Парламент иш тартиби ва парламент аъзоларининг ҳуқуқий мақоми - Huquqshunoslik - Referatlar

Парламент иш тартиби ва парламент аъзоларининг ҳуқуқий мақоми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

149 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz П арламент иш тартиби ва парламент аъзоларининг ҳуқуқий мақоми Режа: 1. Сессия тушунчаси, турлари (навбатдаги ва навбатдан ташқари). 2. Навбатдан ташқари ва одатдаги мажлислар. 3. Очиқ ёки ёпиқ турдаги пленар мажлислар. 4. Мандат ваколатининг юридик табиати: императи в мандат (ваколат) ва эркин мандат.

www.arxiv.uz 178 9 йилги Конституция билан АҚШдаги замонавий давлат шшмига асос солинган. Бироқ Америкада парламентаризмнинг гарихи XVII асрнинг охирларидан, яъни давлат қурилиши анъаналари Буюк Британия таъсирида шаклланган пайтлардан бошланган. Парламентнинг шаклланиш тартиби; Қўшма штатларнинг олий вакиллик ва қонунчилик органи Конгресс ҳисобланади. АҚШдаги давлат ҳокимиятининг шаклланиш асоси ҳокимиятларнинг бўлиниш принципида қурилган, унга кўра қонунчилик ҳокимияти Конгрессга, ижро ҳокимияти — Президентга, суд ҳокимияти эса — Олий ва қўйи федерал судларга тегишли. Конституция бўйича ҳокимиятнинг учала тармоғи турли хил тарзда шаклланади. Конгресс бевосита аҳоли томонидан, Президент — сайловчилар коллегияси томонидан, Олий суд — Президент ва Сенат ҳамкорлигида сайланади. Вакиллар икки, Сенаторлар— олти, Президент — тўрт йилга сайланади, федерал судъялар умрбод ўз мансабида бўладилар. Конституция мантиғи оуйича ушбу ҳокимиятнинг бундай шаклланиш тартиби учала трмоқнинг ҳар бирига мустақил мақом бериши ҳамда аниқ ва қатьий чегараларда фаолият юритиш ваколатини тасдиқлаши керак эди. Бироқ тараққиёт бошқа йўлдан кетиб қолди, чунки Конституциянинг ўзига ҳокимият бўлинишининг анъанавий схемасини ўзгартириш меъёрлари киритилган эди. Кейинчалик меъёрларга янгича мазмун берилиб, натижада «асосчи-оталар» ўйлаган модел ўзгариб кетди. Бу ҳокимиятнинг учта тармоғи фаолиятига ҳам, уларнинг ўзаро муносабатлари шаклларига ҳам тааллукли. Бироқ ҳозир ҳокимиятнинг қандайдир мутлақ бўлиниши еки улар ваколатларининг ажратилганлиги ҳақида гапириш мумкин эмас. 1787 йили АҚШ Конституцияси қабул қилиниши билан америка федерациясининг таркибий-функционал ҳарактеристикасида кўп нарсалар

www.arxiv.uz ўзгарди. Дастлаб АҚШ таркибига 13 Штат кирарди. Ҳозир уларнинг сони 50 тага етди. Федератив муносабатларнинг реал механизми ҳам ўзгарди. Ҳозир у АҚШ Констиуциясининг икки аср олдинги муаллифларининг модели билан кам умумийликка эга. Конституция моделининг асосида дуалистик федерализм принципи ётади. Расман Конституция мантиғига асосланилса, федерал ва штатларнинг органлари мустақилдир. АҚШ Президенти ва Конгресси сайланган вақтдан бошлаб Штатлар бўйича ўтказилган сайловлар асосида шаклланадиган институтлар — федерал ва штатлар ўртасидаги алоқалар Ўз илади. Ҳокимиятнинг ҳар бир поғонаси Конституцияда белгиланган чегарада суверен ҳуқуққа эга. «Асосчи-оталар» федерализмни худди шундай фикрлаганлар. Лекин федерациянинг реал механизми унинг биринчи асосидан анча йироқ. Ҳаёт федерация ва штатни ягона яхлитликка олиб келиш учун минглаб ришталар билан ўраб-чирмаб ташлаган. Иттифоқ ва штатларни бошқариш предмети расман етарлича қаттиқ чегаралаб қўйилган. Конституциядаги Конгресс ваколатларига тегишли саволлар рўйхати Иттифоқ ва штатларни ажратиб турадиган девор бўлиб хизмат қилади. Рўйхатга Конституция муаллифлари қўйидагиларни ҳам киритганлар: штатлараро ва ташқи савдони бошқариш, пул зарб этиш ва унинг қийматини аниклаш, тошни белгилаш, ҳокимиятнинг федерал органларини таъсис этиш, армия ва ҳарбий-денгиз флотини яратиш ва боқиш, ҳалқаро ишларни олиб бориш, почта хизматини ташкил этиш, муаллифлик ҳуқуқи ва фуқаролик бериш масалаларини регламентлаш, АҚШнинг ҳудудий мулкларини бошқариш. Ушбу рўйхат «назарда тутилган» ваколатлар принципи билан тўлдирилган. 1-модданинг 8-бўлим охирги бандида ўрнатилганидек, принцип Конгрессга «ҳамма қонунларни чиқариш ҳуқуқини беради, қайсики, бу юқоридаги ваколатлар ва ушбу Конституция билан Қўшма Штатлар ҳукуматига берилган ҳамма бошқа ваколатларни ҳаракатга келтириш учун зарурдир».

www.arxiv.uz Федератив муносабатларни ривожлантириш жараёнида ушбу меъёр Конгресс ҳуқукларини кенгайтиришда деярли ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиб қолди. Унинг АҚШ Олий суди томонидан эркин талқин этилиши молия ва муаллифлик ҳуқуқи соҳасида махсус хуқукларни қўлга киритишга, федерал ҳуқуқни бЎз ганлик учун жазоловчи жиноий қонунчилик тўпламини тўз ишга имкон берди. Лекин палаталараро савдони бошқариш ҳақидаги меъёр кенг талқин қилинди. 1824 йилда АҚШ Олий суди ўз қарорида, «Савдо муносабатлари — бу оддий савдо эмас, ундан каттароқ нарса. Бу — товарлар ва муносабатларнинг ҳаракати», деб таъкидлади. Кейинроқ, 1X51 йилда штатлараро савдога амалий кенг қамровли аҳамият берилди. Олий суднинг фикрига кўра, бу аҳамият «ягона ҳуқуқий бошқаришни» талаб қиладиган ҳамма масалаларни қамраб олимш ксрак эди. Ҳозир штатлараро савдони бошкариш ҳақидаги Конституция формуласи савдо, меҳнат ҳуқуқи табиатни қўриқлаш масалаларини қамраб олувчи яхлит қонуннинг тўплами асосида ётади. «Назарда тутилган» ваколатлар принципи федерация ва федерал қонунчиликнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаётдаги соҳаларда устунлигини тасдиқлашга имкон берди. Лекин уни қўллаш чегараси чекланмаган эмас. Умуман олганда, у Конституциянинг «ҳарфига» суяниши керак, ҳеч бўлмаганда ушбу асосий Қонунда қайд этилган айрим ваколатларга Ўз оқ бўлса ҳалқаро алоқадор бўлиши керак. Конгресс ҳокимиятини асослашда юзага келадиган бўшлиқ, унга «хос» ваколатлар билан тўлдирилади. Улар, АҚШ Олий суди тасдиқлаганидек, давлат суверенитети тушунчасидан айрича эмас. АҚШ Конституцияси Конгресснинг фаолият кўлами билан чега раланиб қолмайди. Биринчидан, федерация ва штатларнинг «такрорий» хуқуклари кўлами аниқланган. Унинг таркибига фуқаролик ҳуқуқлари соҳасидаги қонун ижодкорлик ва ҳуқуқларни қўллаш, солиқ тўлови, корпорациялар фаолиятини регламентлаш, «умумий фаровонликни»

