Мусулмон ҳуқуқи манбалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Мусулмон ҳуқуқи манбалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB

Ko'chirib olish

Мусулмон ҳуқуқи манбалари Режа: 1. Мусулмон ҳуқуқининг манбалари тушунчаси ва таснифи 2. Қуръони карим ислом ҳуқуқининг асосий манбаси сифатида, ундаги ҳуқуқий нормалар. 3.Сунна, Ижмоъ ва Қиёс тушунчалари ҳуқуқий манба сифатида. 4. Ислом ҳуқуқининг қўшимча манбалари

Мусулмонҳуқуқинингманбалари тушунчаси ва таснифи Ғарб ҳуқуқи дунёвий тизим бўлганлиги сабабли унинг манбалари қонунлар ва урф-одатлардан иборатдир. Аммо ислом ҳуқуқи дунёвий ҳуқуқ бўлгани ҳолда диний моҳиятга эга бўлгани учун, ўзининг сарчашмасини илоҳий манбадан олади, бу эса ғарб ҳуқуқи билан унинг асосий фарқини кўрсатади. Исломий ҳуқуқнинг асосий манбалари буюк фақиҳлар томонидан якдиллик билан тўрта деб тан олинган. Усулул фикҳда манбалар «адилла» (далиллар) ёки «адиллаи-тафсилия» (тафсилий далиллар) атамалари билан ифодаланади. Ислом ҳуқуқи масалаларини ўрганиш билан шуғулланган ҳозирги замон олимлари шариат ҳуқуқ тизимининг манбалари ҳақида турлича фикрларни билдирганлар. Масалан: Х.Сулаймонова шариатда барча ҳуқуқ тармоқлари, жумладан, жиноят ҳуқуқига тегишли масалаларни хал этишда унинг учта манбаи: Қуръон, сунна ва ижмоъ амал қилган деган бўлса, М.Муллаев мусулмон ҳуқуқидаги мазкур учта манба қаторига қиёс ва одат ҳуқуқини ҳам қўшган. Мазкур тўрта асосий манбаларни кўриб чиқамиз: Биринчи манба: Қуръони карим Қуръони карим 23 йил рисолат даври (610-632 йиллар)да Пайғамбаримиз Ҳазрат Муҳаммад алайҳиссаломга Аллоҳ томонидан нозил қилинган илоҳий китоб ҳисобланади. Қуръон (араб. «ал-Қуръон» - ўқимоқ, қироат қилмоқ; жамлаш) - мусулмонларнинг муқаддас китоби бўлиб, 114 сура, 6210 оят, 77434 сўздан таркиб топган. Қуръондаги ҳар бир суранинг ўз номи бор. Қуръон сураларининг 95 таси 13 йил давомида Макка шаҳрида нозил бўлиб, Маккий суралар деб аталади. Уларнинг учдан бир қисми, яъни 19 таси 622- йили юз берган ҳижратдан кейин давомида Мадинада нозил бўлиб, Маданий суралар деб қабул қилинган.

Айтиб ўтилган бу икки хил сураларнинг фарқлари шундан иборатки, Маккада нозил қилинган оятлар кўпинча эътиқодий масалалар, ибодатлар, олий аҳлоқий фазилатлар, эркин фикрлилик, илму тафаккурни тарғиб қилинган. Уларда кўпинча «Эй иймон келтирганлар, Эй мўминлар!» хитоб этилади. Мадинада нозил бўлган оятлар, фикҳий аҳком- муомалот, жиноят ва жазо, оилавий муносабатлар, сулху тинчлик битимлари ва мусулмонлараро бошқа алоқаларга тегишли бўлиб, уларда асосан «Ё яйюҳаннос!» (Эй одамлар, эй инсонлар) деб хитоб қилинади. Таъкидлаш керакки, Қуръон муқаддас китоб эканлиги унинг тўпланиши ва асл ҳолида ҳозиргача сақланиб келмоқда. Бу хусусият унинг илоҳийлик аҳамиятидан келиб чиққанлиги туфайлидир. Қуръони карим уч марта тўпланган: Биринчи марта: Пайғамбаримиз ҳаётлик чоғларида ваҳий котиблари орқали ёзилган оятлар ва сураларни Пайғамбар (а.с) уйларида сақлаш ва улар томонидан сураларни ўз ўрнига қўйиш даври эди. Иккинчи марта: Халифа Абу Бакр даврида Ҳазрат Умар таклифига биноан Зайд ибн Собит раҳбарлигида тайин этилган ҳайъат томлнидан Қуръоннинг барча оятларини бирлаштириб, тўплаш даври. Учинчи марта: Ҳазрат Усмон даврида бутун ислом дунёсида қироатни бирлаштириш учун мусҳаф шаклида қабул қилинган Қуръондан нусхалар кўчириб тарқатиш даври. Ўзбекистон Республикаси диний ишлар идорасига тегишли қўлёзмалар фондида сақланаётган Усмон Мусҳафи нусхаси мазкур нусхалардан биридир. Қуръонда фикҳий-ҳуқуқий масалаларга кўпинча умумий ёндашилади ва айрим масалалар, масалан, ҳуқуқулло муфассал шаклда ёритиб берилади. Мазкур фикҳшунос олим доктор Муҳаммад Юсуф Мусо кўрсатишича, фикҳий-ҳуқуқий масалалар бўйича Қуръонда қуйидаги соҳаларда оятлар мавжуд: 1. Хаққуллоҳ (Амалий ибодатлар) бўйича - 140 оят;

