O`t qo`yish va yong`in xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatlarini tergov qilish - Huquqshunoslik - Referatlar

O`t qo`yish va yong`in xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatlarini tergov qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

O`t qo`yish va yong`in xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatlarini tergov qilish Reja: 1. O`t qo`yish va yong`in xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatlarining kriminalistik tavsifi 2. Dastlabki tergov harakatlarini tashkil etish va o`tkazish 3. Tergov o`tkazish rejalashtirish va keyingi tergov harakatlari

1) O`t qo`yish va yong`indan saqlash qoidasini buzish xavfli jinoyatlar turiga kiradi. Bunday jinoyatlar inson hayotiga, ayniqsa salomatligiga va ularning davlat va shaxsiy mulkiga jiddiy ziyon beradi. 2) Odatda yong`in to`g`risida jinoyat ishi qo`zg`atishga yong`in to`g`risida xabarning o`zi, shuningdek qasddan o`t qo`yib yuborish yoki yong`inga qarshi xavfsizlik qoidalarini jinoyatkorona buzish, shu jumladan olovga nisbatan ehtiyotsizlik sabab bo`ladi. 3) Bevosita yong`in chiqishiga sabablar xilma-xil bo`lib, ularni asosan to`rt guruhga bo`lish mumkin: 4) ochiq joydagi o`tning ta`siri (alanga, qizigan jism, uchqun, chaqmoq); 5) o`z-o`zidan o`t olish, ya`ni tashqi issiqlik ta`sirida buyumning yonib ketishi; 6) qizib o`z-o`zidan yonish, ya`ni kimyoviy reaksiya ta`sirida yong`in chiqishi va fizik hodisalar; 7) atrofdagi predmetlarning o`z-o`zidan yonishi va yong`in sodir etilishiga olib keladigan portlash. 8) Binoda yonuvchan materialning mavjudligi, binoning haddan tashqari ivirsib yotganligi, o`t o`chirishga mo`ljallangan dastlabki vositalar, yong`inga qarshi signalizatsiya bo`lmasligi yoki ularning yaroqsizligi, yong`inga qarshi xavfsizlik tartib qoidalariga rioya qilinmasligi, yong`in chiqishi, portlash yuz berishi, deformatsiyaga uchrashi va qulashi, o`t o`chirish idoralariga o`z vaqtida xabar bermaslik, obyekt xodimlarining yong`inni o`chirishga tayyor emasligi va boshqalar o`tning avj olib tez tarqalishiga olib keluvchi asosiy omillar hisoblanadi. 9) Mazkur jinoyatlarni sodir etish usullari ham xilma-xil, ammo ba`zi bir umumiy alomatlari mavjud. 10) Ko`pincha qasddan o`t qo`yishlar ma`lum tayyorgarlik bosqichlari

bilan xarakterlidir. Bunda jinoyatchi tajovuz qilish yo`llari to`g`risida axborot to`playdi, o`z niyatlarini oldindan rejalashtirib oladi, o`t qo`yish uchun zarur bo`lgan texnik vositalar va qurollar tanlaydi, ularni yashirish choralarini ko`radi. 11) O`t qo`yish usullarini bir necha guruhlarga bo`lish mumkin: 12) tez alanga oladigan va tez yonadigan materiallar yordamida o`t qo`yish; 13) maxsus tayyorlangan yonuvchi materiallar yordamida o`t qo`yish; 14) tashqi olov manbaidan tez o`t olishga yoki belgilangan vaqtda alangalanishga mo`ljallangan maxsus tayyorlangan texnik moslama yoki maxsus yaratilgan sharoitdan foydalanib o`t qo`yish; 15) o`z-o`zidan yonib ketadigan biror buyum yoki material uchun qulay sharoit yaratish yo`li bilan o`t qo`yish. 1) Yong`inga qarshi xavfsizlik qoidalarini buzish bilan bog`liq jinoyatning mazkur turlari uchun tayyorgarlik ko`rish bosqichi mavjud emasligi harakterlidir, ayni vaqtda u keyingi faoliyatini niqoblashga xizmat qiladi. Sodir etish usullariga ko`ra, mazkur huquqbuzarlik bir necha guruhlarga bo`linadi: 2) yoritgich, isitgich, gaz va kimyoviy qurilmalardan foydalanishda va saqlashda yong`inga qarshi qoidalarga rioya qilmaslik; 3) turli yong`in, alanga oladigan va portlash xavfi bo`lgan materiallarni saqlash, tashish, foydalanish va tayyorlashga oid texnik qoidalarga rioya qilmaslik; 4) elektr o`tkazgichlarni montaj qilish va yoritgich asboblarini saqlashda yong`inga qarshi tartib qoidalarga rioya qilmaslik; 5) yong`inga qarshi ishonchli himoya asboblar, qurilmalar, mashinalarni boshqa maqsadlarda, xususan ishlab chiqarish jarayonida