www.arxiv.uz таъминлаш киради. Кўрсатилган масалалар ҳам иттифоқни, ҳам штатларни бошқаришга тааллуқлидир. Бироқ улар ушбу масалаларда тенгҳуқуклилик асосида иштирок этмайдилар, чунки Конгресснинг «ҳуқуқлар устунлиги» доктринасига мувофиқ, штатларнинг федерал қонунчиликка қарши бўлган қонунчиликлари эмас, балки федерал қонунчилик хақиқий, деб ҳисобланади. Бошқарув предметларини ажратиб турувчи конституциявий механизм, федерация ва штатлар томонидан регламентация қилинмайдиган масалалар рўйхати билан тўлдирилади. Экспорт учун солиқлар олиш, дворянлик унвонини инъом қилиш, қулдорликка йўл қўйиш, ҳуқуклар тўғрисидаги «Билл» талабларини бЎз иш федерацияга ҳам, штатларга ҳам тақикланган. Бундан ташқари, федерацияга штатлар аҳолисининг сонини инобатга олмай туриб, бевосита солиқлар солиш, ҳуқуқларини поймол қилувчи билвосита солиқлар ўрнатиш, савдода кимгадир енгилликлар яратиш, штатларнинг розилигисиз чегараларини ўзгартириш тақиқланган. Штатлар, ўз навбатида, Конгресснинг розилигисиз, бошқа штатлар билан ҳалқаро шартномалар ва битимлар имзолашга, пул зарб қилишга, тинчлик даврида қўшин асрашга, шартномалар мажбуриятига, федерал Конституция ва унинг асосида қабул қилинган қонунлар ва имзоланган шартномаларга қарши қонунлар қабул қилишга ҳаққи йўқ. Конституция матнида штатларнинг ваколат доираси мустаҳкамланмаган. штатлар ҳокимият органлари учун «қолдиқ» ваколатлар сақланиб қолинган, у масалалар Асосий қонунга ва федерацияни бошқаришдаги амалий шарҳга ҳам киритилмаган ва махсус чекловлар ва тақиқ (Конституцияга Х тўз атиш)ларга ҳам киритилмаган. Расман, штатларни бошқариш масаласида Конгресснинг аралашишга ҳаққи йўқ. Амалда эса бунақа эмас. Штатларда ички тартибсизликлар бўлса ва федерал қонунчиликни штатларнинг ўзидан ҳимоя қилишга зарурият туғилган пайтда штатлар ҳудудига қўшин киритилиши мумкин. Федерал қонунларини бЎз ган штатларнинг мансабдор шахслари устидан федерал

www.arxiv.uz судларда жиноят ишлари қўзғатилиши мумкин. Бироқ «ҳамён ҳокимияти» ҳамон кучли бўлиб қолмоқца. Конституцияга мувофиқ, «Конгресс ҳар қандай манбаадан кўрилган даромаддан солиқ ўрнатишга ва олишга ҳақли» (XVI тўз атиш). Ушбу ҳуқуқдан фойдаланиб, Конгресс 1986 йилда солиқ ҳуқуқини ислоҳ қилиш тўғрисидаги қонун қабул қилиниши муносабати билан штатларни бир қатор бюджет манбааларидан маҳрум этди. Масалан, 1987 йидда штатларнинг савдо айланмасидан тушган солиқ тушуми атиги 5,2 млрд. доллар бўлиб, бу 1985 йилдагидан (10,2 млрд.доллар) қарийб 2 маротоба кам. Штатларнинг Конгресс томонидан қабул қилинган ёрдам дастурига қарамлиги кенгайди. Федерация томонидан кўрсатилаётган молиявий ёрдам эса Конгресс томонидан штатлардаги сиёсатга аниқ таъсир эта оладиган бир қатор шартлар билан бирга олиб борилади. Конгресс ваколатининг ҳажмини вертикал йўналиш («федерация» — «штатлар») бўйича аниқлаб, Конгресснинг сиёсий ҳокимият тизимидаги ролини горизонтал йўналишда («Конгресс-Президент-АҚШ Олий суди») кўриб чиқамиз. АҚШ Конгресси икки палатадан — Вакиллар палатаси ва Сенатдан иборат. Вакиллар палатаси Умуммиллий вакиллик органи бўлиб, икки йилга сайланадиган 435 депутатдан иборат. Штатларга депутатлик ўринлари уларнинг аҳолиси сонига мутаносиб (пропорционал) тарзда тақсимланади. Ўринларни қайта тақсимлаш ҳар ўн йилда бир марта, яъни аҳолини рўйхатга олиш натижаларидан кейин амалга оширилади. Вакиллик палатасига сайловлар бўйича тўз иладиган сайлов округлари имкон қадар тенг аҳоли сонини қамраб олиши керак. Ҳозирги пайтда вакилликнинг квотаси 520 минг кишини ташкил этади. Энг кўпроқ вакиллик Калифорния (45), Нью-Йорк (34), Техас (27), Пенсильвания (23) ва Иллинойс (22) штатларига берилган. Бир қатор штатлар — Аляска, Вермонт, Н.Иоминг, Делавэр,

www.arxiv.uz Жанубий ва Шимолий Дакота биттадан вакилликка эга. Бу Конституция бўйича энг кам меъёр ҳисобланади. Тўлаҳуқуқли аъзолардан ташқари Палатага яна Колумбия Федерал округидан, Гуам ва Виргиния оролларидан, Шарқий Самоа ва Пуэрто-Рикодан биттадан делегат сайланади. Улар палата ва унинг қўмиталари ишида иштирок этишга ҳақли бўлсаларда, лекин овоз бериш ҳуқуқига эга эмаслар. Конституцияга мувофиқ Вакиллар палатасининг депутатлигига номзод 25 ёшга тўлган, камида етти йил АҚШ фуқароси ва Ўз и сайланадиган штат аҳолисидан бўлиши керак. Сенат штатларнинг вакиллик органи бўлиб, аҳоли сонидан қатъи назар, 50 штатнинг ҳар биридан иккитадан депутат юборади. Сенаторлар ҳам Вакиллар палатаси каби олти йил муддатга сайланадилар, лекин ҳар икки йилда Сенатнинг учдан бир таркиби қайта сайланади. Бу ҳолат Сенатга махсус, яъни доимий ишловчи орган мақомини беради. Сенатнинг яна муҳим жиҳати шундан иборатки, Конституция бўйича унга бир қатор муҳим мустақил ваколатлар берилган. Сенатнинг «маслаҳати ва розилиги билан» ҳалқаро шартномалар имзоланади. Сенат маъқуллагандан кейин Президент федерал маъмуриятининг мансабдор лавозимлари ва федерал судялик мансабларига одам тайинлайди. Сенат таркиби вакиллар Палатаси таркибидан кичиклиги ҳам аҳамиятли, Сенат ҳокимиятнинг элита институти эканлигини билдириб туради. Конституцияга мувофиқ АҚШ Сенаторлигига номзод 30 ёшга кирган, камида тўққиз йил АҚШ фуқароси ва ўзи сайланадиган штат аҳолисидан бўлиши керак. Янги чақирилган Конгресснинг иши мазкур Конгрессга сайлов ўтган йилдан кейинги йилнинг 3 январ кунининг ярмида бошланади. Парламент ва сиёсий партиялар

www.arxiv.uz 1988 йилги сайловдан кейин 101-Конгрессда сиёсий кучлар қуйидагича тақсимланди: вакиллар палатасида 262 депутатлик ўрнини демократлар, 173 ўринни республикачилар партияси эгаллади. Сенатдаги кучлар нисбати 55 демократ ва 45 республикачи лардан иборат бўлди. Капитолийда партияларнинг роли муҳим. Конгресснинг ҳар бир палатасидаги партия ташкилотларининг таркиби қўйидагича ифодаланган: кўпчилик ва камчиликнинг етакчилари «қамчилар», партияларнинг сиёсий қўмиталари ва конференциялари (кокуслар). АҚШнинг асосий сиёсий партиялари Республикачилар ва Де- мократлар бўлиб, улар сайловларда асосий рол ўйнайди ва амалда партиянинг парламентдаги таркибини шакллантиради. Вакиллар палатаси партия ташкилотлари таркиби қўйидагича шаклланган: кўпчилик ва камчиликнинг етакчилари «қамчилар», партияларнинг сиёсий қўмиталари ва конференциялари (кокуслар). Вакиллар палатасида кўпчиликнинг етакчиси кўп депутатлик ўрнига эга бўлган партия конференциясида яширин овоз билан сайланади. У палатанинг мансабдор шахси бўлмасада, спикердан кейин иккинчи шахс ҳисобланади. Кўпчилик етакчисининг вазифаси ҳеч қандай актда белгиланмаган бўлсада, бироқ унинг роли залворли — у партия стратегиясини режалаштиришга, фракциянинг қонунчилик фаолиятдаги бирлигига, жамоатчилик ва матбуот билан алоқага жавоб беради; у орқали асосан ижроия ҳокимиятининг палата раҳбарлари билан бўладиган мулоқоти амалга оширилади. Кўпчилик етакчи депутатларга таъсир ўтказишда ҳам имкониятларга эга, чунки обрўли қўмиталарга сайлаш, сайлов кампанияларига кўмаклашиш, депутатлар ташаббусини қўллаб-қувватлаш унинг позицияси билан боғлиқ. Худди шундай вазифа ва мақом палатанинг камчилик етакчисига ҳам тааллуқли бўлиб, фақат у ўз партиясида биринчи шахс бўлиб ҳисобланади.