2. Шахсий ҳуқуқ (оила, талоқ, васият ва бошқалар) бўйича - 70 оят; 3. Муамолот ёки фуқаролик ҳуқуқи (олди-сотди, ижара, гаров, қарз, ширкат ва бошқалар) бўйича-70 оят; 4. Жиноят ва жазо бўйича-30 оят; 5. Суд, суд жараёни, гувоҳлик ва унга боғлиқ бўлган масалалар бўйича- 20 оят. 6. Бизнинг фикримизча, давлат ҳуқуқи сохасида - 3 оят, Демак, ҳаммаси бўлиб, Қуръонда-333 та ҳуқуқий оят бор. Қуръоннинг бошқа илоҳий китоблардан иборатки, у фақатгина ақилавий-ғоявий манба эмас, балки қонун ва аҳлоқ ҳамдир. Машҳур файласуф Ибн Рушд (в. 595 ҳ.й.) фикрича, бу Қуръоннинг буюк мўжизаси ҳисобланади. Иккинчи манба: Сунна «Сунна» луғатда йўл-йўриқ маъносада бўлиб, фикҳий атама сифатида ислом Пайғамбарининг сўзлари, феъллари (амаллар) ва тақрирлари, яъни тасдиқлари, шунингдек, саҳобалрнинг ва амаллари мажмуидан иборат. Қуръондан кейин ислом ҳуқуқининг иккинчи мабаи Суннати Набавийя (пайғамбармизнинг сунналари) ҳисобланади. Ул зотнинг ўзлари бундай деган эдилар: «Сизлар учун икки нарса қолдирдим, модомики уларга амал қилиб юрсангизлар, хеч қачон адашмайсизлар. Улар Аллоҳнинг китоби ва менинг суннатимдир». Шубҳасиз, Ҳазрат Муҳаммад Аллоҳнинг танланган вакили, буюк элчиси ва таблиғотчиси (тарғиботчиси) эди. Қуръони каримда бундай дейилади: «Эй Пайғамбар, Аллоҳ томонидан сега нозил этилган (юборилган, туширилган) нарсаларни таблиғ қилгин(одамларга етказгин)». Тадқиқотчи олимлар, жумладан, доктор Аҳмад Шалабий Суннани икки хилга бўлиб ўрганганлар. Биринчи тури шундан иборатки, агар бирор иш қилинмоқчи бўлса, яратувчи томонидан ўша ишга тегишли фикр Пайғамбарга ваҳий (ваҳйи хафий) орқали билдирилади. Пайғамбар уни ўз сўзлари орқали баён этади.

