҳ ам ташкил килади. Парламент ваколатларининг ҳажмига қараб унинг қуйидаги уч хил турини белгилаш мумкин: 1. Чекланмаган ваколатли парламент; 2. Мутлақ чекланган ваколатли парламент; 3. Нисбатан чекланган ваколатли парламент. Парламентар бошқарув шаклига эга бўлган аксарият давлатларда парламент ваколатлари чекланмаган ҳ исобланади. Бунга Буюк Британия парламенти классик мисол бўлиши мумкин. Инглиз ҳуқуқшунос олимларининг таъкидлашича, Парламентнинг устиворлиги қуйидагиларни назарда тутади: 1. Қонун қабул қилиш со ҳ асидаги устунлик. Қонун фақат парламент томонидан қабул қилиниши мумкин, ўз навбатида қонун норматив ҳуқуқий актлар иерархиясида биринчи ўринни эгаллайди; 2. Давлат бюджетини тасдиқлаш ва солиқларни жорий қилиш ҳуқуқи; 3. Ҳукуматнинг парламент олдидаги жавобгарлиги; 4. Судяларни ўз лавозимига тасдиқлаш ҳуқуқи;

5. Парламент ваколатларига ўхшаш ваколатларни амалга оширувчи рақобатчи ҳокимиятнинг мавжуд эмаслиги. 1 Ҳуқуқшунос П. Бромхед мутлақ ваколатли парламент ғоясини ёқлаб чиқади. Унинг таъкидлашича, қонун мазмунига доир ҳеч қандай чекловлар, уни қабул қилишга ҳеч қандай тўсиқлар мажуд эмас. 2 Парламентни давлат ҳокимиятнинг олий вакиллик ва якка қонунчилик органи сифатида белгилаган Япония Конституциясида парламент ваколатлари аниқ санаб кўрсатилмайди. Бу эса, ўз навбатида, Япония Парламенти чекланмаган ваколатли парламент органи эканлигини тасдиқлайди. Парламентнинг қонунчилик со ҳ асидаги ваколатларининг муайян доирага киритилиши, уни мутлақ чекланган ваколатли парламент сифатида эътироф этиш имконин беради. Франция Конституциясининг 34, 35, 49-моддалари парламентнинг қонунчилик йўли билан ҳал қилиши мумкин бўлган масалалар рўйхатини белгилаб беради. Қолган масалалар билан асосан ҳукумат шуғулланади. Франция парламенти ўз ваколати доирасидан четга чиқиб қонун қабул қиладиган бўлса, бу ҳужжат Конституциявий Кенгашнинг хулосасига асосан ҳукумат декрети билан бекор қилиниши мумкин. Ривожланаётган давлатлар парламентлари ваколатларини ҳам кўп ҳ олларда мутлақ чекланган ваколатлар сифатида қайд этиш мумкин. Сенегал, Габбон каби илгари Франция мустамлакаси бўлган давлатларда парламент, айнан, француз модели асосида жорий қилинган. Нисбатан чекланган ваколатли парламентлар кўпроқ учраб туради. Бу каби парламентлар асосан федератив ёки марказлашмаган унитар тузилиш шаклига эга бўлган мамлакатларга хос. Сабаби бундай давлатларда марказий ҳокимият органларининг ваколатлари федерация субъектлари ҳуқуқлари билан чекланади, шунга асосан парламент фақат маҳаллий ҳокимият органлари ҳуқуқи билан чекланган доирадагина ўз фаолиятини юритиши мумкин. Масалан АҚШ Конгресси фақат Конституцияда аниқ кўрсатиб қўйилган ваколатларнигина амалга ошириши мумкин. Испания Конституциясида ҳам шунга ўхшаш тартиб ўрнатилган бўлиб, унга биноан, Конституцияда бевосита давлат ваколати доирасига киритилмаган масалалар, Автоном уюшмалар ихтиёрига уларнинг Низомларига асосан берилади. Умуман олганда, парламент қандай турдаги ваколатларга эга бўлиши кўп жиҳатдан унинг тузилиш ва бошқарув шаклига, сиёсий тартибига боғлиқ. Бундан ташқари 1 Уэйд Е., Филлипс Г. Конституционное право. М., ИЛ, 1950, стр- 70. 2 Бромхед П. Эволюция Британской конституции. М., ЮЛ, 1978 , стр- 199 .