www.arxiv.uz Кўпчилик ва озчилик етакчиларининг олдига қўйилган масалаларни бажаришда муҳим рол «қамчилар» — фракциянинг раҳбарияти ва оддий аъзолари ўртасидаги бўғин вазифасини ўтайдиган сайланган партия ижрочиларига юклатилган. «Қамчилар», уларнинг ёрдамчилари ва ўринбосарлари ўз партияси депутатларини бирлаштиришга ҳаракат қиладилар. Улар, яна, ўз депутатларининг палатага келишлари ва овоз беришларини кЎз атиб борадилар, улар учун қайси мажлисларда иштирок этиш ва унда у ёки бу масала бўйича қанақа позицияни тутиши кераклиги тўғрисида «шпаргалкалар» тайёрлайдилар. Вакиллар палатасидаги Демократик партиянинг сиёсий қўмиталар таркибига: Сиёсий қўмита, сайлов кампаниясипи ўтказиш бўйича қўмита ва кадрлар бўйича қўмита киради. Бошқарувчи ва сиёсий қўмита 31 аъзодан иборат. Уни палатанинг спикери бошқаради. Қўмитанинг 12 аъзоси Конгрессменларнинг ҳудудий гуруҳларидан сайланади, 11 аъзо қўмита таркибига мансаб бўйича киради, 8 аъзо спикер томонидан тайинланади. Сиёсий қўмита вазифасига фракцияларнинг доимий қўмиталари шахсий таркибини аниқлаш, қонунчилик фаолиятининг платформасини шакллантириш, спикерга маслаҳат бериш, ва алоҳида ҳолатларда у ёки бу қонун лойиҳаларини муҳокама қилиш киради. Сайлов кампанияларини ўтказиш бўйича қўмита кейинги муддат сайланиш учун ўз номзодини қўядиган конгрессменларни куллаб- қувватлайди. Кадрлар бўйича қўмита палата қўмиталари аппаратига кадрлар танлайди. Республикачилар партияси қўмитасига қўйидагилар киради: Сиёсий қўмита — стратегияни, дастурларнинг муқобил лойиҳасини ишлаб чиқади ва партия таркибидаги мухолифат бирлигини таьминлайди; Тадқиқот қўмитаси — илмий ва ахборот-йўқлов ишларини мувофиклаштиради; Қўмиталар қўмитаси — мухолифатнинг доимий қўмиталари шахсий таркибини аниклайди; сайлов кампаниясини ўтказиш бўйича Қўмита ва кадрлар бўйича

www.arxiv.uz Қўмита — Демократик партиядаги қўмиталар бажарадиган вазифаларни бажарадилар. Демократик партиянинг умумий мажлиси (кокус) ва Респуб л икачилар партиясининг конференцияси Палатанинг Олий партия органлари ҳисобланади. Уларнинг вазифасига фракциянинг умумий позициясини шакллантириш, партия сиёсий қўмиталари ва етакчиларини сайлаш, палатанинг доимий қўмиталари таркибига номзодларни маъқуллаш киради. Сенат Юқори палатанинг партия органларини ташкиллаштириш кўп х олатларда Вакиллар палатасидагига ўхшаб кетади. У ҳам кўпчилик ва камчилик етакчилари, «қамчилар», сиёсий қўмиталар ва кон фере нциялардан иборат. Уларнинг вазифалари ҳам кўп ҳолатларда ўхшаш, лекин кўпчилик етакчиларининг роли ва партиянинг сиёсий қўмиталарини ташкиллаштириш масалаларида фарқ бор. Сенат кўпчилигининг етакчиси — Вакиллар палатаси кўпчилигининг етакчиси каби партиянинг мансабдор шахси бўлсада, палата иерархиясида биринчи шахс. У на фақат вақтинчалик раис, балки бир қатор муҳим партия лавозимларини биргаликда оли б боради. Кўпчиликнинг етакчиси бир пайтда иккита қўмитага — (бошқарув ва сиёсий) ҳамда демократик партия конференциясига раислик қилади. Демократик ва Республика партияси Сенатда учтадан қўми тага эга. Демократик партия қўмиталари таркиби: сиёсий қўмита (9 аъзо ) — у ёки бу масалалардаги фракция позициясини ишлаб ч икади ва Сенатдан ўтадиган актлар тартиби бўйича тавсия беради; бошқариш қўмитаси (22 аъзо) — Сенатнинг доимий қўми та лари шахсий таркибини аниқлайди; сайлов кампанияси ўтка зиш бўйича қўмита(15 аъзо) — кейинги муддатга номзодини қуйган Сенаторларни қўллаб-қувватлайди. Республикачилар партияси қўмиталари таркиби: сиёсий кўмита (23 аъзо) — демократик партия лойиҳалари бўйича муқобил сиёсий платформа

www.arxiv.uz ишлаб чиқади, Сенатнинг қонунчилик ишларидаги у ёки бу масалалар бўйича фракция позициясини белгилайди; қўмиталар қўмитаси (17 аъзо) — мухолифат доимий қўмиталарининг шахсий таркибини аниқлайди; сайлов кампанияси ўтказиш бўйича қўмита (15 аъзо) — Демократик партиядаги ўхшаш қўмиталар вазифасиники каби вазифасини бажаради. Конгресс партия органларининг таркиби ва вазифалари обзорига якун ясаган ҳолда, бир қатор муҳим ҳолатларга эътибор қаратиш лозим. Биринчидан — партия органлари партиядан бўлган депутатларга таъсир этиш учун юридик жиҳатдан мустаҳкамланган бирор-бир механизмга эга эмас. Иккинчидан — фракцияларнинг ўзлари бирликдан Ўз оқ. Улар Конгресс аъзоларининг ҳудудий вакиллик ва сиёсий йўналиши бўйича бўлиниб кетган. Учинчидан — палаталарнинг фракциялари ҳам ўзаро, ҳам партиянинг марказий органлари билан кучсиз боғланган. Кўрсатилган омиллар кўп жиҳатдан Капитолийдаги партиялар фаолиятининг аниқ манзарасини чизиб беради. Палаталарнинг ташкилий тузилиши Кўпчилик партиясидан Конгресснинг биринчи сессияси бошланишида сайланадиган спикер Вакиллар палатасининг раиси лавозимини эгаллайди. Спикер п резидент ва АҚШ Олий суди раисидан кейин давлатда учинчи шахсдир. Спикернинг вазифаси етарлича кенг бўлиб, у палатанинг ишига раҳбарлик қилади ва ўрнатилган қоидаларнинг бажарилишини таъминлайди, текширув ва келишув қўмиталарига депутатлар тайинлаш ҳуқуқига эга, тартиботга тегишли баҳсларни ҳал қилади ва палаталар мажлисларида тартибни таъминлайди. Депутат сўз оладими ёки йўқми, унга қайсидир масалада таклиф («эътироф этиш ҳуқуқи») киритиш ҳуқуқи берилиши каби масалаларни ҳам Спикер ҳал қилади. Спикер раҳбарлигида палатанинг ҳамма мансабдор шахслари: вакиллар Палатасининг клерки, котиблар, пристав, эшик қоровули, почта мудири ва марламент амалиёти бўйича эксперт

www.arxiv.uz ишлайдилар. Депутат бўлмаган ушбу мансабдор шахслар палата томонидан биринчи сессиянинг бошланишида сайланади ва улардан ҳар бири ўзига бўйсунадиган маъмуриятга эга. АҚШ вице-Президенти Сенат раиси ҳисобланади. У палата мажлисини ўтказиши мумкин, бироқ, агар Сенаторлар овози тенг тақсимланмаган бўлса, овоз бериши керак эмас. Амалда пице-Президент ўзига берилган ҳуқуқлардан кам фойдаланади йўқлигида унинг вазифасини Сенат томонидан сайланадиган муиаққат раис бажаради. У, спикерга ўхшаб, кўпчилик партиясига тегишли шахс бўлиши керак. Сенат раисининг вазифаси тўлиғича спикер вазифалари билан ўхшаш бўлсада, у ўз ихтиёрига кўра «эътироф этиш» ҳуқуқини амалга ошира олмайди. Конгрессда парламент фаолиятига тегишли долзарб масалаларни ҳал қилиш учун тўз иладиган қўмиталар муҳим ролни ўйнайди. Конгресс қўмиталари таркибига доимий, текширувчи, махсус ва бирлашган кўмиталар киради. Палаталарнинг доимий қўмиталари қонунчилик фаолиятининг мувофиқ йўналишлари бўйича тўз илади ва Конгресснинг асосий ижрочи бўлимлари ролини бажаради. Палаталар регламенти ҳар бир қўмитанинг ваколатини аниқ белгилаб беради. Қўмиталар бошқарадиган масалаларнинг умумий рўйхати ҳар бир палатада 200 дан ошиб кетади. Ушбу масалалар бўйича қўмигалар нафақат хулосалар берадилар ва лойиҳалар бўйича палаталарга докладлар тақдим этадилар, балки ҳаракатдаги қонунчиликни қўллаш амалиётининг таҳлилини ҳам ўтказадилар. Сенатдаги ва Вакиллар палатасидаги қўмиталарнинг таркиби турли хил тарзда аникланади. Сенатда у Доимий қоидалар (рег-ламент) билан ўрнатилган. Вакиллар палатасида у, палатанинг ҳар бир янги таркиби билан қайтадан белгиланади. Лекин ҳар бир қўмитадан партия учун кўп ўрин сақланиб қолиш талаби ўзгармасдан қолади.