foydalanish va hokazo. Ushbu jinoyatlarni sodir etadigan shaxslarning o`ziga xosliklari ham xilma-xildir. Yong`in sodir etganlar turar joyida va ish joyida salbiy tavsiflanadi, ularning orasida ilgari sudlanganlar ko`proq uchraydi. Yong`inga qarshi xavfsizlik tartib-qoidalarini buzib, jinoyat sodir etgan shaxs bilan mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligiga rioya etish qoidalarini buzgan shaxsni bir guruhga kiritish mumkin. O`t qo`yish va yong`inga qarshi xavfsizlik qoidalarini jiddiy buzish tarzidagi jinoyatlarni tergov qilishda quyidagi holatlarga aniqlik kiritish kerak: yong`in qachon yuz bergani; yong`in qayerdan boshlandi, uning manbalarining soni va tarqalishi; yong`in, uning chiqishi va tarqalishini kim ko`rgan, kuzatgani; yong`in chiqishiga qaysi voqealar sabab bo`lgani; agar yong`in xavfsizlik tartib-qoidalarining buzilishi natijasida chiqqan bo`lsa, unga rioya qilish uchun javobgarlikni kimning zimmasiga yuklangani; tartib-qoidalarning buzilishi nimalardan iborat va bunga kim tomonidan yo`l qo`yilgani; agar yong`in texnik sabablarga ko`ra chiqqan bo`lsa, aniqrog`i ular nimalardan iborat, texnik nosozliklar qachon paydo bo`lgani, ularni o`z vaqtida aniqlab, bartaraf etish imkoni bo`lganmi; agar qasddan o`t qo`yilgan bo`lsa, uning sabablari, ijro usullari qanday, kim tomonidan va qanday vositalardan foydalangan holda sodir etilgani; agar yong`inda odamlar qurbon bo`lgan bo`lsa, u qanday vaziyatda yuz berdi, agar tan jarohati olgan bo`lsa, uning harakteri va jiddiylik darajasi qanday; yong`in chiqishiga kim aybdor, o`z harakatlari (yohud harakatsizligi) bilan yong`in chiqishga sabab bo`lgan shaxsning aybdorlik darajasi, aybni

og`irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi vaziyat qanday; yong`in yetkazgan zarar harakteri va miqdori; yong`in chiqishiga olib kelgan sabab va shart-sharoitlar. Yuqorida sanab o`tilgan vaziyatlar bilan birga boshqa jinoyatlar (qotillik, o`g`rilik va h.k)ni yashirish niyatida qasddan amalga oshirilgan ishni tergov qilishda yong`in bilan niqoblashga mo`ljallangan jinoyatni dalillar bilan isbotlash kerak. 2 . Dastlabki tergov harakatlarini tashkil etish va o`tkazish Yong`in to`g`risidagi ishlar bo`yicha dastlabki tergov harakatlari ro`y bergan vaziyatga to`g`ri yo`nalish berish imkoniyatlarini ta`minlash, yong`inni birinchilar qatorida sezgan, ko`rgan va kuzatgan shaxs dastlabki bosqichlarni topish va so`roq qilish, qoldirgan izlarni ko`rib chiqish va belgilab olish, ashyoviy dalillarni qidirib topish va saqlab qo`yish kerak. 1) Yong`in to`g`risidagi ishlar bo`yicha dastlabki tergov harakatlari quyidagilarni o`z ichiga oladi; 2) hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish; 3) ekspertiza tayinlash va o`tkazish (texnik yong`inga oid, kriminalistik, tibbiy); 4) yong`in chiqishida gumon qilinayotgan shaxsni tintuv qilish; 5) o`z ko`zi bilan ko`rgan shaxslarni so`roq qilish; 6) gumon qilingan shaxsni tekshirishdan o`tkazish. Sanab o`tilgan tergov harakatlarini kechiktirmasdan, shu bilan birga jinoyat sodir etgan shaxsni topishga qaratilgan tezkor-qidiruv tadbirlarini o`z muddatida amalga oshirish kerak. 1) Militsiyaning tezkor-qidiruv xodimlari yong`in chiqqan atrofni

tekshirib ko`rishi, jinoyat izlarini qidirib topishi, maxsus itning qidiruv xizmatlaridan foydalanib, alohida shaxslarni kuzatib borishi, jinoyatchini “issig`ida” ta`qib qilish tadbirlarini amalga oshirish lozim. 2) Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirishda, kunning qaysi vaqti bo`lishiga qaramay, tekshiruvni tezroq boshlash kerak. Agar hodisa tunda sodir bo`lgan bo`lsa, kunduzi qo`shimcha tekshiruv o`tkazish tavsiya etiladi. 3) Tergovchi hodisa sodir bo`lgan joyga borishda ilmiy-texnika vositalaridan tashqari yong`in tushgan joyni ko`zdan kechirish uchun mo`ljallangan maxsus asboblarga ham ega bo`lishi kerak. Bundan tashqari, tekshirish ishlariga yong`in texnikasi va yong`in ishlari sohasidagi manfaatdor bo`lmagan mutaxassislarni, qurbonlar bo`lsa sud-tibbiy ekspertlarini jalb etishi zarur. Ba`zi hollarda tekshirishga muhandis elektrik, kimyogar, quruvchi va boshqa mutaxassislar ham jalb etiladi. Zarur holatlarda tekshirishning samarali texnik vositalarini ishlatish imkoniyatini beradigan maxsus qatnaydigan laboratoriya avtomashinasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 4) Tergovchi tekshirish oldidan yong`in chiqishiga guvoh bo`lganlar bilan qisqa so`rovlar o`tkazishi, shuningdek yong`in chiqqan joyga birinchi yetib kelgan, ya`ni voqeani o`z ko`zi bilan ko`rganlar bilan ham savol-javob qilishi lozim: 5) yong`in qayerdan boshlab tarqala boshladi; 6) ular boshqacha hidni sezmadilarmi (rezina, latta, kerosin yonganda chiqadigan hidlar); 7) tutun va alanganing rangi qanday edi; 8) shamolning kuchi va yo`nalishi qanday; 9) yong`in chiqqanini ko`rganlar uni o`chirish uchun qanday choralar ko`rdi va ishlarni kim tomonidan amalga oshirildi;