парламент ваколатларига бевосита давлатнинг демократиявийлик даражаси, у юритаётган сиёсат ҳам таъсир этиши мумкин. Масалан, Президентлик республикаларида парламент ҳукуматни шакллантиришда деярли иштирок этмайди, ижроия ҳокимияти устидан назорати ҳам у қадар кенг эмас. Парламентар Республикаларда эса парламент ижроия ҳокимиятини шакллантиришда фаол иштирок этади, ҳукумат ра ҳ барини сайлайди, фаолияти устидан кучли назорат олиб боради. Тоталитар сиёсий тизим шароитида Конституция ва жорий қонунларда парламентга кенг ваколатлар берилиши мумкин, бироқ амалда уларда қийинчилик билан ҳаётга тадбиқ қилинади. Парламентнинг энг муҳим ваколатлари сифатида қонун қабул қилиш, молиявий функцияларни амалга ошириш, халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш, давлат органларини шакллантиришда иштирок этиш кабиларни эътироф этиш мумкин. Молиявий ваколатлар қаторига давлат бюджетини тасдиқлаш, солиқларни жорий қилиш киради. Давлат бюджети, одатда, қонун ҳужжати кўринишида қабул қилинади. Франция, Германия, Россия каби давлатларда айнан шундай тартиб ўрнатилган. Бироқ , Япония, Буюк Британия, АҚШ каби давлатларда давлат бюджети дастур сифатида ишлаб чиқилади ва бир қанча қонунлардан таркиб топади. Парламентнинг солиқларни жорий қилиш ваколати ниҳоятда муҳим сиёсий аҳамиятга эга. Айнан шу ваколат орқали давлатнинг бутун иқтисодий ҳаётига таъсир кўрстиш мумкин. Кўп ҳ олларда бу ваколат бевосита конституцияда кўрсатиб ўтилади Масалан, Болгария Конституциясининг 60-моддасига биноан, солиқ ва йиғимлар, бу со ҳ адаги имтиёз ва мажбурловлар қонун билан белгиланади, уларни жорий қилиш Халқ мажлиси мутлақ ваколатига киритилади. Халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш ниҳоятда муҳим парламент ваколатларидан бири ҳисобланади. Ратификация - у ёки бу шартномага қўшилишда давлатнинг сўнги розилигидир. Муайян вақт давомида халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш ваколати анъанавий тарзда давлат бошлиғига берилган. Бироқ вақт ўтиши билан халқаро шартномалар тобора чуқурроқ давлат ички ҳуқуқ тизимига кириб борди, халқаро шарномани имзолаган давлатга ўз ички қонунчилигини унда кўрсатилган қоида ва тамойилларга мувофиқлаштириш мажбурияти юклатилди. Ҳозирда халқаро шартномалар Германия ва Австрия Федерал Конститцияларига мувофиқ федерал ҳуқуқнинг таркибий қисим сифатида эътироф этилади. Франиция Конституциясига кўра эса, давлат томонидан ратификация қилинган халқаро шартномалар давлат чиқарган қонунлардан устун ҳ исобланади.

Халқаро шартномаларнинг ички қонунчлик тизимига бу қадар кучли таъсири, парламентнинг халқаро шартномаларга қўшилиш борасидаги ваколатни амалга оширишда иштироки заруратини келтириб чиқарди. Акс холда, давлат ра ҳ бари бу борадаги мутлақ ваколатидан фойдаланган ҳ олда, хатто, парламент қабул қилган қонунларни халқаро шартномага қўшилиш орқали ўзгартириши ёки умуман бекор қилиши мумкин бўлиб қолар эди. Парламентнинг давлат механизмида тутган ўрни ҳақида гапирадиган бўлсак, Ж. Локк ва Ш. Монтескье каби давлат ҳокимиятининг бўлиниши ғояси тарафдорлари унинг ваколатларини асосан қонун ижодкорлигини амалага ошириш билан чеклашга интилишган. Ж. Ж. Руссо эса давлат ҳокимиятининг яхлитлиги ҳақида сўз юритади ва қонунчилик органининг ижроия ҳокимиятни назорат қилиш ғоясини илгари суради. Замонавий парламент бу - қонун қабул қилиш функциясини амалга оширувчи давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органи. Бу функция ўз навбатида бир қатор молиявий ваколатларни, жумладан, давлат бюджетини қабул қилиш ва унинг ижросини назорат қилиш ваколатини ҳам қамраб олади. Давлат бошқарув тизимига қараб, у ёки бу даражада парламент ҳукуматни назорат қилиш ваколатига ҳам эга хисобланади. Масалан, Испания Конституциясига мувофиқ, Генерал Кортеслар (Испания Парламенти) қонунчилик ҳокимиятини амалга оширади, давлат бюджетини қабул қилади ва ҳукумат фаолиятини назорат қилади. Бироқ жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, баъзи ҳолларда парламентнинг ўзи ҳукумат сиёсати таъсири остида қолиб кетиши ва нисбатан мустақиллигини йўқотиши мумкин. Бу жараённи собиқ Совет давлатлари парламентлари мисолида яққол кузатиш мумкин. Қолаверса айрим ривожланаётган Африка ва Осиё мамлакатлари олий вакиллик органлари гарчанд ривожланган а р а б мамлакатлари модели асосида шакллантирилан бўлсада, амалда реал ҳокимиятдан ма ҳ рум ҳ олда фаолият юритадилар. Парламентнинг вакиллик хусусияти шундаки, у бутун миллат, фуқаролар номидан иш юритади. Шу сабабли кўп холларда парламентни ном л ашда “Миллий”, “Халқ” атамаларидан кенг фойдаланилади. VII - XIX асрлардаёқ вужудга келган миллий вакиллик концепцияси қуйидаги тамойилларнинг мажмуи сифатида эътироф этилиши мумкин: 1. Миллий вакиллик конституция воситасида жорий қилинади; 2. Сувер е нитетнинг мутлақ эгаси сифатида миллат парламентга ўз номидан иш юритиш ваколатини беради;