www.arxiv.uz Текшириш ва махсус қўмиталарнинг ташкил этиш тартиби ҳаракатдаги қонунчилик ёки палаталар регламентлари билан белгиланмаган. Уларни тўз ишдан мақсад, текшириш ёки қанақадир махсус масалаларни, айниқса қонунчиликни қўллаш амалиёти, ижтимоий муаммоларни, ҳукумат органлари, жамоат ташкилотлари ва Конгресс аъзоларининг фаолиятидаги ҳуқуқбЎз арликни ўрганиш хисобланади. Қўмиталарнинг шахсий таркиби палаталар томонидан уларнинг олдига қўйилган вазифага қараб белгиланади. Қўмиталар таркибига палаталарнинг раислари одам танлайдилар. Тўз илган махсус ва текшириш қўмиталарининг ваколат ва фаолият муддати палатанинг тегишли резолюцияси билан регламентланади. Махсус ва текшириш қўмиталарининг докладлари уларни ташкил этган палаталар томонидан тингланади. Докладлар тинглаб бўлинганидан кейин, қоидага кўра, махсус қўмиталар тарқатиб юборилади. Конгресснинг қўмита тизимига яна бирлашган қўмиталар иккала палатанинг қўшма резолюцияси ёки тегишли қонун асосида икки томонни теппатенг кўрган ҳолда тўз илган доимий ҳаракатдаги, ихтисослаштирилган органлар киради. Улар иккала палата томонидан қабул қилинган резолюция ёки қонун лойиҳаси матнлари бўйича ўзаро келишув зарур бўлган ҳолатда тўз илади. АҚШ Конгресси, яна тармоқланиб кетган ёрдамчи органлар тизимига эга бўлиб, улар Конгресснинг назорат вазифаларини амалга оширадилар, қонунчилик фаолиятини илмий-тадқиқот ва ахборот-йўриқнома хизмати билан таъминлайдилар. Ушбу тизим таркиби: Бош хясобот бошқармаси — ижроия ҳокимият органларининг молиявий фаолиятини ва Конгресс томонидан тасдиқланган дастурларни амалга ошишини назорат қилади; Тех- нологик баҳолашни бошқариш — қўмиталарга давлат бюджетидан молиялаштириладиган қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш жараёнида ёрдам кўрсатади, фан ва техниканинг турли йўналишлари бўйича Ўз оқ муддатли илмий-тадқиқот ишлари ўтказади; Конгресснинг Бюджет бошқаруви —

www.arxiv.uz бюджетли қўмиталар учун бюджет бўйича ҳар йилги докладларни, ҳамда Конгресс томонидан ишлаб чиқилган молиявий «билл»лар ва резолюциялар иқтисодий таъсирининг беш йиллик прогнозини ишлаб чиқади; Конгресснинг илмий-тадқиқот хизмати-тахлилий маълумотномалар тайёрлайди, қонун лойиҳалари бўйича маслаҳат ва хулосалар беради, таржималар қилади. Конгресснинг ёрдамчи органлари қаторига яна қонунчилик Кенгаши ва қонунчиликни қайта кўриб чиқиш бўйича Кенгашни киритиш мумкин. Уларнинг вазифасига ҳуқуқий масалалар бўйича ахборотларни тўплаш, таҳлил қилиш ва умумлаштириш, қонунчилик ишларининг перспектив режаларини ишлаб чиқиш, маслаҳат бериш, қонун лойиҳаларини ишлаб чиқиш ва бошқалар киради. Ёрдамчи органлар таркибига яна Конгресс кутубхонаси ва Конгресснинг ҳуқуқ кутубхонаси ҳам киради; улар ҳозирги пайтда дунё бўйича энг йирик кутубхоналардан саналади. Парламент назорати АҚШ сиссий механизмида Конгресснинг роли иккита кон- ституциявий омил: мамлакатнинг федератив қурилиши ва «ҳокимиятнинг бўлиниши» механизми билан белгилаб берилган. Расман федерация ва штатларии бошқариш предмети қатьий ажратиб қўйилган, лекин Коиституцияда яна федерал марказнинг «фараз қилинадиган» ваколатлар принципи мустаҳкамланган бўлиб, шунга мувофиқ АҚШ Конгресси «Конституция томонидан АҚШ ҳукуматига берилган ҳамма бошқа ваколатлар ва юқорида қайд этилган ваколатларни ҳаракатга келтириш учун зарур ва керакли ҳамма қонунларни қабул қилиш ҳуқуқига эга». «Фараз к,илинадиган» ваколатлар принципи мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий ҳаётидаги кўпгина соҳаларда федерал қонунчилик ва федерациянинг устунлигини мустаҳкамлаб қўйди. Шу билан бирга АҚШ Конституцияси федерация ва штатларнинг «мос тушувчи» ҳуқуқ доираларини аниқлайди, бироқ баҳс қўзғалганда Конгресснинг «устун ҳуқуқлар» доктринасига мувофиқ федсрал қонунчилик ҳаққоний деб топилади.

www.arxiv.uz Конгресс қонунлар чиқаришдек махсус ҳуқуқини йўқотгани сабаб, Президент ва кўпгина бошқа идораларга қонун ташаббускорлик ҳуқуқи мустаҳкамланиб, булар Конгрссснинг ўзи томонидан берилди. Суд ҳокимияти фаолияти ҳам мазмуни бўйича қонун ташаббускорлик ҳисобланади, конституциявий ва қонунчилик меъёрлари ҳуқуқ тизимига ўрнак суд қарорлари (прецедент) шаклида киради, яъни судлар кейинги ўхшаш ишларни ҳал қилиш учун ҳуқуқий асос қилиб олиши керак бўладиган холатда киради. Ижро ҳокимиятининг фаолият доираси ҳам дахлсиз қолмайди. Масалан, судлар маъмурий органлар учун у ёки бу ишни бажариш ёки айрим ҳаракатларни бажаришдан ўзини тийиб туришга мажбурловчи буйруклар чиқаришга ҳақли. Ўз навбатида Конгресс, резолюция ва шахсий «билл»лар (қўйига қаранг) қабул қилиб, айрим ҳолатларда ўзига бўйсунувчи ёки бўйсунмайдиган органлар ва шахсларга нисбатан бошқарув ва фармойиш бериш вазифасини бажаради. Вазифаларнинг бундай чалкашлиги давлат ҳокимияти механизмини жамиятнинг тараққиёти илгари сурган талаб ва вазифаларга тўлиқ мослаштириш мақсадига хизмат қилади. Ҳокимиятнинг бўлиниши принципи, кўп ҳолатларда, ҳокимият тармокдаридан қайсидир бирининг ҳаракатини тўхтатиб қолиш ёки зарарсизлантириш имконини берувчи «тийилиш ва посанги» тизимининг таъсири билан тўлдирилади. Конгрессга қонун бўйича ички ва ташқи сиёсат соҳасида бир қатор ваколатлар берилган. Конституцияга мувофиқ Конгресс қўйидаги вазифаларни бажаради: қонунлар қабул қилиш; давлат бюджети ва молиявий тушумларни бошқариш; ижро ва суд ҳокимияти аппаратини шакллантиришда иштирок этиш; ҳукумат аппарати фаолиятини назорат қилиш; судга ўхшаган вазифаларни бажариш; Ҳукуматлараро муносабатларни бошқариш. Бундан ташқари, яна «конституциявий бўлмаган» бир қатор вазифаларни бажарадики, булар кўп жиҳатдан

www.arxiv.uz Конгресснинг, партиялар, ижтимоий табақалар ва гуруҳлар, жамоат ва касаба уюшмалар намояндаси сифатидаги ролини кўрсатади; Парламент тартиботи Копгресснинг фаолияти АҚШ Конституцияси, алоҳида қонун чилик актлари, Сенатнинг Доимий қоидалари ва Вакиллар па латасининг Доимий қоидалари, ҳамда палаталарнинг одат ва ўрмак. (прецедент)лари билан тартибга солинган. Конгресснинг Сессияли ишлаш шакли. Конгресснинг биринчи сессияси сайлов ўтган йилдан кейинги йилнинг 3 январида бошланади. Кейинчалик сессиялар боришини Конгресснинг ўзи белгилайди, лекин жиддий шарт қўядики, унга кўра сессия ўтаётган пайтда палаталарнинг бирортаси иккинчисининг розилигисиз ўз мажлисини уч кундан ортиқ муддатга қолдириши ёки уни ўтказиш жойини иккала палата йиғиладиган жойдан бошқа жойга кўчириши мумкин эмас. Фавқулоддаги ҳолатларда иккала палатани ёки улардан бирини чақириш ваколати АҚШ Президентига берилган. Сессия ўз мажлисини аниқ муддат ёки ноаниқ вақтга ўтказганлиги тўғрисида қарор қабул қилиши билан тўхтатилади. Охирги қарор расман сессия тугаганлигини билдириб, парламсит танаффуси эълон қилинган, деб ҳисобланади. Палаталарнинг мажлислари очиқ ўтказилади, лекин ёпиқ мажлис ўтказишга ҳам рухсат берилади. Масалан, Сенатда мажлислар палатанинг кўпчилиги қарори бўйича «ёпиқ эшиклар ортида» ўтказилади, бунда таклиф Сенатор томонидан киритилган ва яна камида палатанинг битта аъзоси томонидан маъқулланган бўлиши керак. Палаталарнинг мажлислари кворум бўлган ҳолатда ҳаққоний, деб ҳисобланади. Кворум бўлмаган ҳолатларда палаталар палата нозирларига (приставларига) тегишли фармойишлар бериб, келмаган аъзоларни мажбурий тартибда келишини таъминлаши топширилади. Палаталар сессияси уни ўтказиш қатъий белгиланган тартибда қонун чиқариш кунларида ўтказилади.