10) yong`in chiqqan vaqtda atrofda begona kishi borligi yoki u qayerda yurgani, qayerga ketgani, uning qanday belgilari mavjud. 11) Yong`in chiqqan joyni ko`zdan kechirish jarayonida quyidagilarga oydinlik kiritish zarur: 12) yong`in sodir bo`lgan joy vaziyati; 13) yong`in chiqqan joyning ko`rinishi va yong`inning tarqalish yo`llari; 14) yong`in chiqqan joy (yong`in manbai) binoning ichida yoki tashqarisida bo`lganligi, elektr asboblarining ishlatilgan holda qoldirilganligi; 15) yong`in natijasida nimalar yonib ketdi yoki zararlandi. 16) Hodisa sodir bo`lgan joyni tekshirish quyidagi izchillikda amalga oshiriladi; 17) yong`in chiqqan joyni va unga yondosh xududlarni umumiy ko`zdan kechirish; 18) dastlab yong`in chiqqan manbani tekshirish; 19) yong`in chiqqan joyni uning tarqalish yo`nalishi bo`yicha ko`zdan kechirish; 20) voqea sodir bo`lgan joyga olib borgan, undan qaytgan kishi va transport izlari topilgan uchastkalarni sinchiklab tekshirish. 21) Ko`zdan kechirishning muhim vazifalaridan biri yong`in chiqqan manbani sinchiklab tekshirish hisoblanadi. Eng ko`p kuygan pol, devor, shift, o`ta qurum bosgan, shakli o`zgargan, sirti erigan va to`pon bilan qoplangan metal qismlari, tosh va beton obyektlarda hosil bo`lgan yoriqlar yong`in chiqqan manbalar uchun harakterli belgilardir. 22) Yong`in chiqqan manbani ko`zdan kechirganda asosiy e`tibor yong`in chiqishga sabab bo`lgan obyekt, predmet va buyumlarga qaratiladi. Shuningdek isitish, yoritish, maishiy elektr buyumlari, elektr o`tkazgichlari, tez alanga olib yonadigan yoki kimyoviy moddalar qoldirgan qoldiqlar, izlar

sinchiklab tekshiriladi; yong`in qoldiqlari (kul, qurum, va boshqa buyumlar) o`rganiladi; yong`inga sabab bo`lgan vositalar aniqlanadi (yasama pilik, yonadigan buyumlar va h.k.) 23) Belgilangan yoki tahlil qilingan yong`in manbaini ko`zdan kechirgandan keyin yong`in tarqalgan yo`nalish bo`yicha harakat qilish maqsadga muvofiq. Shuni unutmaslik kerakki, markazdan (yong`in manbaidan) chetga chiqib, bu yerda qasddan yong`in chiqargan yoki jinoyat izlari bo`lgan predmetga duch kelish mumkin. 24) Yong`in zonasida barcha uzellarni tekshirib bo`lgach, yong`in qoldiqlarini tekshirib ko`rish, ba`zan tekshirish uchastkasiga kirish imkoniyatini bermayotgan holatlarni bartaraf etishga to`g`ri keladi. Yong`in qoldiqlarini, ayniqsa yong`in manbaini alohida sinchkovlik bilan tekshirish voqea sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirishning o`ziga xos tarkibiy qismi hisoblanadi. Yong`in qoldiqlarida yonilg`i suyuqligi, texnik moslama qoldiqlari va boshqalarni uchratish mumkin. Zarur holatlarda o`t tushgan joydan olov chiqish sabablarini aniqlashga yordam beradigan kul, yonmay qolgan obyektlar namunalarini ajratib olish zarur. Tekshirish jarayonida daliliy ashyolarni olib, o`rab joylash va keyingi ekspertiza uchun saqlab qo`yish lozim. Kuygan hidli buyumlarni hidi yo`qolmasligi uchun germetik joylab qo`yish zarur. 25) Kuyib ketgan hujjatlarni fotosuratga tushirish va iloji boricha ajratib olib, joylash maqsadga muvofiq. Bu ishlarni bajarishda juda ehtiyot bo`lish lozim, aks holda esa ashyoviy dalillardan ayrilib qolish mumkin. Kuyib ketgan va kulga aylangan qog`ozlarni yig`ish va ajratib olishda kriminalist mutaxassislar jalb etiladi. 26) Kuyib ketgan joyni ko`zdan kechirishga borganda har bir predmet va topilgan izlarni sinchiklab o`rganish kerak. Yong`in jarayonida hosil bo`lgan izlarga alohida e`tibor berish zarur.