Бу ваҳйи хафийнинг Қуръон оятлари, яъни вахий жалийдан фарқи шундаки, Қуръон оятларининг ҳам мазмуни, ҳам ибораси Аллоҳ томонидан Жаброил орқали юборилган бўлади. Суннанинг иккинчи тури шундан иборатки, агар мусулмонлар ҳаётига тегишли бирор бир янгилик киритилиши зарурати сезилса, лекин уни ҳал қилиш учун Пайғамбарга ваҳий келмаса, бундай аҳволда Пайғамбарга ижтиҳод қилиш, яъни масалани ўз шахсий фикри асосида ечиш учун рухсат берилган ҳисобланади. Ўшанда Пайғамбар ижтиҳод қилиб,саҳобалар билан кенгаш-маслаҳат ўтказиб, бир тўхтамга келади. Агар Пайғамбар томонидан қабул қилинган қарор ва билдирилган фикр Қуръон оятлари орқали тўғриланса, Сунна (Пайғамбарнинг сўзи ёки қабул қилган қарори) Қуръон орқали мансух бўлади, яъни бекор қилинади ва Қуръоннинг ҳукми амалга оширилади. Аммо агар Пайғамбар бир инсон сифатида баъзи бир ишларни бажарса шариат манбаи ёки шариат қонуни ҳисобланмайди. Масалан, Пайғамбар бир таомни бошқа бир таомдан устун қўйса, ёки бир либосни ёқтирса, бундай ишлар ташриъ эмас, яъни шариат хукмларига кирмайди. Мусулмонлар Пайғамбарда юз берадиган бундай икки ҳолатни билармидилар? Албатта билардилар, масалан, Бадр уруши бўлиб ўтадиган жой ҳақида сахобалардан бири-Ҳубоб ибн Мунзир: «Бу Аллоҳдан ваҳий бўлганми ёки ўзингизнинг ижтиҳодингизми?» деб ундан сўраганда, Пайғамбаримиз « Ўзимнинг ижтиҳодим» деб жавоб бердилар. - Гап шундай бўлса, менимча, Бадр қудуғи ёнига жойлашсак яхшироқ бўларди». Бошқа мусулмонлар ҳам Ҳубоб ибн Мунзирни қўллагандан кейин, Бадр қудуғи ёнига жойлашиши учун рухсат берилди. Суннанинг қонун тузиш салоҳияти Пайғамбар Қуръоннинг шарҳловчиси сифатида ташриъ қилиш ваколатига эга бўлган. Шунга биноан Сунна ташриъ (қонун тузиш) бўйича икки асосий соҳани қамраб олади:

Биринчи соҳа, Қуръонда зикр этилган ҳукмларни ёритиб беришга боғлиқ. Иккинчи соҳа, Қуръонда кўрсатилмаган хукмларни ташриъи (қонуний шаклда чиқариш)га боғлиқ бўлади. Биринчи соҳада сунна Қуръони карим оятларини тафсир ва таъвил қилади, мужамл ибораларини изоҳлайди, умумий маънога эга бўлганини хослаштиради, мутлақ, қайду шартсиз оятларга қайду шарт қўяди. Баъзи бир мисоллар: Қуръонда «Намоз ўқинглар» деб нозил қилинган, лекин намозларнинг сони, сифати, ракъатларнинг сони Пайғамбар томонидан белгилаб ва амалда кўрсатиб берилган. Бу эса мужмал иборани изоҳлаш мисолидир. Умумий мазмуни хос қилишга мисол: Қуръонда мерос тизими умумий маънода келган, лекин Пайғамбар мерос олиш учун динбирлиги,қотил бўлмаслик ва қул бўлмасликни шарт қилиб қўйиб, уни хослаштирган. Масалан, отасини ўлдирган ёки ноҳақ йўл билан унинг ўлимига сабаб бўлган фарзанд отасидан мерос олиш ҳуқуқидан махрум бўлади ва шу кабилар. Иккинчи соҳада Суннага тегишли баҳс: Зарурат чоғида Қуръонда айтилмаган бирон-бир янги хукмни Сунна белгилаб беради. Бу ўринда баъзи хукмлар Пайғамбардан ваҳий хафий (илҳомга ўхшаш ҳолат) орқали содир бўлган ва баъзилари унинг ижтиҳоди ва шахсий фикридан келиб чиққан. Албаттаки, Пайғамбар ижтиҳод қилишда ҳам ислом руҳи ва фалсафасини назарда тутади. Бу ўринда кўп мисоллар келтириш мумкин. Масалан, жадда (буви)га меросдан олтидан бир хисса бериш, никоҳ битимининг тўғри бўлиши учун гувоҳлар шартлиги, бадан аъзолари хуни, яъни баҳосини белгилаш, шунингдек урф асосда амал қилингшанда униннг тўғрилигини тасдиқлаш. Ҳадис илми ёки ҳадисшунослик Ҳадис Суннанинг асосий қисми, яъни Пайғамбаримиздан ривоят қилинган сўзларни ифодалайди. Лекин баъзи тадқиқотчи олимлар, жумладан, ал-Азхар ислом университетининг вакили доктор ал-Хусайний Абдумажид