www.arxiv.uz Сенатнииг Доимий қоидаларига мувофиқ, палатанинг ҳар кунги иш тартиби қўйидаги босқичлардан иборат. Мажлис Сенат руҳонийсининг ибодати билан очилади. Шундан кейин раислик қилувчи ўз ўрнини эгаллайди ва кворум бўлган ҳолатда ўтган қонунчилик кунидаги жўрнал ёзувларининг ноаниқликларини ўқийди ва тўз атади. Бу расм-русум тутагандан кейин Сенат кейинги босқичга ўтади — «эрталабки масалалар», яъни Президентнинг хати, (вазирликлар) департаментлар бошлиғининг доклад ва хабарлари ва Сенатга келиб тушган бошқа хабарлар, ҳам да кечага кунда «раиснинг столида» кўрилмасдан қолган қонун лойиҳалари, резолюциялар ва бошқа хужжатларни кўриб чиқади. «Эрталабки масалалар» босқичи қўйидаги хужжатларни киритиш билан тугайди: арзномалар ва афв, доимий қўмиталарнинг докладлари, қонун лойиҳалари, Сенатнинг биргалиқдаги ва бошқа резолюциялари. Уларни Сенатга тақдим этиш ҳуқуқи юқорида кўрсатилган навбатда фақат Сенаторларга берилган. Бундан кейин, кун ярмидан оққанда Сенат охирги босқичга — яъни «Қонун лойиҳалари ва резолюциялар тақвими» бўйича ёки «Ижроия ҳокимият томонидан Сенатга тасдиқлаш учун тақдим этилган саволлар тақвими» бўйича кун тартибини кўриб чиқишга ўтади. Вакиллар палатасининг кун тартиби умуман кам аҳамиятли фарққа эга. Масалан, Колумбиянинг Федерал округи тўғрисидаги масалалар бўйича хусусий «билль»лар ва қонун лойиҳаларини муҳокама қилиш учун палата томонидан махсус мажлис кунлар белгиланган. Вакиллар палатаси тўртта тақвимга эга. «Иттифоқ тақвими» пул билан бевосита ва билвосита боғлиқ бўлган оммавий «билл»лардан иборат. Улар амалда палатанинг ҳамма мажлисларида муҳокамага қўйилиши мумкин деган имтиёзга эга. «Палата тақвими» пул билан боғлиқ бўлмаган оммавий «билл»лардан иборат. «Хусусий тақвим»га хусусий «билл»лар киритилади. «Келишув тақвими» кам аҳамиятли ва қандайдир эътироз билдирмайдиган қонун лойиҳасига киритилади. Уларнинг муҳокамаси соддароқ тартибда ўтади.

www.arxiv.uz Расман қонун лойиҳалари, резолюция ва бошқа хужжатлар тақвимга киритилган навбатда кўриб чиқилади. Бироқ амалда «Афзаллик тартиби» қоидалари билан тақвимга тўз атиш киритилади. Одатлар, ўрнак воқеалар (прецедент)лар ва айрим регламентлар асосида ўрнатилган бу қоидалар палаталар раҳбарига яроқсиз қонун лойиҳаларини кун тартибидан олиб ташлаб, зарурларини ўтказишга имкон беради. Иш юргизишнинг бесўнақай тартиби уни енгиллаштиришнинг алоҳида шаклларини тақозо этади. Масалан, Сенатда мажлисни навбатдаги тақвим кунига чўзиш механизмидан фойдаланилади. Шу муносабат билан қонунчилик кунлари чўзилиб кетади, лекин Сенат қоидани бЎз иб бўлса ҳам тугалланмаган ишлар муҳокамасини давом эттириш имконига эга бўлади. Ушбу мақсадда Вакиллар палатаси ҳам, Сенатда ҳам депутатларнинг учдан иккисининг розилиги билан қоидани ҳаракатдан тўхтатиш амалиёти қўлланилади. У кам аҳамиятли масалалар муҳокамаси учун вақт йўқотмасдан ишларни кўриб чиқиш тартибини енгиллаштиришга имкон беради. Кўпгина расм-русумли қоидалар Сенаторлар ва Вакиллар палатасининг аъзоларининг оддийгина «бир овоздан келишишлари» билан ҳал бўлиб кетади. Баҳслар палатанинг қўйидагича қоидалари билан регламентла н ади. Сснатда Сенатор сўзга чиқишни истаса, ўрнидан туриши ва раислик қилувчидан рухсат сўраб мурожаат қилиши керак. Раис қайси Сенатор унга биринчи мурожаат қилган бўлса, сўзни ўшанга беради. Баҳс мунозарада Сенатнинг розилигисиз ҳеч ким тақвим куни давомида икки мартадан ортиқ сўзга чиқишга ҳақи йўқ. Сенат қоидалари амалда баҳсни давом эттиришни чекламайди; сўзга чиққанлар фақат муҳокама масаласи бўйича гапиришлари ҳам талаб қилинмайди. Баҳсларни тўхтатиш шу ҳақдаги қарор асосида бўлиши мумкин. Лекин уни қабул қилиш расм-русуми жуда мураккаб. Баҳсларни тўхтатиш ҳақидаги арзнома камида 16 сенатор томонидан имзоланиши керак. Бир тақвим кунидан кейин у овозга қўйилади. Қарор қабул қилиниши учун

www.arxiv.uz иштирок этаётган Сенаторларнинг (100 Сенатордан тўлиқ 60 таси иштирок этган ҳолатда) бешдан уч қисмининг розилиги зарур. Агар таклиф қабул қилинмаса, баҳс вақти чекланмайди. Масала тақвимда қолиб, муҳокамани кутиб ётаверади. Агар баҳсларни тугатиш тўғрисидаги қарор қабул қилинса, муҳокама этилаётган масала бўйича ҳар бир чиқиш бир соат билан чегаралаб қўйилади. Баҳслар вақти палатадаги кўпчилик ва камчилик партиялари ўртасида тенг тақсимланади. 100 соат ўтиши билан муҳокама этилаётган масала овозга қўйилади. Сенатдан фарқли ўлароқ Вакиллар палатасида баҳсда сўзга чиқувчилар муҳокама этилаётган масаладан четга чиқишлари мумкин эмас. Асосий масалалар бўйича уларнинг чиқишлари бир соатдан, тўз атишлар муҳокамасида 5 минутдан ошмаслиги керак. Баҳсларни ўтказиш вақти палатадаги кўпчилик ва камчилик партиялар ўртасида тенг тақсимланади. Агар палата овоз беришга ўтиш тўғрисида қарорни қабул қилса, баҳс тўхтатилади. Қонун лойиҳалари ва резолюциялар муҳокамаси моҳиятан қарор қабул қилиииши билан туталланади. Қарор оддий кўпчилик овоз билан қабул қилинади, лекин алоҳида ҳолатларда Конституциялар ёки палаталар қоидаларида кўзда тутилган бешдан уч ёки учдан икки қисм малакали кўпчиликнинг овози зарур бўлади. Конгрессда овоз беришнинг бешта усули қўлланилади. Овоз ёрдамида овоз бериш натижаларини раис палата аъзоларининг қичқириш даражасига қараб белгилайди. Алоҳида овоз беришда Палата аъзолари ўринларидан турадилар ва Сенатнинг котиблари ёки вакиллар Палатасининг клерклари томонидан ҳисоблаб чиқилади. Ҳисобчилар орқали овоз беришда депутатлар палата аьзолари таркибидан тайинланган ҳисобчилар ўртасидан ўтиб хисобланадилар. Номма-ном чақириб овоз олишда алоҳида талаблар ўрнатилган. У, Конституция ёки регламентда кўрсатилган хрлатларда, ҳамда иштирок этаётган палата аъзоларининг бешдан бирининг талаби бўйича ўтказилади. «Ҳа» ёки «йўқ» деб берилган овоз палата жўрналига ёзилади.