27) Yong`indan qolgan materiallar buyumlarning asl holatini aniqlash jarayonlarini tiklash imkoniyatini beradi. Agar yong`in sodir bo`lgan joyda odam jasadi topilsa, uni ko`zdan kechirish jarayonida quyidagilarni olish kerak: 28) yong`in manbaidagi bino konstruksiyasi qulab tushgan joyga nisbatan jasad topilgan o`rinni aniqlash; 29) jasad qanday holatda yotgan edi, undan o`lim oldidagi harakatini bilish mumkinmi; 30) o`lgan odam yong`indan himoyalanish chorasini ko`rganmi; 31) jasadda yuqori harorat va olov izlari bormi; 32) jasadda mexanik tarzda yetkazilgan jarohat mavjudmi (quroldan o`t ochib yarador qilingan, shikast yetkazilgan, bino konstruksiyasi qulashi natijasida jarohat olgan, bug`ib o`ldirish, o`tkir pichoq yoki chopqi izlari bormi va hokazo). 33) Jasadni ko`zdan kechirishda shuni e`tiborga olish kerakki, yuqori harorat ta`sirida jasadning mushaklari keskin qisqaradi, qo`l-oyoq bo`g`imlari tortiladi. Shuni ham unutmaslik kerakki, yuzasi bir-biriga zich tegib turgan qismi olov ta`siridan nisbatan yaxshi saqlanadi. Jasadning xuddi shunday joylaridan hayotlik davridagi jarohatini qidirish kerak, bu o`ldirib, keyin o`t qo`ygan qotillik to`g`risidagi ishlar bo`yicha muhimdir. Olovda kuyib o`lganlar jasadida dog`lar o`rni bo`lmaydi, agar jasadda bunday dog`lar topilsa, demak jabrlangan yong`inga qadar o`ldirilgan deb hisoblanadi. 34) Guvohlar va jabrlanganlarni so`roq qilish. Yong`in sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirib bo`lgandan keyin tergovchi guvohlarni va jabrlanganlarni batafsil so`roq qilishi kerak. 35) Birinchi navbatda yong`in guvohlari so`roq qilinadi, so`ngra uni bartaraf etishda ishtirok etganlarga navbat keladi. Eng avvalo, yong`in chiqqan yoki xabar topilgan vaqtda yong`inning tarqalishi, uni o`chirish

jarayonida vaziyatning o`ziga xos tomoni kabi masalalarga aniqlik kiritib olish lozim. 36) Jabrlanganlar so`roq qilinganda yong`inning kelib chiqish sabablari va vaziyatlari to`g`risida muhim ma`lumotlar olishi mumkin. Ammo jabrlanuvchi ham adashib yong`in bilan bog`liq haqiqiy vaziyatni buzib ko`rsatishi mumkinligini ham unutmaslik kerak. Bu ayniqsa ruhiy iztirob, qo`rquv, shuningdek odamlar, mol-mulkni qutqarish, yong`inni o`chirish voqealari bilan bog`liq ravishda yuz beradi. 37) Guvohlarni va jabrlanuvchilarni so`roq qilishda asosiy e`tibor quyidagi masalalarga qaratilishi kerak: 38) yong`in chiqqan vaziyat, uning tarqalishi va o`chirilishi; 39) obyektdagi yong`inga qarshi xavfsizlik holati; 40) o`t qo`yishda gumon qilingan aniq shaxsga tegishli axborotni olish. Masalan, yong`in guvohlari va hodisa sodir bo`lgan joyga birinchi bo`lib yetib kelgan shaxs so`roq qilinganda ularning har biri qaysi vaqtda yetib keldi va qanday vaziyat ustidan chiqqanligi aniqlanadi: yong`inni kim birinchi bo`lib ko`rdi va bu haqda kim xabar berdi; yong`in qachon, qaysi joyda va qanday sabablar bilan chiqdi, u bir vaqtning o`zida bir necha joyda paydo bo`lmadimi, ular o`t qo`yishning boshqa alomatlarini ko`rmadilarmi; olovning tarqalishi va uning avj olish vaziyati qanday, olovning kuchayishi va shamolning yo`nalishi; tutunning rangi va quyuqligi qanday, alanga harakteri, hidi, yong`in kuchayishi va o`chirish davrida turli ta`m sezish holatlari bo`ldimi? Guvohlar va jabrlanuvchilardan hodisa sodir bo`lgan joyda vaziyat o`zgardimi, yong`inni o`chirish qanday o`tdi – shu kabi so`roqlarga javob olishlari kerak; qanday daliliy ashyolar, aynan qaysi joyda topildi; jabrlanganlar qayerdan va qaysi sharoitda qutqarib olindi; o`tda qaysi mol- mulk kuyib ketdi; obyektdagi dastlabki yong`in o`chiradigan vosita qanday

