Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik hollarini tergov qilish - Huquqshunoslik - Referatlar

Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik hollarini tergov qilish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik hollarini tergov qilish Reja: 1. Yo`l-transport hodisalarining kriminalistik tavsifi 2. Tergov yo`nalishlarini aniqlash 3. Dastlabki tergov harakatlari va tezkor - qidiruv chora - tadbirlari 5. Yo`l-transport hodisalari tergovining davomi

www.arxiv.uz Yo`l harakati xavfsizligi (YHX) qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlarning eng ko`p tarqalgan turlaridan hisoblanadi. Bunday qoidabuzarliklarning ijtimoiy xavflilik darajasining yuqoriligi nafaqat ularning keng tarqalganligi, balki kelib chiqadigan oqibatlarning og`irligi, ya`ni jarohatlarning ko`pligiga, qurbonlar bo`lishiga, mulkiy ziyon jiddiyligiga bog`liqdir. Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik hollarini tergov qilishning murakkabligi asosan yo`ldagi holat bamisoli yashin tezlikda o`zgaradigan bir sharoitda hodisa sabablarini aniqlash zaruratidan kelib chiqadi. Muhimi vaziyatni aniqlashtirib olish, hodisa mexanizmini tiklash-tergovchi uchun doimo murakkab texnik va yuridik vazifa hisoblangan. YTHlarining umumiy kriminalistik tavsiflarini bilish tergovchi oldidagi muammoni hal etishga muayyan darajada ko`maklashadi. Bunday tavsiflar negizida transport vositalarining havfsiz harakat qilishining shart-sharoitlarini, bu shart-sharoitlarga rioya etishi shart bo`lgan shaxslarning xulq-atvoridagi qoidadan chetga chiqishlarni, sodir etilgan qoidabuzarliklar natijasida kelib chiqqan zararli oqibatlar o`rtasidagi aloqani aks ettiruvchi ko`rsatkichlar tizimi yotadi. Agarda transport vositalarining harakatini boshqarishga nisbatan muayyan tizim sifatida qaraladigan bo`lsa, haydovchi, transport vositasi va yo`ldagi holat ushbu tizimning shart bo`lgan va o`zaro bog`liq elementlarini tashkil etadi. Yo`l harakati xavfsizligi ana shu uchala elementning to`g`ri ishlashi va bir-biriga bog`liq holda amal qilishi orqali ta`minlanadi. Ulardan istalgan birining boshqalariga nisbatan nomuvofiq kelishi tufayli xavfli vaziyat, ya`ni haydovchining favqulotda choralar ko`rishi orqali YTHni chetlab o`tish uchun hali imkoniyatlar mavjud bo`lgan muhit yuzaga keladi. Biroq, bunday vaziyat haydovchi, u boshqarayotgan transport vositasi va yo`ldagi holat o`rtasida aloqadorlik buzilishi natijasida avariya hodisasiga aylanishi mumkin.

www.arxiv.uz YTHlari mexanizmidagi sababiy bog`lanishni quyidagi tarzda tasavvuf etish mumkin: Haydovchi-transport vositasi-yo`ldagi holat tizimidagi nomuvofiqlik xavfli holat yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Agar lozim choralar ko`rilmasa, bu hol avariya vaziyatiga aylanib ketishi mumkin, bu esa muqarrar ravishda ziyon ko`rilishiga olib keladi. Shuningdek, Haydovchi-transport vositasi-yo`ldagi holat tizimidagi nomuvofiqlik haydovchilar, piyodalar yoki yo`lovchilarning, transport vositalari va yo`llarning texnik holati. Yo`l harakatini tashkil etish uchun ma`sul bo`lgan shaxslarning hatti-harakatlari tufayli kelib chiqishi mumkin. Haydovchi bo`g`inida qoidalardan chetga chiqish sabablari obyektiv yoki subyektiv tusga ega bo`ladi. Odamlar va boshqa narsalarni urib ketish, transport vositasi bilan to`qnashish va boshqa xavfli oqibatlarga yo`l qo`ymaslik maqsadida haydovchini boshqarishning odatdagi usullarini o`zgartirishga yoki yo`l harakati qoidalarini buzishga majbur etadigan har qanday tashqi sharoitlar obyektiv sabablar jumlasiga kiradi. Belgilangan tartib-qoidalarni bayon etilgani tarzda buzish hollari, odatda, agar haydovchi shunday choralar ko`rmasa yo`l holatida yuqorida ta`kidlanganiga o`xshash yomon oqibatlar kelib chiqishi mumkin, degan xulosaga kelsa, ro`y beradi. Haydovchining ko`pincha o`rinli bo`lib chiqadigan harakatlari ana shundaydir. Afsuski, ba`zan u yo`l qo`ymaslikka yoki oldini olishga harakat qilgan oqibatlardan ham og`irroq vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Masalan, yo`lda haydovchi uchun kutilmagan to`siqning to`satdan paydo bo`lganligi tufayli harakat yo`nalishini keskin o`zgartirib boshqa transport vositalari bilan to`qnashib ketishga, piyodalarni turtib ketish va shu kabi boshqa hodisalarga sabab bo`lishi mumkin. “Haydovchi” bo`g`inida tartib-qoidalardan chetga chiqishning subyektiv sabablariga quyidagilarni kiritish mumkin: a) zarurat taqozo etmagan bir paytda yo`l harakati qoidalarini qasddan yoki ehtiyotsizlik oqibatida buzganlik: tezlikni yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan darajadan oshirish., chorrahalardan o`tish qoidalarini buzish, yo`l belgilariga rioya etmaslik va shu kabilar; b) kasbiy jihatdan yetarli darajada tayyorgarlikka ega emaslik, yo`ldagi holatni noto`g`ri baholash