www.arxiv.uz Кўпинча номма-ном овоз бериш электрон тизими ёрдамида ҳисобланади. Яширин овоз бериш (бюллетенлар билан) фақат ғайриоддий тартибот билан Президентни сайлаш ҳолатларида,партия фракциялари етакчиларини ва палаталарнинг доимий қўмиталари раисларини сайлашда ўтказилади. Конгресс ишининг қўмита шакли. Палаталар доимий қўмита- ларининг фаолият тартиби Сенат ва Вакиллар палатаси қоидалари, ҳамда қўмиталарнинг ўзларининг қоидалари билан регламентланади. Палаталарнинг доимий қўмиталари ҳар ойда камида бир марта мажлис ўтказадилар. Навбатдан ташқари мажлис, қўмита раиси ёки у эътироз билдирса махсус тартибот билан чақирилиши мумкин. Масалан, Сенатда мажлис ўтказиш тўғрисидаги талаб, қўмитанинг учта аъзоси томонидан қўйилиши мумкин. Агар раис уч кун ичида мажлис ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилмаса, ариза берилган кундан бошлаб ҳисоблаганда етти кун ичида Сенаторлар мажлис ўтказиш куни, соати ва мақсади кўрсатилган хабарнома тўз адилар. Бу хабарномани қўмита аъзоларининг кўпчилиги имзоласа, мажлис хабарномада кўрсатилган муддатда ўтказилади. Қўмита мажлиси қўмита аъзоларининг учдан бирига тенг кворум тўпланган ҳолатда қонуний бўлади. Қўмитага келиб тушадиган масалалар уч босқичдан ўтади. Биринчисида, қўмита уларнинг муҳимлик даражасини аниқлайди ва шунга мувофиқкўриб чиқиш тартибини белгилайди. Кейин қўмита бўғинларининг докладидан кейин иш моҳиятан кўрилиб муҳокама қилинади. Чақирув қоғози бўйича келган гувохлар ва шахслар ўзининг эксперт баҳосини ва кўрсатмаларини берадилар. Қўмита муҳокама этилаётган масалага тааллуқпи хужжатлар, аудио ва видеотасмаларни кўриб чиқади. Қоидага кўра иш очиқ тарзда кўрилади, телевиденияга ҳам тез-тез чиқариб турилади. Палаталар регламентида махсус кўрсатилган ҳолатларда, ишни кўриш «ёпиқ эшиклар ортида» ўтказилади. Масалан, Сенатда қўмиталарнинг ёпиқ мажлислари давлат ҳавфсизлигига тааллукли ахборотни, шахснинг шаъни ва қадр- қимматини камситиши мумкин бўлган маълумотлар, тижорат сирлари каби

www.arxiv.uz маълумотларни сир сақлаш заруриятидан келиб чиқиб ўтказилади. Охирги босқич — муҳокама, моҳиятан қарор қабул қилиш ва муҳокама қилинаётган масала бўйича қўмита докладини тасдиқлашдан иборат. Қўмита доклади матнига камчиликнинг фикри ҳамда қўмита аъзоларининг алоҳида фикрлари киритилади. Лойиҳани қабул қилиш ёки қолдириш тўғрисидаги тавсия билан бирга докладда, яна эҳтимол тутилаётган бюджет ҳаражатларига баҳо, бюджетга қарашли корхона ва шахсларнинг умумий сони, унинг шахсий ҳаёт дахлсизлигига таъсири кабилар бўлиши керак. Конгресс ишининг шаклларидан бири палаталарнинг қўмитасида масалаларни кўриб чиқишдан иборат. Вакиллар палатасида бу шакл молиявий «билл»лар ва ўта муҳим қонун лойиҳаларининг муҳокамасида қўлланилади. Сенатда палаталар қўмитаси фақат шартномаларни кўриб чиқаётганда йиғиладилар. Палаталар қўмитасининг иш тартибида палата регламентларидан муҳим фарқлари бор. Масалан, палаталар қўмитасининг Вакиллар палатасидаги ишида кворум 100 кишидан иборат, одатдаги мажлисда эса 218 конгрессмен керак. Унда номма-ном овоз бериш ўтказилмайди. Қонун лойиҳалари фақат ўрганилади. Палаталар қўмитасида масалаларни муҳокама қилиш босқичлари қуйидагича: умумий баҳслар, қонун лойиҳасини ўқиш ва тўз атишларни муҳокама қилиш, Вакиллар палатасига қонун лойиҳасини маъқуллаш ёки бекор қилиш тўғрисидаги тавсия билан қабул қилинган қарорни Ўз атиш. Палаталар қўмитасида раисликни спикер эмас, балки ўзлари томондан тайинланган палата аъзоси бажаради. Қонунчилик фаолияти Конгресснинг қонун ташаббускорлик фаолияти меъёрий актлар, «билл»лар (қонунлар), резолюциялар ва буйруқлар кўринишида гавдаланади. «Билл»лар, Президент маъқуллагандан ёки унинг ветоси олиб гашлангандан кейин қонун (акт, статут) мақомига киради. Улар икки хил,

www.arxiv.uz яъни оммавий ва хусусий бўлади. Биринчиси умумҳарактердаги акт бўлса, иккинчиси индивидуал қўлланадиган ёки локал ҳаракатдаги акт ҳисобланади. Конгресс уч турдаги резолюция — қўшма, ўхшаш ва оддий резолюция қабул қилади. Қўшма резолюциялар амалда «билль»лардан, у на қабул қилиниши тартиби ва на уларнинг регламенти бўйича фарқ қилади. Кўпинча ҳаракатдаги қонунларга ўзгаришлар қўшма резолюциялар билан, аксинча, қўшма резолюцияга ўзгаришлар қонунлар билан киритилади. «Билл»лардаги каби қўшма резолюциялар ҳам Президентга имзолаш учун берилади. Конституциявий тўз атишлар лойиҳалари қўшма резолюциялар шаклида қабул қилинади. Улар иккала палатанинг учдан икки қисмдан иборат кўпчилик овоз билан маъқулланса, Президент санкцияси олинмасдан штатларнинг қонунчилик мажлисларига ратификация учун юборилади. Ўхшаш резолюциялар иккала палата фаолиятига тааллуқли бўлиб, меъёрий ҳарактерга эга эмас ва Президент санкцияси ҳам керак эмас. Амалда ўхшаш резолюцияларнинг кучи фақат Конгрессга тегишли. Оддий резолюциялар ҳар бир палата томонидан алоҳида қабул қилинади ва асосан палаталарнинг икки ташкилий масалаларини регламентлайди. Буйруқлар ҳам ҳар бир палата томонидан алоҳида қабул қилиниб, индивидуал қўлланиладиган фармойишларни ўз ичига олади. Қонун лойиҳаларини киритиш жараёни жуда оддий. Вакиллар палатасида қонун лойиҳасининг матни палата клеркининг столида турадиган «хоппер» деган махсус қутичаларга ташланади. Сенатда бу расм-русум палата раисининг розилиги билан «эрталабки мажлис» вақтида Сенаторнинг қисқача нутқи билан бажарилади. Сенаторлар ва Конгрессменлар қонун лойиҳасини моҳиятан таклиф этмасдан, кўриб чиқиш ҳақидаги арзномаларни палатага киритиш билан чегараланадилар. Бу ҳолатда қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш доимий қўмитага ёки масалани у ёки бу тарзда ҳал бўлишига манфаатдор бўлган, ўз хизматини таклиф этган лоббичи ташкилотларга топширилади.

www.arxiv.uz Лойиҳа расман киритилгандан кейин у махсус типографик бланкага, қонун лойиҳасининг қисқача номи тартиб рақами, ҳамда лойиҳани тақдим этган ва палатадан уни қўллаб-қувватлаган аъзолар (Вакиллар палатасида улар 25 кишидан кўп бўлмаслиги керак) кўрсатилган ҳолатда ёзилади. Матн ҳар бир сатрга тартиб рақами берилган варақларда ёзилади. Бу, лойиҳага тўз атиш киритиш ва муҳокама жараёнлари енгил кечиши учун қилинади. Ҳамма қонун лойиҳалари уч ўқишда ўқилади. Агар палата бир овоздан бошқача тартиб белгиламаган бўлса, улар ҳар хил кунда ўтказилади. Биринчи ўқишда, қоидага кўра, фақат лойиҳанинг номи ўқилади ва уни қўмитага юбориш масаласи ҳал қилинади. Доимий қўмита зарурият бўйича лойиҳани кейинги кўриб чиқиш тартибини аниклаган ҳолда, уни қўмита бўлимига юборади. Бу босқичда лойиҳанинг такдири бутунлай қўмитанинг қўлида бўлиб, палата қонун лойиҳасини палатага қайтариш ҳуқуқидан кам фойдаланади. Қонун лойиҳасини палатада раис ёки унинг топшириғи билан, кўпчиликдан бўлган қўмита аъзоларидан бири доклад қилади. Палата қонун лойиҳасини тегишли тақвимга киритади, зарур ҳолатларда уни кечиктирмасдан кўриб чиқиши мумкин. Палатада муҳокама қилинишдан олдин лойиҳа тўлиқ (иккинчи ўқиш) ўқиб чиқилади. Муҳокама (баҳслар) вақтида депутатлар қонун лойиҳасига тўз атиш таклиф этиш ҳуқуқига эга. Палаталарнинг қоидаларида алоҳида талаблар бўлиб, улар қонун лойиҳасига «ҳужумчилар»нинг тўз атишларини ҳам, муҳокама вақтини асоссиз чўзиб юборадиганларни ҳам чеклайди. Масалан, Сенат регламентида қонун лойиҳасини буткул рад этадиган тўз атиш киритиш тақикланган. Иккала палатада қонун лойиҳаси предмети бўйича қўмита аъзолари тўз атиш киритиш ҳуқуқига эга. Тўз атиш, раис ёьси палата аъзосининг талабига кўра ёзма тарзда тақдим этилиши керак. Агар у бир қанча саволларни ўз ичига олган бўлса,