3. Парламент аъзоси уни сайлаган фуқароларнинг эмас, балки бутун миллатнинг вакили хисобланади, шу сабабли ўз сайловчиларига қарам ҳам бўлмайди. Л. Дюги ва М. Прело каби олимларнинг таъкидлашича, парламент бутун миллат ўз номидан иш юритиш ваколатини берган орган, у халқ иродасини мустақил тарзда англаб етади ва конституция доирасида фаолият юритади, яъни парламент ҳеч кимга, шу жумладан, фуқароларга ҳам бўйсунмаган тарзда миллат манфаатидан келиб чиққан ҳ олда фаолият олиб боради, унинг миллийлик хусусияти ҳам айнан шунда. 1 Баъзи олимлар парламентнинг вакиллик хусусиятига бу каби ёндашувни қоралаб чиққанлар, уларнинг фикрича бу холат парламентнинг демократик табиатини бутунлай йўққа чиқаради ва парламентни фуқаролар таъсири доирасига тушириш имкониятидан махрум қилади. Бироқ тажриба шуни кўрсатмоқдаки, амалда парламентни тўлалигича фуқаролар таъсири доирасига тушириш жуда мушкул. Бу ҳолат, айниқса, икки палатали тизимга эга давлатлар мисолида яққолроқ кўринади. Жумладан, Франция Конституциясига асосан, Парламентнинг юқори палатаси - Сенат маъмурий-ҳудудий бирликлар вакиллигини таъминлайди. Сенаторларнинг маъмурий-ҳудудий бирликлар - департаментлар аҳолиси томонида сайланишини ҳисобга олиб, бу вакилларни парламентда тегишли департамент аҳолисининг бевосита манфаатини таъминлайди деб ҳисоблаш мумкин эди. Аммо айнан департамент фуқаролари, сенаторга бевосита таъсир ўтказиш, уни назорат қилиш конституциявий имкониятидан ма ҳ рум ҳ исобланади. Бу ҳ олат парламент аъзосини сайловчиларнинг доимий таъсир доирасида ушлаб туриш имкониятини йўққа чиқаради. Истисно тариқасида Германия парламентининг юқори палатаси - Бундесратни келтириш мумкин. Бундесрат аъзолари Германия ерлари ҳукуматининг расмий вакиллари ҳ исобланадилар ва ўз ҳукуматларига бўйсунишг а мажбур ҳ исобланадилар. 1 Парламентнинг юридик нуқтаи назардан аҳоли таъсири доирасидан четда бўлиши, унинг демократиклик хусусиятини фактик жиҳатдан истисно қилмайди. Сабаби парламентни шакллантиришда партиялар муҳим ўрин эгаллайди. Ўз навбатида партия рўйхати асосида депутатлик ўринларига эга бўлган парламент аъзолари аксарият ҳ олларда партия кўрсатмаларида четга чиқмайди, ўз навбатида партиялар келажакда парламентдаги ўз ўринларини сақлаб қолиш мақсадида, сайловчиларнинг фикри, иродаси ва манфаатлари билан ҳ исоблашишга мажбур бўладилар. Бу ҳ олат миллат иродаси ва депутат фаолияти ўртасидаги узвий боғлиқликни келтириб чиқаради. 1 Дюги Л. Конституционное право. М., 1908 й., 416 б. Прело М. Конституционное правоФранции. М., 1957 й., 436 б. 1 Государственное право Германии. М., ИГП РАН, 1994, стр- 51 .