Ҳошим Сунна, ҳадис, хабар ва асрни бир маънода, яъни Пайғамбар томонидан асос солинган йўл-йўриқ, унинг сўзлари, ундан саҳобалар ва тобииндан етиб келган барча ривоятларни ўз ичига олади деб таъкидлайди. Ҳадис (араб. - «хабар», «янгилик»), ҳадислар-Муҳаммад пайғамбарнинг (САВ) айтган сўзлари, қилган ишлари, кўрсатмалари тўғрисидаги ривоятлар. Икки қисмдан иборат: матн ва иснод (айтилган сўзни айтувчисига боғлаш). Арабистон, айниқса, Пайғамбарнинг шаҳри деб тан олинган Мадина шаҳрида саҳобалар кўплиги туфайли хадис ровийлари кўп эди ва ҳар доим ҳадислар ривоят қилиниб турарди, Ироқ ўлкасида эса саҳобалар Ҳазрат Умар даврида юборилди ва ундан кейин сиёсий ҳадислар ва урушлар кўплиги сабабли, Ироқ ҳадис ровийларини етарли даражада жалб этишга муваффақ бўлмади. Ироқ турли-туман ақидавий йўналишлар ва сиёсий ҳаракатларнинг минтақаси бўлганлиги сабабли, чексиз қарама-қаршиликлар марказига айланди. Исломга қарши гуруҳлар турли-туман тўқима ҳадисларни яратиб, Пайғамбарга нисбатан бера бошлаган эдилар. Бундан келиб чиққан мураккаб муаммолар ҳадисларни саралаш, яъни ҳақиқий ҳадисларни жаълий (тўқима) ҳадислардан ажратиб олиш заруратини юзага келтирди. Бу мақсадга эришиш учун бир қатор усул ва қоидалар ишлаб чиқилиб, илмул-ҳадис, яъни ҳадисшунослик илмига асос солинди. Ҳадис илми икки турга бўлинади. Биринчиси, ривоятул-ҳадис Пайғамбардан ривоят қилинган унинг сўзлари, амаллари, тасдиқлари, унинг ахлоқи ва олий фазилатлари ва бошқа сифатларини, шунингдек, саҳобалар ва тобиинга нисбат берилган нарсаларни ўрганади. Иккинчиси, дориятул-ҳадис ҳадис ва Суннани ривоят қилишда фойдаланиладиганусул ва қоидаларни ўрганади.

«Дорият» сўзи бир нарсани том маънода тушуниб олишдир. Дориятул - ҳадис мусталаҳул-ҳадис, усули-ҳадис илми ёки ривоятул-хадис илмининг усуллари деб аталади. Яъни ҳадисшунослар рвийлар ва ҳадислар матнини ўрганиш учун келишиб олган қоида ва усуллардир. Ҳадис илмида, жумладан, қўйидаги атамалар ишлатилади: Санад: ҳадис ровийлари ва ташувчилари силсиласи. Матн: ҳадис мазмунини ифодаловчи иборалар-сўзлар. Умумий маънода ҳадислар уч турга-саҳиҳ, ҳасан, заифга бўлинади. Сунна ва Пайғамбар ҳадисларини тўплаб, уларни жаъли (тўқима) ҳадислардан ажратиб олиш бўйича ватандош алломаларимиз Имом Муҳаммад ибн Исмоил Бухорий (810-870) ва Имом Муҳаммад ибн Исо Термизий (815-892) унутилмас хисса қўшиб, ўзларидан абадий ва барҳаёт асарлар қолдирганлар. Масалан, Имом Бухорийнинг шоҳ асари «ал-Жомиъ ас-саҳиҳ» Қуръондан кейин энг мўътабар ва ишонарли китоб сифатида қабул қилинган. Учинчи манба: Ижмоъ «Ижмоъ»сўзи иттфоқ ва келишув маъносида ишлатилади. Фиқҳий атама сифатида «Ижмо, одиллик сифатида ва мужтаҳидлик малакасига эга бўлган бир давр олимларининг муайян ҳукмлар бўйича келишувдан иборатдир». Ижмоъ, Суннадан кейин фикҳ-ислом ҳуқуқшунослигининг учинчи асосий манбаи бўлиб, у орқали белгиланган ҳукмларга амал қилиш вожиб бўлади. ғаззолийнинг фикрича, ижмо мазҳаби масала бўйича Муҳаммад умматининг иттифоқи-келишувидир. Умумий маънода «Исломда ҳуқуқ” китоби муаллифлари фикрича, ижмо икки қисмга бўлинади: Биринчи ижмоул-умма (уммат ижмои), яъни ислом жамоасининг келишуви; Иккинчи ижоул-аимма (Имомлар-олимлар ижмои), яъни уммат имомлари бўлмишфикҳ илмининг буюк олимлари келишуви.