holatda edi, yong`in chiqqan joyda chetdan shubhali shaxs paydo bo`lmadimi, yong`in kelib chiqish sabablari va aybdorlari to`g`risida qanday takliflar aytilmoqda, ular nimalarga asoslangan va hokazo. Yong`in chiqqan obyektda xavfsizlik holatini aniqlash uchun yong`inga qarshi tartib qoidalar buzilishga kim va qanday tarzda yo`l qo`ydi, isitish tizimi, yoritgich, ventilyatsiya, gaz va suv ta`minotining holati, yong`inga qarshi vositalar holati qanday edi, obyektda portlovchi, yonuvchi va o`z- o`zidan alanga oladigan moddalar bor edimi, yong`indan oldin portlash yuz bermadimi, yong`in chiqishiga sabab bo`ladigan boshqa sabab va sharoitlar yo`qmidi? Gumon qilingan odamni tekshiruvdan o`tkazish, hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirish jarayonida surishtiruv organi xodimlari dastlabki tezkor-qidiruv tadbirlari o`tkazishda yong`in chiqishiga shubha qilingan shaxsni qo`lga olishlari kerak. Tergovchi uni qo`lga olish asosli ekanligini tekshirishi va uni aybli yoki aybsizligini isbotlovchi dalillar yig`ishga kirishishi zarur. Tajribadan ma`lumki, qasddan o`t qo`yganlar kiyimida va tanasida yonuvchi moddalar izi, hidi, kuydirgan joyining o`rni, dog`i qoladi; kiyim cho`ntagida olov tutatgich vositalari, uning qismlari bo`ladi. Bular mazkur ish bo`yicha ashyoviy dalillar bo`lishi mumkin. Gumon qilingan odamning kiyimi, poyabzali, badanini ko`zdan kechira borib, qayerda, qanday dog` qolganligini aniq qayd etish, ularning shakli, hajmi, rangi, hidini belgilash, quydirib olgan kiyimi, sochi,boshi, yuzi va qo`lini sinchiklab tekshirish zarur. Gumon qilingan odam poyabzaliga alohida ahamiyat berish kerak. Chunki unda tuproq zarralari, o`t, kul, barg, shuningdek yonuvchi modda izi qolishi mumkin. Bunday poyabzal ekspertiza uchun yuborilishi shart.

O ` t qo ` yishda gumon qilingan shaxsni darhol tintuv qilish kerak . Bu o ` t qo ` yish uchun foydalanilgan o ` t oldirish vositasi , ularning qoldiqlarini topish imkoniyatini beradi . Shuningdek, o`t qo`yuvchining oyoq kiyimini ham tekshirish lozim. Ko`p hollarda tintuv o`tkazilganda yong`in vaqtida o`g`irlangan predmetlar va hujjatlarni qo`lga tushirish mumkin. Ular mazmun-mohiyatiga ko`ra sodir etilgan yong`inga aloqador bo`lishi va jinoyat sabablarini ochishga xizmat qilishi mumkin. Ba`zan ayrim hujjatlarni darhol olib qo`yish maqsadga muvofiq. Yong`inga qarshi xavfsizlik holati tekshiruvchiga oid hujjatlar birinchi darajali ahamiyatga ega: bularga portlovchi moddalarni saqlash va transportda jo`natish, ortish, tushirish holati, obyektdagi yonuvchi va o`z- o`zidan yonib ketadigan moddalar holatini harakterlab beruvchi hujjatlar; yong`indan muhofaza qilish vakillari tomonidan tuzilgan yong`in to`g`risidagi hujjat; texnika xavfsizligi va yong`in xavfsizligining mahalliy instruksiyasi; kuygan obyekt mol-mulkining inventarizatsiya ro`yxati kiritiladi. 3. Tergov o`tkazish rejalashtirish va keyingi tergov harakatlari 1) Ishlab chiqarish bilan bog`liq dastlabki tergov harakatlarining o`z vaqtida olingan natijalari, qoidaga ko`ra, yong`in sabablari, ayrim hollarda uning aybdorlari to`g`risidagi asoslangan taxminni olg`a surish imkoniyatlarini beradi. 2) Tergovning birinchi bosqichida olingan ma`lumotlar asosida tergovchi hodisa harakteri to`g`risida quyidagi asosiy taxminni olg`a surishi mumkin: 3) o`t qo`yilgan;