Хорижий мамлакатлар парламентлари ўз ваколатларини амалга ош и ришларида бир қанча назорат функцияларини амалга оширадилар. Жумладан, Парламентлар маълум даражада суд тизимини шакллантиришда ҳам иштирок этади. Масалан, яна ўша АҚШ Конституциясига мувофиқ, Президент сенат билан бамаслаҳат ва унинг розилги билан Олий суд судяларини тайинлайди. Франция Парламенти Президентнинг давлатга хиёнати билан боғлиқ ишларни кўриб чиқувчи Одил судловнинг Юқори Судини ва мансабдорлик жиноятлари бўйича ҳукм чиқарувчи Республика Одил судлов Судини сайлайди. Германия Федерал Конституциясига мувофиқ, Парламент Конституциявий суд судяларини ва Судяларни сайлаш бўйича қўмита аъзоларини сайлайди. Давлат органлари ва мансабдор шахслар фаолияти устидан назорат олиб бориш ваколати ҳам айнан парламентга берилади. Бу борадаги Япония Парламенти фаолияти анча яхши йўлга қўйилган. Япония парламенти ўз ваколати нуқтаи назаридан ҳукуматга юқори даражада таъсир этиш имкониятига эга ҳисобланади, юқорида таъкидлаб ўтилганидек, парламент ҳукумат фаолияти устидан назорат олиб боради. Парламент назоратининг одатий шакли бу ҳар сессиянинг бошида Бош Вазирниг ҳукумат сиёсати борасидаги ҳисоботига асосан ҳукумат сиёсатини умумий тарзда муҳокама қилиш ҳисобланади. Бироқ Япония парламентаризми тажрибасида анча кенг қўлланиладиган назорат шакли интерпелляция ҳисобланади. Назоратнинг бу кўринишини Вакиллар палатасининг аъзолари қўллаш ҳуқуқига эга. Интерпелляция ёзма тарзда палата раисига тақдим этилади, раис сўровни рад этиш ҳуқуқига эга, у бу ҳуқуқдан фойдаланган тақдирда сўров муаллифи палата пленумига мурожаат қилиши мумкин. Маҳкама етти кунлик муддат ичида депутат сўровига ёзма ёки оғзаки тарзда жавоб бериши лозим. Парламентнинг муҳим назорат шаклларидан бири бу парламент тергови ҳисобланади. Япония Конституциясининг 62-моддасига мувофиқ, ҳар бир палата давлат бошқарувига доир терговларни юритиши, тергов давомида гувоҳларни жалб қилиш мумкин. Бундан ташқари у ёки бу юридик жараён қонун талабларига асосан амалга оширилганини текшириш мақсадида тегишли баённомаларни талаб қилиш ҳар бир палата ваколат доирасига киритилган. Японияда парламент тергови анча кенг қўлланиладиган жараён эканлигини қайд этиб ўтиш лозим, кўп ҳолларда парламент тергови натижаси ўлароқ ҳукуматнинг йирик мансабдор шахслари жавобгарликка тортилган. Маҳкамага ишончсизлик билдириш резолюциясига ҳам парламент назоратининг натижаси сифтида қараш мумкин. Ишончсизлик резолюцияси, одатда, парламентарийлар ташаббусига кўра киритилади ёки ишончсизлик Бош Вазир томонидан тақдим этилган ҳукуматга ишонч билдириш резолюциясини рад этиш асосида амалга оширилади.