Ижмоул-уммага мисол, ҳаж ибодати маросимининг талаблари барча мусулмонлар томонидан бир хил ижро этилишидир. Олимлар ижмоси икки хил бўлади: Биринчиси, оят ёки ҳадисларни изоҳлаш бўйича келишув, масалан, вафот этган кишининг зиммасида қолган қарзларни марҳумдан қолган молу- мулк (тарака)ни ворисларга бўлиб беришдан олдин қарз эгаларига тўлаш зарурлиги таъкидланган оятлар бўйича келишув. Иккинчиси, ҳуқуқий усул ва қоидалар сифатида бир қатор мўжаз ва қисқа иборалар мажмуи бўйича келишув бўлиб, уларда бирон-бир оят ёки ҳадисга асосланганлигига ишора қилинмаса ҳам, ишонч билан қабул қилинган. Масалан, вақф қилувчининг иродаси шариат ҳукми ўрнида туради, яъни ўз мулкини вақф қилувчи киши вақф қилиш билан шундай доимий бир мулкка асос соладики, ундан келадиган манфаатларни маълум ташкилотга ўтказиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқи абадийлаштирилади, лекин мулкнинг ўзи сақланиб қолади ва хеч ким уни сотиш, сотиб олиш ва эгалик қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди. Вақф тизими ислом ҳуқуқига хос бўлган ҳуқуқ тармоқларидан бири бўлиб, бошқа хеч бир ҳуқуқий тизимда мавжуд эмас. Иккинчи мисол: «Аз-заруроту тубиҳул-маҳзурот» (зарурат чоғида ноарво нарсалар раво бўлади). Ушбу зарурат тамойилига кўра, инсон ҳаёти хатарга тушган чоғда бошқа озиқ-овқат бўлмаган тақдирда таъқиқиланган овқатлар масалан, чўчқа гўшти, ёки ўзи ўлган ҳайвон гўштидан истеъмол қилиш мумкин. Ижмоъни ифодалаш ва умум эътиборига ҳавола этиш усулига қараб, у уч тоифага ажратилди: 1)аниқ-равшан айтилган ижмоъ, яъни ошкора муҳокама қилиш натижасида қабул қилинган умумий қарор (ал-ижмоъ ал-қавлий); 2)амалий ижмоъ, яъни муҳокама қилинмаган, лекин бир хил ҳолатлардаги бир хил қарорлар ва амаллардан келиб чиқадиган қарор (ал- ижмоъ ал-амалий);

3)айтилмаган, «яширин» ижмоъ, яъни муайян мужтаҳиднинг амалда ҳаммага маълум бўлган, ҳеч ким эътироз билдирмаган қарори (ал-ижмоъ ас- сукутий). Шуни ҳам таъкидлаш керакки, ижмони амалга ошириш учун ижтиҳод ваколатига эга бўлган кишиларнинг келишуви эътиборга олинади, оддий одамлар, мутакаллимлар, муҳаддислар ва фиқҳ усуллари бўйича етарли даражада олим бўлмаган кишиларнинг келишуви хеч қандай аҳамиятга ва эътиборга эга эмас. Тўртинчи манба: қиёс Ислом ҳуқуқининг энг тортишувчи манбаларидан бири Қ иёс - аналогия (илгариги қарорга қараб қарор чиқариш) бўйича ҳуқуқий масалаларни ечиш ҳисобланган. Қиёс (араб.-таққослаш) -ўхшашлик бўйича фикр юритиш, эркин мушоҳада юритиш - ар-раъй турларидан бири, ҳуқуқий масалаларни оқилона ҳал қилишнинг асосий принципи. Қиёс ҳуқуқий атама сифатида хукми аниқ бўлмаган масалан насс орқали ҳукми аниқ бўлган масала билан солиштириб, ораларида муштарак сабаб мавжуд бўлган суратда иккинчи масала ҳукмини ҳукми аниқ бўлмаган масалага кўчиришдан иборатдир. Ўшанда иккинчи масала ислом қонунига мувофиқ бўлса, биринчи масала ҳам қонуний бўлади ёки аксинча. Масалан, хамр (узум ёки хурмодан тайёрланган ичкилик) Қуръонда қатъий ҳаром деб ҳукм қилинган, аммо ароқ ва бошқа мевалар ёки ўсимликлардан тайёрланган ичкиликлар ҳақида насс мавжуд бўлмаганлиги сабабли унинг ҳукми (яъни ҳалол ёки ҳаром эканлиги) аниқ эмас эди. қиёс орқали улар орасида муштарак сабаб борлиги, яъни ҳар иккаласи ҳам ичувчини маст ва иродасиз қилиш хусусиятига эга эканлиги маълум бўлгани натижасида, хамрнинг ҳукми, яъни ҳармлик ароққа кўчирилиб, у ҳам ҳамр каби ҳаром деб ҳукм қилинади. Эдвард Сахов фикрича, «раъй» саҳобалар замонида юзага келиб, ундан кейин қиёс даражасига кўтарилган бўлса, Гелд Зиҳер фикрича, ислом фиқҳда