4) ochiqdagi olovga ehtiyotsizlik bilan qilingan munosabat natijasida yong`in chiqqan; 5) yong`indan xavfli qurilma, asboblar, elektr o`tkazgichlar va boshqalar texnik nosozliklari oqibatida yong`in chiqqan; 6) o`z-o`zidan yonib ketadigan mahsulotlar noto`g`ri saqlangan; 7) chaqmoq urishi va boshqalar. Yong`in chiqishiga sabab bo`lgan asosiy taxmin asosida turli masalalarga oid juz`iy taxminlarni olg`a suradi, bunda ishning aniq vaziyati va yig`ilgan materiallar hisobga olinadi. Masalan, o`t qo`yish to`g`risidagi asosiy taxmin olg`a surilganda qasddan qilingan o`t qo`yish sabablariga oid masala muhokama etiladi. O`t qo`yish quyidagi sabablar bilan sodir etilgan: 1) boshqa jinoyatni yopish uchun; 2) o`ch olish maqsadida; 3) sug`urta va boshqa moddiy qulayliklarni olish maqsadida qilingan. Yong`inda odam jasadi topilsa, o`lim qanday sodir bo`lganligi to`g`risida taxmin olg`a suriladi, jumladan: 1) jabrlangan odam yuqori harorat ta`sirida halok bo`lgan, gaz hididan zaharlangan; 2) jabr ko`rgan, o`ldirilgan va keyin qotillikni yashirish maqsadida o`t qo`yilgan; 3) yong`in joyida topilgan jasad yong`in chiqqanga qadar o`z ajali bilan o`lgan. Keyin vaziyat to`g`risida taxmin olg`a surilishi mumkin. Bunda jabrlangan ochiq olov va yuqori harorat ostida o`lgan (jabrlangan, kasal bo`lgan, mast holatda edi, chiqadigan yo`l olov bilan to`silgan) qotillik sabablari to`g`risida, uni ijro etgan shaxs to`g`risida ma`lumotlar olinadi. Olov bilan ehtiyotsiz munosabatda bo`lgan yoki qurilma va asboblar texnik nosozligidan kelib chiqadigan yong`in to`g`risida olg`a surilgan asosiy taxminda mazkur obyektda olov bilan bog`liq munosabatlar mavjud emasligi, yong`inga qarshi asboblar nosoz holati to`g`risida taxmin olg`a suriladi. Tergov o`tkazishni rejalashtirish. Qilingan taxmin rejalashtirishning asosi hisoblanadi. Yong`in to`g`risidagi ishlar bo`yicha tergov o`tkazishni

rejalashtirish olg`a surilgan taxmin mazmuni va tergovning aniq bir bosqichda hal etiladigan vazifalar bilan asoslangan o`ziga xos jihatlariga egadir. Agar yong`in chiqishiga asosiy sabab olov bilan ehtiyotsizlik oqibati ekanligi taxmin qilinsa, tergov o`tkazishni rejalashtirishda yong`in ro`y bergan vaqtda binoning ichida bo`lgan shaxsning ahloqini o`rganish nazarda tutiladi. Agar yong`in chiqishiga texnik nosozlik sabab, deb taxmin qilinsa, uni topish imkoniyatini beradigan tegishli ekspert tadqiqoti rejalashtiriladi. So`ngra yong`inga qarshi xavfsizlik tartib-qoidalariga rioya qilishga javobgar va mavjud asboblar, mashinalar, mexanizmlar holatini nazorat qilishga mas`ul shaxslarni so`roq qilish nazarda tutiladi. Ayni vaqtda yong`in chiqqan binoda ishlayotgan xodimlarni guvoh sifatida so`roq qilish rejalashtiriladi. Shuningdek, rejada tegishli texnikaga oid hujjatlarni ajratib olish ko`zda tutiladi. Agar qasddan o`t qo`yish to`g`risidagi taxmin asos qilib olinsa, jinoyat sodir etish sabablarini ochib berishga yo`naltirilgan tergov harakatlarini o`tkazish rejalashtiriladi. Bunda tergov rejasi jinoyatning barcha tarkibini o`z ichiga olgan voqeaning haqiqiy harakteri to`g`risidagi bir necha taxminni bir vaqtning o`zida tekshirishni nazarda tutishi kerak. Masalan, do`kon, ombor va boshqalarga o`t qo`yishdan maqsad u yerdagi o`g`irlikni niqoblash, turar joy binosiga o`t qo`yishda esa qotillikni niqoblash nazarda tutilgan bo`lishi mumkin. Bunday vaziyatlarda yong`in bilan bog`liq sharoitni tadqiq etishda o`g`irlik, qotillik to`g`risidagi taxmin rejalashtiriladi va tekshiruv o`tkaziladi. Bunday hollarda tadbirlarni surishtiruv organlari, jamoatchilik bilan aloqada oldini olish choralarini ko`rish tergov o`tkazish rejasida belgilab qo`yiladi. 1) Ekspertizalar. Yong`in bilan bog`liq ishlar ekspertizasining asosiy

turlari texnik-yong`in, kimyoviy-sud, kriminalistik va texnik ekspertizalarni o`z ichiga oladi. Odam qurbon bo`lgan bo`lsa sud-tibbiyot ekspertizasi, agar hayvon o`lgan bo`lsa veterenariya ekspertizasi o`tkaziladi. 2) Yong`in chiqqan joyni tekshirib, guvohlar so`roq qilinib, boshqa tergov harakatlaridan keyin darhol yuqoridagi ekspertizalar boshlanishi kerak. Texnik-yong`in ekspertiza ishlari yong`in bo`lgan joyni ko`zdan kechirish jarayonida boshlansa, uning samaradorligi shuncha yuqori bo`ladi. 3) Texnik-yong`in ekspertizasini o`tkazishda, qoidaga ko`ra, quyidagilarni aniqlab olish masalasi qo`yiladi: 4) yong`in manbai va yong`in chiqishining sabablari: 5) yong`inga qarshi xavfsizlik tartib-qoidalarini buzish va o`t qo`yish bilan bog`liq dalillar; 6) yong`in chiqqan vaqtda shart-sharoit va uning rivojlanishining o`ziga xos tomonlari (ba`zi materiallar va buyumlar yonuvchanlik darajasi, olovning tarqalish ketma-ketligi, ayrim holatlarning yong`in avj olishiga ta`siri va h.k.); 7) vujudga kelgan oqibatlar va o`t qo`yish yoki yong`in xavfsizligi tartib-qoidalari texnik talablariga rioya qilmaslik sabablari o`rtasidagi aloqalar; 8) mazkur obyektda yong`inga qarshi vositalar holati va oldini olish choralariga oid tavsiyalar. Kimyoviy sud ekspertizasi. Ushbu ekspertiza quyidagi masalalarni hal etishga qaratilgan: 1) u yoki bu kuygan predmetlar qanday buyumlar tarkibiga kiradi; 2) yong`in manbai ichida nimalar bor edi, yonuvchan moddalar izlari yo`qmi; 3) yong`in chiqishiga sabab bo`lgan o`z-o`zidan yonuvchi moddalarning kimyoviy tarkibi qanday edi va boshqalar. Kriminalistik ekspertiza. Kriminalistik ekspertizada ko`rilayotgan ishlar quyidagi masalalarga javob topishga yordam beradi: 1) mazkur