Вакиллар палатаси томонидан ишончсизлик билдириш тўғрисидаги резолюция қабул қилинган ёки ҳукуматнинг ишонч билдириш тўғрисидаги резолюцияси рад этилган тақдирда, Маҳкама тўлиқ таркибда истеъфога чиқиши лозим. Бу тартиб ўн кунлик муддат ичида вакиллар палатаси тарақатиб юборилмаган тақдирдагина қўлланилади. Судлов ваколатларининг парламент томонидан амалга оширилиши ноодатий ҳ ол, сабаби парламентнинг бу ваколати ҳокимиятлар тақсимланиш тамойилига бир қадар рахна солиши мумкин. Бироқ жаҳон мамлакатларининг баъзи парламентлари бевосита судлов функцияларини амалга ошириш имкониятига эга эканлигини кўриш мумкин. Баъзи парламентларга амнистия эълон қилиш ваколати берилади. Амнистия эълон қилиш гарчанд судлов ваколати бўлмасада, у ёки бу даражада суд ҳокимиятини амалга оширишга қаратилган.Парламентга муайян давлатнинг бошқарув шакли, ҳудудий тузилиши нуқтаи назаридан бошқа ваколатлар ҳам берилиши мумкин. 2 . Парламентаризм тушунчаси ва унинг ўзига хос хусусиятлари. Парламентаризм назарияси ва амалиёти. Давлат тузуми шакллари ва парламентаризм. Бошқарув шакллари ва парламентаризм. ПАРЛАМЕНТАРИЗМ — вакиллик қонун чиқарувчи орган — парламентнинг бошқа давлат органлари муносабатида расмий устувор бўладиган шароитда қонун чиқарувчилик ва ижро этувчилик вазифаларининг аниқ тақсимланиши билан ифодаланадиган бошқарув тизими. Парламентаризмда ҳукуматни парламент тузади ва бу ҳукумат парламентга ҳисобдор бўлади. Ҳокимиятлар тақсимланиши принципига кўра олий қонунчилик ваколатига эга ва давлат органлари тизимида юқори ўринга эгадир. Парламентаризмда ҳукумат парламент томонидан тузилади ва унинг олдида жавоб беради. Парламентаризм тарихи эса Англияда 1215 йилда қабул қилинган “ Буюк озодлик Хартияси” дан бошланади. П арламентаризмнинг бугунги кундаги ўрнини ва аҳамиятини қуйидаги хусусиятларда ифо далашимиз мумкин: Биринчидан, парламентлар қонун қабул қилиш вазифасини бажаради. Бу билан инсон, жамият ва давлатнинг фаолиятини ҳуқуқий жиҳатдан таъминлашда бирламчи қатламни яратишга имкон вужудга келади. Аксарият мамлакатларда қонун ҳуқуқнинг асосий манбаи ҳисобланиб, фуқаролар, давлат органлари, хўжалик ташкилотлари ва демократик институтларнинг қонунга риоя қилиши ўзига хос қатъий ижтимоий талабга айланиб бормоқда. Иккинчидан, давлатнинг барча институтлари орасида парла мент халқ вакиллигининг ягона органи сифатида намоён бўлди. Бу парламентни фуқаролар

назарида барча учун демократик институт тарзида, партиялар ва ижтимоий ташкилотларга эса мақсад тарзида кўрсатади. Учинчидан, ҳокимиятни учга бўлинишида парламент асосий институт сифатида намоён бўлиб, ҳар бир давлат органига ўз таъсирини ўтказиши мумкин. Ижтимоий манфаатларнинг жам ланиши ва уларни очиқ билдириш имконияти парламентни давлат ҳокимияти ва бошқа идоралари, «марказ» ва «жойлар» ў ртасидаги тафовутни йўқотиш йўлида ҳамкорлик майдонига ай лантиради. Аксарият давлатлар парламентларининг доимий вази фаси ўз ваколати доирасида манфаатлар мувозанатини таъмин лашдир Ижтимоий ҳаётнинг мураккаблашуви натижасида парламент лар олдида янги вазифалар пайдо бўлди. Ижтимоий манфаатларни акс эттирувчи марказ сифатида унинг аҳамияти сезиларли даражада ортди. Ижтимоий эҳтиёжларни аниқлаш, плюралистик давлатда манфаатларнинг кўпқирралигини акс эттириш, давлат қарорларини бажариш, умумий жараёнга сезиларли таъсир кўрсат иш, айтилган анъананинг ўсаётган таъсирини кўрсатади. Пар ламентлар фаолияти в а уни ташкил э тиш даражасини ат рофлича ошириш зарурияти тобора ортмоқда. Шунинг учун, парламентни ахборот билан таъминлаш, депутатларнинг касбий даражасини ошириш, қонун яратиш жараёнини, парламент назоратининг шакллари-н и, ижтимоий фикрни жамлаш воситаларини такомиллашти риш каби вазифалар парламентаризм тажрибаси нисбатан кўп бўлмаган ҳукуматларнинг кун тартибида турибди. Давлат ва ҳуқук назарияси тушунчалари тизимида «давлат шакли» категорияси билан «давлат моҳияти» категорияси бевосита боғлиқдир. Гапни «давлат шакли» тушунчасига оид турли нуқтаи назарлар мавжудлигидан бошлаш ўринли, деб ўйлаймиз. Жумладан, бир хил муаллифлар уни фақат тор маънода изоҳлайдилар. Уларнинг фикрига кўра, бу - фақат бошқарув шакли холос. Бошқа бировлар бу тушунчани кенг маънода талқин этади. Зеро, улар мазкур тушунчага бошқарув шакллари билан давлат тузилиши шаклини киритадилар. Бироқ, нуқтаи назарлар фарқи шу ёндашувлар билангина чекланмайди. Давлатнинг ички ва ташқи шаклларини фарқловчи муаллифлар ҳам бор. Ички шакл деганда, демократия, ташқи шакл дейилганда эса, сиёсий ҳоқимиятнинг аниқ ташкилоти тушунилади (Д.А.Керимов). Ушбу нуқтаи назар нималарга асосланганлигини қуйидагича изоҳлаш мумкин: модомики, демократия сиёсий тартибнинг бир кўриниши экан, уни давлатнинг ички шакли сифатида тушуниш зарур, бошқарув ва давлат тузилиши шакллари мажмуи эса, ташқи шаклни ташкил этади. Айрим давлатшунослар давлатга ҳаракатдаги динамик ва ташкилий статик тизим сифатида қарашни таклиф этадилар. Шу таклифдан қелиб чиққан ҳолда улар динамик