www.arxiv.uz унинг муҳокамаси кўрсатилган масалалар бўйича алоҳида ўтказилиши мумкин. Тўз атишлар, иштирок этаётган палата аъзоларининг кўпчилик овози билан маъқулланган ҳолатда, лойиҳа матнига киритилади. Овоз беришга қадар депутат ўзи таклиф этган тўз атишни қайтариб олиши мумкин. Қонун лойиҳаси учинчи ўқишга тайинланганда, унинг матнига тўз атиш киритишга рухсат берилмайди, агар палата бир овоздан бошқача тартиб ўрнатмаса. Қонун лойиҳаси бўйича тўлиқ овоз берилгунгача, у яна доимий қўмитага юборилиши мумкин, у ерда ҳам биринчи марта кўриб чиқилгандагидек, матнига тўз атиш киритиш мумкин эмас (фақат таклиф этиши мумкин). Қонун лойиҳаси қайта босиб чиқарилгандан ва учинчи ўқишдан кейин овозга қўйилади. Қонун лойиҳаларини палатада кўриб чиқиш тартибига ҳар доим ҳам амал қилинавермайди. Уни тезлатиш мақсадида палаталар кўпинча умумий қоидани бЎз иб, фақат лойиҳалар номини ўқиш билан чекланадилар, муҳокама, тўз атиш киритиш ва овоз-га қўйиш расм-русумларини соддалаштирадилар. Бувдай ҳолат одатда, Конгресс сессияларининг охирида содир бўлади, чунки кўмиталардан келиб тушишига қараб, Конгресс бир, икки кунда ўнлаб қонун лойиҳаларини кун тартибига ҳам қарамасдан овозга қўяди ва қабул қилади. Битта палата томонидан маъқулланган қонун лойиҳаси бошқа палатага юборилади. У ерда ҳам юқоридаги тартибда муҳокама қилинади. Агар унинг матнига тўз атиш киритилмаган бўлса, унда палаталар раислари (биринчи бўлиб спикер имзолайди) имзолагандан кейин Президентга юборилади. Агар унга тўз атиш киритилган бўлса, қонун лойиҳасини такдим этган палата ё рози бўлади ёки уни инкор этиб, келишув қўмитаси чақириш таклифи билан ўша палатага мурожаат қилади. Келишув қўмитасининг қарори биринчи навбатда, лойиҳага тўз атиш киритган палатага доклад қилинади. Бир хил шаклда қабул қилинган қонун лойиҳаси, имзолангандан кейин Президентга юборилади.

www.arxiv.uz Президент қонун лойиҳасини имзолашдан бош тортиб ўз эъти-розлари билан бирга уни таклиф қилган палатага қайтариши мумкин (вето ҳуқуқи). Ветони енгиб ўтиш учун ҳар бир палата (дастлаб, қонун лойиҳаси қайтарилган палата) уни учдан икки қисм кўпчилик овоз билан қайтадан қабул қилиши керак. Ушбу ҳолатда овоз бериш номма-ном бўлиб, қонунларга қандай овоз берилганлиги тўгрисидаги маълумотлар палата жўрналига ёзилади. Овоз бериш натижалари ижобий бўлса, қонун лойиҳаси Президентнинг имзосисиз кучга киради. Шунингдек, агар Президент 10 кун ичида, (якшанбадан ташқари) ўз хулосасини бермаса (агар бу пайтда Конгресс ўз сессиясини тўхтатмаган бўлса) ҳам кучга киради. Конгресс сессияси тўхтаган бўлса, қонун лойиҳаси аниқ қайтарилади ва юқорида кўрсатилган тартибда қайтадан кўриб чиқилмайди. Қонунлар Президент томонидан имзоланган пайтдан ёки унинг ветоси енгиб ўтилгандан кейин кучга киради, фақат, қонун матнида кучга кириш муддати кўрсатилган ҳолат бундан мустасно. Қонунлар бевосита кучга киргандан кейин «Паблик-лов» сериясида нашр этилади ва унга тегишли рақам берилади. Унинг биринчи қисми Конгресснинг тартиб рақамини, иккинчиси статус (мақом) ёки резолюциянинг тартиб рақамини билдиради. Йилнинг охирида Конгресснинг ҳамма актлари жамланади ва улар хронологик тартибда «Қўшма Штатлар статутларининг тўлиқ тўплами»да эълон қилинади. Кўрсатилган иккита расмий нашрдан ташқари Конгресс қонунчилиги «Қўшма штатлар қонунлар тўпламида» эълон қилинади, бунда қонун меъёрлари (қонунларнинг ўзи эмас) уларнинг бошқариш предметига қараб тўпланади. АҚШ Конституцияси ва ундан олдинги бир қатор актлари 1776 йилги мустақиллик Декларацияси, 1781 йилги Конфедерация моддалари ва 1787 йилги Шимолий-ғарбий ҳудуддлар ҳақидаги Актлар бир тизимга келтирилган. Лекин улар Тўпламнинг «АҚШнинг органик қонунлари» бўлимида эълон қилинади.

www.arxiv.uz Қонунлар тўпламининг ушбу тизими замонавий ривожланган америкача ҳуқуққа мувофиқ эмаслигини америкаликларнииг ўзлари ҳам тан оладилар. Бироқ, шунга қарамай, ушбу системалаштириш ўз афзалликларига эга. Аввало, бу — қонунчилик хужжатлари билан танишиш қулайлиги ва осонлигида, яна муҳим томони шундан иборатки, у қонунчилик бошқарувидаги қарама-қаршилик ва камчиликларни топиб, тезда бартараф этишга имкон беради. Қонунлар Тўплами ҳар олти йилда қайта нашр этилади. Охирги нашр 1989 йилда қилинган. Ҳар йили «Тўпламга қўшимчалар» эълон қилиниб, у бир йилда амалдаги қонунчилик билап киритилган ўзгаришлардан иборат бўлади. Молиявий қонун лойиҳаларини қабул қилиш расм-русуми Молиявий қонун лойиҳаларини қабул қилиш расм-русуми бошқа қонун лойиҳаларини кўриб чиқиш тартибидан кўп ҳам фарқ қилмайди, лекин қўйидаги қоидалар билан тўз атиш кири-тилади. Давлат даромадлари (соликутар ва бошқалар) тўғрисидаги қонун лойиҳалари фақат Вакиллар палатаси томонидан таклиф этилиши мумкин. Сенат фақат уларни тўхтатиш ёки матнига тўз атишлар киритишга ҳақпи. Бошқа қонун лойиҳаларидан фарқли ўлароқ, молиявий қонун лойиҳалари фақат «билль» шаклида тақцим этилиши мумкин. Шунда лойиҳалар Вакиллар палатасида ўтказилаётган исталган мажлисда муҳокамага қўйилиш ҳуқуқига эга бўлади. Молиявий «билль»ларнинг ўтишида палаталарнинг молиявий қўмиталари муҳим рол ўйнайди. Масалан, Сенатда бошқа ҳамма қўмиталар пул ажратишни кўпайтириш тўгрисида таклиф киритишга ҳақпи эмас; бу таклифлар ҳаракат- даги қонунлар ёки шартномалар, ҳамда Конгресснинг ўша сессиясида аввал қабул қилинган актлар ва резолюциялар талабла-рини бажаришни мақсад қилиши бундан мустасно.