poyabzalning yong`in chiqqan joyda izlari qolganmi; 2) barmoq izlari mazkur shaxsga tegishlimi; 3) yong`in chiqqan joyda topilgan predmetlarda yo`l izi qolganmi; (chiroq, dazmol va h.k); 4) yong`in chiqqan joydan topilgan va gumon qilingan shaxs tintuv qilinganda olib qo`yilgan predmetning qismlari qo`shilib, yaxlit narsaga tegishlimi va boshqalar. Tovarshunoslik ekspertizasi. Gazlama va shunga o`xshash ma`lum guruhga tegishli predmetlar qasddan o`t qo`yuvchi tomonidan jinoyat quroli sifatida foydalangani, olovda kuyib ketgan tovarlarning taxminiy qiymati aniqlanadi. Sud-tibbiyot ekspertizasi quyidagi masalalarga javob topishga yordam beradi: 1) kuyish va boshqa sabablar natijasida o`lim yuz berganmi; 2) tirik odam yoki jasad olov ta`siri ostida qolganmi; 3) nima ta`sirida kuygan (alanga, yonuvchi eritma, yonib turgan gaz va boshqalar ta`sirida); 4) jasadda olov ta`siridan tashqari yana qanday jarohat o`rinlari bor; 5) ularga qanday qurollar yordamida zarba yetkazilgan; 6) jasadda aniqlangan jarohat olovning yuqori haroratimi yoki mexanik sabablar tufaylimi; 7) jabrlangan odam qanday darajada kuygan; 8) jabrlangan o`lim oldidan alkogol ichimliklar va boshqalar qabul qilganmi va hokazo. Texnik ekspertiza yordamida quyidagi masalalarga aniqlik kiritiladi: 1) o`z-o`zidan yonib ketadigan material yong`in chiqishiga sabab bo`lganmi; 2) mazkur turdagi material qanday sharoitda o`z-o`zidan yonib ketadi; 3) ma`lum sharoitda saqlanayotgan mazkur predmetlar o`z-o`zidan yonib ketishi uchun qancha vaqt talab etiladi; 4) mazkur materialni saqlash sharoiti tegishli qoida talablariga javob bera oladimi; 5) o`z-o`zidan yonib ketishning oldini olish qoidalari buzilishiga yo`l qo`yilgan emasmi; 6) qurilishning qaysi qoidalaridan chekinish yong`in chiqishiga sabab bo`lgan: 7) elektr o`tkazgichlar, isitish, gaz va ventilyatsiya tizimining texnik holati qanday, mavjud nuqsonlar yong`in chiqishiga sabab bo`lishi mumkinmi; 8)

mazkur material (eritma) nimalardan iborat, u yong`inga sabab bo`ladimi va hokazo . Gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so`roq qilish . Yong`in to`g`risidagi ishlar bo`yicha gumon qilinuvchi va ayblanuvchini dastlabki so`roq qilishda ularning yong`inga qarshi xavfsizlik qoidalarini jinoyatkorona buzishda va o`t qo`yishda bilvosita ishtirokini tasdiqlovchi vaziyatni aniqlashga qaratish maqsadga muvofiq. Agar yong`in joyida topilgan predmet, aynan gumon qilingan shaxsdan ham chiqsa, (masalan, o`t yoqish vositalari) so`roqni o`shani aniqlab olishdan boshlash kerak. Gumon qilinuvchi topilgan bu predmetni olgan va undan foydalangan sharoit to`g`risida to`la ma`lumot berishi lozim. Agar tintuvda yoki gumon qilinuvchini tekshirganda uning kiyimida, poyabzalida yoki badanida yonuvchi materiallar, kul va kuygan izlari topilsa, yohud hodisa ro`y bergan joydagi tuproq zarralari chiqsa, so`roqni shu dalillar qayerdan kelib qolganligini aniqlashtirishdan boshlash kerak. Gumon qilinuvchi so`roq qilinganda yong`in chiqqanga qadar bu yerda bo`lganligi yoki o`t o`chirish vaqtida hozir bo`lish sabablari to`g`risida yong`inni o`chirishda ishtirok etgan guvohlar ko`rsatuvidan ham, joyni ko`zdan kechirish natijasidan ham foydalanishi mumkin. Bunda, yong`in yuz bergan joyga qachon keldi, qaysi yo`nalish bo`yicha yurdi, hodisa sodir bo`lgan joyda o`zini qanday tutdi, uning ko`rsatmalari o`sha joyda topilgan izlarga mos keladimi va boshqalar bilib olinadi. Ayblanuvchi o`z aybiga iqror bo`lmasa, ekspertizaga keltirilgan ma`lumotlardan foydalanishi kerak. Ekspertiza xulosalari ayblanuvchi bergan javobiga zid kelganda bu usul ancha samarali bo`ladi. Tabiiyki ayblanuvchi yong`inga qarshi xavfsizlik tartib-qoidalarini bilmasligini aytadi, xavfli oqibatlarni oldindan ko`ra olmaganligini bildiradi. Bunday tushuntirishni ayblanuvchining boshqa ko`rsatmalari kabi