жиҳатдан сиёсий (давлат) тартибни, статик жиҳатдан эса, бошқарув шакли ва давлат тузилиш шаклларини давлат шакли деб ҳисоблайдилар. Яна бир гуруҳ ҳуқуқшунослар давлат шаклига қуйидагича таъриф берадилар: давлат шакли — давлат органларининг пайдо бўлиш тартиби, уларнинг структураси, хусусан, давлатнинг олий органлари структураси, улар ўртасидаги ўзаро муносабат, хусусан давлатнинг марказий органлари билан таркибий қисми органлари ва маҳаллий органлари ўртасидаги ўзаро муносабат, шунингдек, уларнинг жамиятга раҳбарлик қилиш шакли 1 . Бу таъриф узун бўлса ҳам, унда давлат шакли тушунчасининг мазмунини очиб беришга ҳаракат қилинган. Қисқача сўз билан айтганда, давлат шакли — давлат ҳокимиятининг тузилиш шаклидир. Давлат шаклига, шунингдек, мамлакатнинг тараққиёт даражаси, унинг маданияти мамлакатда таркиб топган тарихий анъаналар, урф-одатлар ҳам таъсир кўрсатади. Масалан, Англияда давлат шакллари ўрта асрларда таркиб топган бўлиб, улар ҳозирги кунга қадар ҳурмат қилинмоқда. Юқоридагиларнинг ҳаммаси юридик адабиётларда давлат шакли бўйича ягона тушунчанинг йўқлигидан далолат беради. Айни пайтда, ушбу тушунчанинг анъанавий ҳисобланган таърифи мавжуд бўлиб, уни аксарият олимлар маъқуллашади, биз ҳам уни асос қилиб олишни тавсия этамиз. Шундай қилиб, давлат шакли деганда, уч таркибий қисми (ёки томони) - бошқарув шакли, давлат тузилиши шакли ва сиёсий идора усули бирликда олинган сиёсий ҳокимият ташкилоти тушунилади (С.А.Комаров). Яна бир жиҳатни таъкидлашни истардик. Биз юқорида давлат шакли унинг мазмуни билан узвий боғлиқлигини айтиб ўтгандик. Шу фикрни батафсилроқ тушунтирамиз. Мазмун давлат ҳокимиятининг кимга тегишлилигини, унинг субъектини (эгасини) аниқлаш имконини беради, шунингдек, уни ким амалга оширади, деган саволга жавоб беради. Зикр этилганлар асосида, давлат шаклининг уч жиҳати мавжудлигига ишонч ҳосил қиламиз. Булар: - бошқарув шакли, яъни давлат ҳокимияти ва бошқарувни тузиш ва ташкил этишнинг муайян тартиби; - давлат тузилиши шакли, яъни давлатнинг ҳудудий тузилиши, марказий, минтақавий ва маҳаллий ҳокимиятларнинг ўзаро муносабатлари муайян тартиби; - сиёсий (давлат) идора усули, яъни сиёсий (давлат) ҳокимиятни амалга ошириш усул ва услубларидир. 1 А. Саидов, У. Тожихонов. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. 2 жилдли, ИИВА. Т.: Адолат, 2001, 1-жилд, 154-бет