«раъй»дан фойдаланиш ҳаёт жараёнида суд ишларини юритиш учун юзага келган жиддий заруратдан келиб чиқиб ривожланган ва қиёс шаклини олган. Эдвард Сахов таъкидлашича, раъйга асосланган фиқҳ Абу Ҳанифадан илгари тараққиёт поғоналарига кўтарила олмади. У биринчи бўлиб, бошқа фиқҳ қоидалари қаторида ушбу фаннинг қиёс принципини ишлаб чиқди. Шуни таъкидлаш зарурки, уни амалда қўллаш фақиҳдан катта ақл- заковат ва билим талаб қилган, чунки доим Қуръон матни ёки маълум фактни асос қилиб олиш, очиқ-ойдин ўхшашлик билан қаноатланиш ёки яширин ўхшашликни излаш ва ҳоказо усуллардан бирини танлашга тўғри келган. Қ и ё сга кўра, Қ уръонда, суннада ёки ижмоъда ўрнатилган қоидалар бу ҳуқуқ манбаларида тўғридан - тўғри кўрсатилмаган ишларга ҳам қўлланиши мумкин бўлган . Қиёс нафақат янги пайдо бўлган муносабатларни тез ечишга имкон яратган, балки у шариатни бир қатор даврларда илоҳий аралашувлардан озод қилишга хизмат қилган. Таққослаш учун олинган материал бўйича қиёс ё Қуръон ва Сунна матнлари асосида (шаръий қиёс), ё яхши маълум бўлган ва ишончли факт асосида (ақлий қиёс) амалга оширилади. Таққослаш имкониятига қараб очиқ-ойдин қиёс (аз-зоҳир) ва яширин қиёс (ал-хафий) фарқланади. Таққосланаётган ҳолатларнинг ўзаро нисбатига кўра «узоқ» ёки «яқин», «торайтирувчи» ёки «кенгайтирувчи» қиёс фарқланади. Истеҳсон қиёс икки турга бўлинади , яъни қиёси зоҳир (ёки жалий) ва қиёси хафий (ёки истеҳсон) га бўлинади. Истеҳсон қиёси жалийни тарк этиб, насс ёки урфга амал қилишдир. Ислом ҳуқуқида фатво ҳам фиқҳга оид қўшимча шариат манбаи сифатида амал қилади. Фатво-ислом ҳуқуқида муфти ёки уламолар кенгаши томонидан диний, ҳуқуқий, сиёсий ҳамда ижтимоий масалаларда шариат ва фиқҳ нуқтаи назаридан бериладиган хулоса, қарор, ҳукм ёки изоҳ. Фатво Қуръон, ҳадислар ва шариатга ёки илгари берилган фатволарга асосланиб чиқарилади.