www.arxiv.uz Бюджетни тасдиқлаш тартибини алоҳида таъкидлаш лозим. 1985 йилги «Мутаносиб бюджет ва дефицитнинг фавқулоддаги назорати» тўғрисидаги қонун билан ўрнатилганидек, бюджетни тасдиқлаш қўйидаги босқичлардан иборат. 3 январдан кейин биринчи душанбада Президент Конгрессга кейинги молиявий йил бюджетининг лойиҳасини юборади. Конгресс уни Бюджет бошқармасига юборади, у 15 февралда лойиҳа бўйича палаталарнинг бюджет қўмиталарига ҳисобот тақцим этади. Шу пайтдан эътиборан бюджетни ишлаб чиқишга палаталарнинг доимий қўмиталари жалб қилинади. Улар 26 февралгача ўзи хулоса ва таклифларини тақцим этиши керак. Бюджет қўмиталари 1 апрелга бюджет бўйича мувофиқ келувчи резолюция лойиҳаси тайёрлайдилар ва 16 апрелгача Конгресс уни қабул қилади. Шундан бошлаб, кейинги молиявий йилда (ўша тақвим йилининг 1 октябрида бошланади) пул ажратиш тўғрисида қонун лойиҳалари ишланади. Шартномаларни тасдиклаш Шартнома Сенатда овозга қўйилишидан олдин турли кунда, уч ўқишдан ўтиши керак. Биринчи ўқиш Сенатни шартнома билан таништириш учун хизмат қилади. Бу босқичда шартнома-ларни доимий қўмиталарга юбориш, унинг матнини босиб чиқариш ва уни Сенатнинг ёпиқ мажлисида кўриб чиқиш тўғрисидаги аввал қабул қилинган фармойишни бекор қилиш тўғрисидаги таклифларга рухсат берилади. Ҳамма шартномалар ташқи муносабатлар бўйича доимий қўмитага (Сенат бир овоздан бошқача ҳал қилмаса) юборади. Қўмита шартномани муҳокама қилгандан кейин қарор қабул қилади ва бу ҳақда палатага доклад қилади. Қўмита шартномани кўриб чиқишни номаълум муддатга қолдириб, қарор қабул қилишдан бош тортиши тез-тез бўлиб туради. Қўмита томонидан палатага берилган шартномалар, ижроия ҳокимияти Сенатга тасдиқпаш учун юборган масалалар тақвимига киритилади. Шў вақтдан эътиборан қўмитанинг шартнома устидан расман юрисдикцияси

www.arxiv.uz йўқолади. Амалда қўмитанинг раҳбарияти шартнома палата орқали ўтишини мувофиқлаштиришда давом этади, бунда у баҳсларда устун ҳуқуқларга эга бўлади. Шартнома палатада камида бир кун турганидан кейин Сенат муҳокама қилишга киришади. Шартнома икккинчи марта ўқилади ва, агар баҳслар бўлмаса, овозга қуйилади. Агар тўз атишлар ва шарҳлар таклиф этилган бўлса, биринчи навбатда ташқи муносабатлар бўйича доимий қўмитанинг таклифи доклад қилинади. Шартномага тўз атишлар Сенат томонидан ё алоҳида, ё умум ҳолда қабул қилинади. Кейин маъқуллаш тўғрисидаги резолюцияга илова қилиб киритилган шарҳлар қабул қилинади. Тўз атишлар ва шарҳлар оддий кўпчилик овоз билан қабул қилииади. Кейин шартнома Сенатга маъқуллаш учун киритилади, иштирок этувчи Сенаторларнинг учдан икки қисми овоз берса, тас-диқланган ҳисобланади. Шартномалар муҳокамаси очиқ, зарур ҳрлларда яширин ўтказилади. Ёпиқ мажлис бўлганда палатанинг сенаторлари ва мансабдор шахслар ахборотни сир сақлаш маж-буриятини оладилар. Уни бЎз иш Сенаторни палата таркибидан четлатишга олиб келиши мумкин. Шартномани кўриб чиқишни янги Конгресс сессиясига ўтказиш мумкин эмас, бироқ ўша Конгресснинг муддати даврида шартномаларни битта сессияда кўриб чиқиш тугалланмагаи бўлса, кейинги сессияда муҳокамаси тўхтатилган жойидан давом эттирилади. Мансабга тайинлашни маъкуллаш расм-русуми Президентнинг тайинлаш бўйича таклифлари Ссиат гомонидан тегишли қўмитага берилади. Сенатнинг регламенти ушбу масала бўйича қўмиталарнинг предметли ваколатини белгиламайди. Бироқ ўрнак воқсалар (прецедент) билаи ўрнатилгани дек, масалан, судяии тайинлашда хужжатлар юридик кумитага, дипломатларни тайинлашда — гашқи муносабатлар қумитасига юборилади ва ш.к. Доимий қўмиталарга иш юборишда баҳслар ўтказилмайди, палата раиси якка тартибда ҳал қилади. Бироқ, предметли ваколат бЎз илган ҳолатда Сенат кўпчилик овоз билан

www.arxiv.uz раиснимг қарорини ўзгартириши ва масалани бошқа қўмитага юбориши мумкин. Доимий Қўмита палатадан хужжатларни олгандан ксйин, уни кўпинча, ўзининг бўлими (ёрдамчи қўмита)га беради. Ёрдамчи қўмита масалани очиқ мажлисида кўриб чиқади, қарор қабул қилади ва хужжатларни ўз тавсиялари билан Қўмитага қайтаради. Қўмита ўз навбатида ёрдамчи қўмитанинг докладини муҳокама қилади ва ушбу борада қабул қилинган қарорини Сенатга доклад қилади. Сенат тайинлаш масаласини тақвимтга киритилган тартибда кўриб чиқади. Тақвим Сенатга ижроия ҳокимият томонидан тасдиклаш учун тақдим этилади. Аҳамиятсизроқ мансабларга тайинлаш масалалари бутун рўйхат билан кўриб чиқилади. Сессия кетаётган пайтда муҳокама этилаётган масалалар бўйича Сенат қарор қабул қилмаса (ва агар Президент қайта тақцим қилмаса), кейинги сессияда кўрилмайди. Худди шундай тартиб Сенат мажлисини 30 кундан кўп муддатга кўчиришда ҳам қўлланилади. Президентни сайлашнинг фавкулодда тартиботи Конституцияга киритилган XII тузатишга мувофиқ, агар даъвогарлардан биронтаси сайловчилар коллегиясининг мутлақ кўпчилигининг овозини тўпламаса, Вакиллар палатаси кўпроқ овоз тўплаган учта даъвогар орасидан Президентни сайлайди. Бундай ҳолатда овоз бериш штатлар бўйича ўтказилади, ҳар битта штатнинг вакили депутатлар сонидан қатъий назар, фақат битта овозга эга бўлади. Кворумни камида учдан икки штатлар бўйича вакиллар Палатасининг аъзолари ташкил этади. Овоз бериш бюллетен бўйича ўтказилади. Ҳамма штатларнинг кўпчилик овозини тўплаган номзод Президентликка сайланган ҳисобланади. Импичмент тартиботи Импичмент ташаббуси билан вакиллар Палатаси чиқади. Импичмент бўйича таъқиб арзномалар, Президентнинг йўлланмаси ва бошқа сабаблар билан ўтказилади. Лекин, фақат палата аъзо-ларигина ишни қўзғатиш тўғрисидаги резолюцияни киритиши мумкин. Вакиллар палатасига келиб

www.arxiv.uz тушган хужжатлар юридик ёки махсус қўмитага юборилади. У ерда айбнинг асосланганлик даражаси аниқланади ва текшириш ўтказиш учун асос бор ёки йўкдиги тўғрисида Палатага доклад қилинади. Агар қўмита ишни текшириш мумкин деб ҳисобламаса, палатанинг розилиги билан у тўхтатилади. Агар палата ишни қўзғатиш тўғрисида резолюция киритса, хужжатлар, қоидага кўра, импичмент моддасини тузиш учун юридик қўмитага юборилади. Импичмент моддалари палата то-монидан (оддий кўпчилик овозда) тасдиқланган ҳолатда ишни моҳиятан кўриб чиқиш учун Сенатга берилади. Сенат импичмент модцаларини рад қилиши мумкин эмас ва ишни кўриб чиқиш учун қабул қилиши керак. Судья ваколатини бажариш учун Сенаторлар қасам ичадилар ёки сўз берадилар. Президентни айблаш бўйича ишни қўриб чиқишда мажлисни АҚШ Олий судининг раиси олиб боради. «Импичмент тартибида ишни кўриб чиқиш қоидаси» далиллар тақцим этиш, гувохларнинг сўроғи ва томонлар фикрларини эшитишни назарда тутади. Импичмент суди Вакиллар палатаси томонидан эълон қилинган айблов бандлари бўйича овоз бериш билан тугатилади. Айбдор деб тан олиш учун сенаторларнинг камида учдан икки қисми розилиги зарур.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т. «Адолат» 2003 й. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон — келажаги буюк давлат. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 4. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин! — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 7. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 8. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. — Т., “Ўзбекистон”, 1995. 9. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. — Т., “Адолат”, 1992. 10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т., “Адолат”, 1998. 11. Қаюмов Р.Қ. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи. — Т., “Адолат”, 1998. 12. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро билл p . — Т., 1992. 13. Бобоев Ҳ.Б., Рамазонов И. Инсон ҳуқуқлари. Т., 1997 й. Ўқув қўлланмаси. 14. Х.Т. Ҳокимиятлар тақсимланиши назарияси, Ўзбекистон давлат органлари тизимининг такомиллашуви. — Т., 1995. 15. Муаллифлар жамоаси — Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат. — Т., 1995. 16. Азизхўжаев А.А. Ҳокимият тақсимланиши таомилининг амалий ифодаси. — Т., 1994 йил, “Ҳаёт ва қонун”, 2-сон.

O'xshashlar

Парламент ҳуқуқи манбалари

Хорижий мамлакатларда парламент

Парламент ҳуқуқининг шаклланиши ва ривожланиши

Парламент ҳуқуқи асосий тушунчалар

Узбекистон Республикасида Давлат хокимияти вакиллик органларининг депутатлари ва сенат аъзоларининг хукукий ҳолати