Лекин шуни таъкидлаш жоизки, булар ҳозирча давлат шаклини тушунишга умумий ёндашув, энг илк танишувдир. Уни батафсилроқ тушуниш учун давлат шаклини ташкил этувчи уччала жиҳатни диққат билан ўрганиш, уларнинг ўзаро боғлиқлиги, ўзаро таъсирини кузатиш ҳамда назарий, сиёсий-ҳуқуқий тафаккур юз йилликлар давомида давлатни ўрганар экан, давлат шаклининг айнан шундай мазмунини нега алоҳида ажратиб кўрсатганлигини тушунишга ҳаракат қилиш керак. Узоқ вақт давомида давлат шакли бошқарув шакли ва давлат тузилиши шаклидан (биз келтирган таркибда дастлабки иккитасидан) иборат деб ҳисоблаб келинганди. Кейинчалик унга сиёсий идора усули қўшилди. Машҳур рус олими В.Е.Чиркин ўз дарсликларида давлат шаклларининг алоҳида турларга атрофлифа тўталиб ўтган.Унинг фикрича, давлат шаклини учта турга ажратиб ўрганиш лозим: 1.Поликратик (кўп ҳокимиятли) давлат шакли. Бунга кўра ҳокимиятилар бўлиниши принципининг амал қилиши, яъни турли давлат органлари ўртасида давлат ҳокимиятининг бўлиб олиниши; ҳокимиятлар бир-бирини ўзаро назорат қилиши ва мувозанатда ушлаб туриши; давлат режимининг демократик эканлиги; давлат бошқарувида халқнинг бевосита ёки билвосита иштирок этшиши каби муносабатлар асосий ўринни эгаллайди. 2. Монократик ( якка ҳокимиятли) давлат шакли.Бунга кўра маълум бир орган ёки мансабдор шахснинг ҳокимиятга якка эгалик қилиши билан ажралиб туради.Бундай давлат шаклида мувозанатда ушлаб туриш ва бир-бирини назорат қилиб туриш тизими йўқ. Бундай давлат шакли бўлган давлатларда ягона давлат мафкураси ўрнатилган бўлади. 3. Сегментар давлат шакли. Сегментар( лотинча “Segmentum”-бўлак) давлат шаклининг хусусияти шундаки, унда давлат тузуми яхлит, аммо бир нечта хил бўлаклардан ташкил топган бўлади. Бундай давлат шаклида қисман демократия, авторитаризм ва ҳаттоки тоталитаризм белгилари ҳам бўлиши мумкин. Сегментар давлат шаклида ҳокимиятнинг бўлиниши тамойили конституция билан тан олниши мумкин, лекин ҳақиқий тизимда тийиб туриш, мувозанатда сақлаш ва қарама- қарши ва қарама қарши таъсир этиш учрамайди 2 . Давлат шаклларига жуда кўп омиллар таъсир этиши мумкин. Масалан давлатни ташкил этиш (АҚШдаги территориал - сиёсий давлат тузилишининг федерал формаси), тарихий анъаналар ( Буюк Британиядаги монархия), ички сиёсий курашлар (бир қанча Африка давлатларида), жамиятда муҳим ўрин тутган диний анъаналар (Эрондаги 2 В.Е. Чиркин. Конституционное право зарубежн ых стран.Москва, « Юрист», 2001,стр-154.

теократик Ислом Республикаси) ва ҳоказо. Давлат шакллари Конституциявий бошқарувнинг объектлари ҳисобланади. Бошқарув шакли - конкрет давлатда давлат ҳокимиятини ташкил этиш усулларининг мажмуидир. Агар ушбу таърифни янада аниқрок ифодалайдиган бўлсак, у олий ҳокимиятни, боз устига унинг олий ва марказий органларини, уларнинг таркиби, ваколатларини, шу органларнинг ташкил этилиш тартибини, шунингдек, унда оддий халқ иштироки даражаси, бу органлар ваколати муддатларини кўзда тутишини айтишимиз керак бўлади. Бошқарув шакли – бу Конституцияда ўрнатилган тартибда давлат бошлиғининг белгиланиши ва Олий қ онунчилик ҳамда ижроия ҳокимият органлари муносабатларининг ташкил этиш усуллари. Ҳозирги даврда икки хил давлат бошқарув шакллари мавжуд: республика ва монархия.Улар давлат бошлиғининг мақоми билан бир-биридан фарқ қилади. 3-§ . Парламент республикаси Бундай давлат бошқарув шакли, парламентар монархия шаклига мос тушади фақат давлат бошлиғи масаласи билан ажралиб туради. Парламентар республикасида президентнинг конституциявий вакилларини белгиланиши, тартиб бўйича ҳукумат томонидан амалга оширилади, яъни президент бошчилигида ҳукумат унинг вазифасини бажаради. Парламент республикада Бош Вазир лавозими алоҳида ҳол этилиши лозим бўлган масаладир. Фақатгина Бош Вазир ҳукуматга бошчилик қилади монарх унинг ишига аралашмайди. Бош Вазир фақат парламент олдида сиёсий маъсулдир, парламент унга ишончсизлик билдириши ёки ўз ишончини қайтариб олиши мумкин. Парламентар республиканинг асосий белгиси - ҳудди парламентар монархияга ўхшаш, ҳукуматнинг парламент олдида сиёсий жавобгарлигидир. Ҳукуматнинг бир аъзосига билдирилган ишончсизлик асосан Бош Вазирга бутун таркиби билан истеъфога чиқиш оқибатини келтириб чиқаради. ҳукумат ҳам қуйи палатани тарқатиб юбориш ҳақида президентга мурожаат этиши мумкин ва сайлов кунини белгилайди. Парламентар республика давлат бошқарув шаклида ҳам ҳудди парламентар монархия сингари иккита давлат режими; паралментнинг ва ҳукуматнинг фаолияти асосий рол ўйнайди. Ҳакиқий парламентар республика шаклидаги давлатлар жаҳонда жуда кам учрайди. Бунга фақат Германия, Венгрия, Италия, Ҳиндистон, Чехия, Словекия, Эстония давлатларини киритиш мумкин. Бу давлатларнинг ўзига хос хусусиятларини