Ҳуқуқшунос олимлар энг машҳур фатво тўпламлари қаторига ал- Марваррудий (1069 й. в.э.), Муҳаммад ибн Рушд (1126 й. в.э.), Умар ал- Бухорий (1141 й. в.э.), ал-Ҳасан Қозихон (1196 й. в.э.), ал-Ҳасан ал- Марғиноний (1203 й. ҳаёт бўлган) ва бошқа фақиҳлар томонидан тузилган тўпламларни киритадилар. Одат-исломдан олдинги ҳуқуқий комплексларнинг сақланиб қолган нормалари, шунингдек ҳуқуқий ҳаётнинг шариатда ўз аксини топмаган кўринишларидир. Ислом қонуншуносларининг ишловларида «одат» тушунчаси «урф» тушунчаси билан уйғунликда қўлланилган ва унинг синоними ҳисобланади. Одат ҳуқуқи шариат қоидаларининг шаклланишига катта таъсир кўрсатган ва ҳуқуқнинг қўшимча манбаи сифатида қаралган. "Урф" деб кишилар ўрганиб, одатланиб қолганликларига асосан қилиб келаётган ишларига, сўзларига айтилади. Юқорида таъкидлаганимиздек, урфни одат деб ҳам юритилади. Ишдаги урфга мисол: кишилар олди-сотди вақтида, "олдим", "сотдим" деган лафз –сийғани ишлатмай, пулни бериб, нарсани олиб кетаверадилар. Аслида, икки томоннинг ризолигини ифода этувчи "олдим-сотдим" сийғаси ишлатилиши лозим. Сўздаги урфга мисол: одамлар "бола" деганда фақат ўғил болани тушунишади, ваҳоланки, "бола" лафзи ўғил ва қизга баробар далолат қилади. Одамлар "гўшт" деган лафзни балиққа нисбатан ишлатмай, уни балиқ дейдилар. Ваҳоланки, Аллоҳ таоло Наҳл сурасининг 14-оятида айтадики: Яъни: "У (Аллоҳ) денгизларни мусахҳар қилди (яъни, сузиб, кемада ва бошқа нарсалар ила юришга муяссар қилди), тоинки янги-янги гўштдан истеъмол қилинглар, деб". Бу оятда балиқ гўшт деб айтилган бўлса ҳам, урфда балиқ дейилади. Урф кишиларнинг ҳар хил табақалари одатидир. Унга махсус кишилар бўлиши лозим эмас. Ниҳоят, ислом ҳуқуқининг қўшимча манбалари - фармон ва қонун ҳақида икки оғиз.

1) Фармон – давлат раҳбарининг буйруғи ёки фармойиши. 2) Қонун - давлат ҳукмдори томонидан қабул қилинадиган олий ҳуқуқий ҳужжат (ҳозирги даврда мусулмон мамлакатларининг парламентлари томонидан қабул қилинади). Қонун ва фармон аввало давлат органлари фаолиятини, шунингдек давлат ҳокимиятининг аҳоли билан маъмурий-ҳуқуқий муносабатларини тартибга солувчи нормаларни тўлдирган. Шундай қилиб, мусулмон ҳуқуқи манбалари ўзининг алоҳида ўрни ва аҳамиятига эга бўлганлиги учун ҳам , улар масаланибир вақтни ўзида ҳам мураккаб, ҳам содда та рзда тушунтириб беришга ҳаракат қилади.

Мавзуга доир ҳуқуқий адабиётлар ва норматив - ҳуқуқий ҳужжатлар: 1.Хидоя. Комментарии мусульманского права. Под ред. А. Саидова. Т,1 "Ўзбекистон" 1994 йил. 2. Ҳадислар. 1-4- томлар. Тошкент, 1995-1996 йиллар. 3 . А.Ш. Жузжоний. Ислом ҳуқуқшунослиги, Ханафий мазҳаби ва Ў рта Осий факихлари. "Тошкент ислом у ниверситети" нашриёти,2002 йил 4 .А.Х.Саидов. Основы мусульманького права. Т, 1994год "Адолат" 5 .Қурьони Карим, таржима ва тафсир. муаллифи Абдулазиз Мансур "Шарқ"нашриёти матбаа акциядорлик компанияси босмахонаси. - Т,: 200 1 й . 7.Мухтасар., "Чўлпон" нашриёти босмахонаси Т,: 1994 йил 8 .Муҳамедов. Ислом ва давлат назарияси муаммолари «Адолат» 1999 й. 9. Бернард Дж.Вайсс. Дух мусульманского права. Усул ал-фикх./ Пер.с англ. –СПб.: «Издательство» «Диля», 2008. –320.

O'xshashlar

Парламент ҳуқуқи манбалари

Мусулмон ҳуқуқи йўналишлари ва мазҳаблар

Мусулмон ҳуқуқи тизими соҳалари ва институтлари

Рим ҳуқуқи фанининг предмети ва манбалари

Мусулмон ҳуқуқи фанининг тушунчаси, предмети, услуби ва аҳамияти