sinchkovlik bilan tekshirish kerak. Bunday holda, so`roq qilishda, obyektda yong`inga qarshi xavfsizlik holati va uni ta`minlashda mansabdor shaxsning mas`uliyati aniq ko`rsatilgan buyruq, nizom, instruksiya va boshqa hujjatlardan unumli foydalanish zarur. Yong`inning oldini olish choralari – jinoyat ishini tergash jarayonida yong`inning kelib chiqishiga qanday sabab va holatlar yordam bergan yoki yengillashtirgan, yong`in xavfsizligiga oid choralar tashkil qilinganmi, yo`qmi, shu obyektda yong`in xavfsizligi ishlarining umumiy ahvoli qandayligi kabi masalalar ham aniqlanishi lozim. Tegishli mutaxassis ishtirokida obyektda yong`inga qarshi kurash qurollari, transport vositalari, suv va signalizatsiya kabi sharoitlar mavjudmi va ularning holati aniqlanadi. Ko`rsatilgan sharoitlar yo`q bo`lsa yoki yetarli darajada bo`lmasa, buning uchun mansabdor shaxslardan kim javobgarligi aniqlanib, ularga nisbatan tegishli choralar ko`riladi. Kadrlar bilan ishlash, ularning yong`inga qarshi kurash sohasidagi malakasini oshirish, aholi o`rtasida yong`in xavfsizligi qoidalari haqida suhbatlar o`tkazish va boshqa tarbiyaviy ishlar ham yong`inning oldini olishga yordam beradi. Tergovchi yong`inning kelib chiqish sababi va u yuz bergan sharoitlarni inobatga olgan holda bu haqda ma`lumotnomalar yozishi va tegishli idoralarga yuborishi kerak. Qonunni targ`ib qilish, matbuotda, radio va televideniyelarda chiqish va yirik obyektlarda (korxonalarda, zavod va fabrikalarda, omborlarda, paxta punktlarida, maktablarda) suhbatlar o`tkazish yuqoridagi kabi hodisalarning oldini olishga yordam beradi.

Adabiyotlar ro`yxati 1. .................................................................................................................................. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “O`zbekiston” Toshkent, 2003 2. .................................................................................................................................. I.A.Karimov “Adolat - qonun ustuvorligida”. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II chaqiriq 6-sessiyasida so`zlagan nutqi “O`zbekiston ovozi” gazetasi, 2001 y. 30 avgust. 3. .................................................................................................................................. I.A.Karimov. Biz tanlagan yo`l demokratik taraqqiyot va ma`rifiy dunyo bilan hamkorlik yo`li -T: “O`zbekiston”, 2003 4. .................................................................................................................................. I.A.Karimov. Tinchlik va havfsizligimiz o`z kuch - qudratimizga, hamjihatligimiz va qat`iy irodamizga bog`liq T: “O`zbekiston”, 2004 5. .................................................................................................................................. I.A.Karimov. Bizning maqsad-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiyalashtirish va isloh qilishdir. T: “O`zbekiston”, 2005 6. .................................................................................................................................. Alimova R.A, Otaxo`jayev S.A. – Sud ekspertizasini tashkil qilish va o`tkazish masalalari. Toshkent, 2001 7. .................................................................................................................................. Kriminalistika texnikasi; O`quv qo`llanma, Toshkent, 1999 8. .................................................................................................................................. Kriminalistika taktikasi; O`quv qo`llanma, Toshkent, 2000 9. .................................................................................................................................. Kriminalistika; Darslik. I-II qism. Toshkent. 2003 y. 10. ................................................................................................................................ Kriminalistika; Uchebnik. Moskva “BEK”. 2000 g. 11. ................................................................................................................................ Kriminalistika; Uchebnik. Moskva. 2004 g. 12. ................................................................................................................................ Norboyev A. – Hodisa joyini ko`zdan kechirish.

O'xshashlar

Kontrabanda jinoyatlarini tergov qilish

Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti

O`g`irlik, talonchilik va bosqinchilik jinoyatlarini tergov qilish

Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik hollarini tergov qilish

Tintuv va olib qo`yish taktikasi