кенгроқ ўрганиш учун давлат ҳокимиятини ташкил этиш асосларини қараб чиқиш зарур бўлади. Парламентар республикасининг иккинчи кўринишида Бош Вазир ва бошқа вазирларнинг лавозимига қўйилишида президент парламентдан розилик олиши лозим бўлади. Парламентар республикасида қонунчилик ва ижро этувчи ҳокимиятнинг ажратилиши уларнинг ўзаро келишувида назоратчилик фаолияти президентлик (дуалистик) республикасига нисбатан жуда ҳам мукаммал ва чуқур жараёнларни ўз ичига олади. Давлат режими парламентар монархия каби парламентар республикасида сиёсий партияларнинг фаолиятини қанчалик даражада давлат ҳокимияти органларида тутган ўрнига қараб белгиланади. шунинг учун ҳам парламентар шаклидаги давлат бошқарувида демократик сиёсий режим давлат ҳокимиятини ташкил этиш бобида шунчалик кучли ҳисобланадики, амалда парламент ёки ҳукумат томонидан уни ўзгартиришнинг ҳеч ҳам иложи йўқ. Демак парламентар давлат бошқарув шакли инсоният ривожининг энг юқори даражада такомиллашган хоҳиш иродасини ифода этади. Германия, Буюк Британия 1789 йилги инкилобдан бошлаб Франция мана шундай жамият қургунича қанча вақт кетган". Президентлик ва парламентар давлат бошқарув усулини таҳлилий ўрганиш натижалари шуни кўрсатадики, улар орасидаги асосий фарқ ҳукумат жавобгарлик масалаларининг ҳал этилиши тартибининг белгиланишидир. Агар ҳукумат Президент олдида жавобгар бўлса, бундай давлат бошқаруви усули президентлик, агар парламент олдида жавобгарлиги белгиланган бўлса. парламентар республика деб аталади. Жавобгарлик маъноси, кўп жиҳатдан ҳукумат аъзоларининг истеъфога чиқарилиши ким томонидан ҳал этилишга боғлиқ масалаларни камраб олади. Президент олдида жавобгарлик масаласининг кўриниши асосан, ҳукумат фаолияти президентни хоҳиши билан боғлиқ бўлиб, у хоҳлаган вақтда ҳукуматни ёки алоҳида вазирни истеъфога чиқариши мумкин.

$Асосий адабиётлар 1. Конституционное (государственное) право зарубежннх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1995. - 778 с. 2. Конституционное (государственное) право зарубежн ы х стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1997. - 764 с. 3. Конституционное право зарубежных стран. /В.Е. Чиркин Москва: Изд-во "Юристь", 2002. - 622 с. 4. Хамедов И.А. , Хакимов М,М. Парламентское право : Учебное пособие \ Под редакцией М.Х. Рахманкулова. – Ташкент 2003 г. 5. Конституционное Государственное право зарубежных стран. /М.Ф. Чудаков. - Минск: Издательство "Харвест", 1998. - 783 с 6. Парламентское право России: Учебные пособие / Под ред. И.М. Степанова, Т.Я. Хабриевой. М.: Юристъ, 1999. 224 с. 7. Булаков О.Н. Парламентское право Российской Федерации: Учебное пособие. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 8. Конституционное право зарубежных стран в схемах.А. Щ.Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с. 9. Конституционное право зарубежных стран в схемах. А . Щ . Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с.$

O'xshashlar

Парламент ҳуқуқи манбалари

Парламент ҳуқуқи юридик фан ва ҳуқуқининг мустақил тармоғи сифатида

Хорижий мамлакатларда парламент

Парламент иш тартиби ва парламент аъзоларининг ҳуқуқий мақоми

Парламент ҳуқуқининг шаклланиши ва ривожланиши