www.arxiv.uz yoki tajribaning yetishmasligi oqibatida transportni boshqarishning noto`g`ri usullaridan foydalanganlik; v) haydovchi holatidagi uning ish qobiliyati va tashqi vaziyatni sezish hissini pasaytiruvchi psixofiziologik o`zgarishlar (transport vositasini uzoq vaqt boshqarish oqibatida haddan ziyod toliqish, alkogoldan mast bo`lish, tan nosog`ligi va shu kabilar). Haydovchi tartib-qoidalarni buzish oqibatida yuzaga keladigan vaziyatlar xavfligi shundaki, u boshqarayotgan transport vositasi muayyan yo`nalishda yoki vaqtda harakat man etilgan hududga kirib qolib, yo`l harakati qatnashchilari uchun tahdid soladi. Bunday hududlar: qarama-qarshi harakat yo`ldagi, piyodalar yo`li, svetoforning taqiqlovchi signali bilan yurish man etilgan chorraha va shu kabilardan iborat bo`lishi mumkin. Xavfli vaziyat hamisha ham o`z-o`zidan avariyalarga olib kelavermaydi. Qarama-qarshi harakat o`tib ketish, masalan, ro`paradan transport vositasi kelayotgan bo`lsa, katta xavf tug`diradi. Bunday vaziyatlarda haydovchi o`z vaqtida zarur choralarni ko`rsa (harakat yo`nalishini o`zgartirsa, transportni keskin to`xtatsa va boshqa usullar qo`llasa), YTHlari sodir bo`lishining oldi olinadi. Qay paytda xavfli holatga aylanishi mumkin? Belgilangan xavfsizlik qoidalarini buzgan, transport vositasi yaqinida yo`l harakatining boshqa qatnashchilari yoki to`siq mavjud bo`lsa va qoidabuzarning har qanday harakati ham odamlar (boshqa to`siqlar)ni urib ketishi, transport vositalari to`qnashib ketishi va boshqa og`ir oqibatlarning oldini olishga qodir bo`lmay qolsagina, bu kabi ko`ngilsiz voqea yuz berishi mumkin. YTHlarini tergov qilish vaqtida haydovchi avariyaning oldini olish imkoniyatiga ega bo`lgan yoki bo`lmaganlik masalasini ayniqsa sinchiklab o`rganish lozim. “Transport vositasi” bo`g`inida chetga chiqishlar transport vositalarining texnik jihatidan nosozligi va ulardan foydalanish qoidalarini buzish bilan bog`liq bo`lib, ayni ana shu salbiy ko`rinishlar YTHlari yuz berishiga sabab bo`ladi. Rulni boshqarish va tormoz tizimidagi nosozliklar yo`l harakati xavfsizligi uchun tahdid soladigan eng jiddiy sabablar hisoblanadi. Bunday nosozliklarning yo`l harakati qatnashchilari uchun xavflilik darajasining yuqoriligi shu bilan izohlanadiki, bu

www.arxiv.uz kabi nosozliklar harakat davom etayotgan bir paytda to`satdan, haydovchi uchun kutilmaganda paydo bo`lib, transport vositasini boshqarolmay qoladi. Shuning uchun xavfli vaziyatni avariya holatiga aylanib ketishini to`xtatib bo`lmaydi. Transport vositasining dvigateli, harakatlanuvchi qismi, boshqa uzellar va agregatlaridagi nosozliklar YTHlariga nisbatan kamroq sabab bo`ladi. “Yo`ldagi holat” transport vositasi harakatini boshqarish tizimining elementi sifatida: harakat amalga oshirilayotgan hududdagi yo`lning texnik holatiga (yo`lning profili, ulanish qismi, qoplamasi, nuqsonlari, to`siqlar va shu kabilarga); yo`lning xavf to`g`risida ogohlantiruvchi, to`siqni aylanib o`tishni ko`rsatuvchi va shu kabi boshqa zarur yo`l belgilari va ishoralari bilan qay darajada ta`minlanganligiga; yo`lning harakat amalga oshirilayotgan qismida piyodalar va boshqa transport vositalarining bor-yo`qligiga, ularning harakat yo`nalishlari va tezligiga doir masalalarni o`z ichiga oladi. Sanab o`tilgan sharoitlarning barchasi trassada muntazam ravishda o`zgarib boradi va haydovchidan o`z harakatlarini mavjud sharoitlarga moslab borishni talab qiladi. Ushbu bosqichda yo`llarning holati va yo`l harakatini tashkil qilish uchun javobgar bo`lgan yo`l xizmatining, boshqa transport vositalari haydovchilari va piyodalarning harakatlari (harakatsizligi) tufayli ham avariya vaziyatiga olib keladigan tarzdagi tartib-qoidalardan chetga chiqish hollari ham kuzatilishi mumkin. Chunonchi, yo`llar holatining qoniqarsizligi harakatlanish vaqtida transport vositasining buzilib qolishiga sabab bo`ladi, bu esa haydovchini ham, buzilgan transport vositasining bevosita yaqinida bo`lgan yo`l harakatining boshqa qatnashchilarini ham xavfli vaziyatga soladi. Yo`llardagi o`nqir-cho`nqirlar, chuqurliklar, ochiq qolgan kanalizatsiya lyuklari va boshqa to`siqlar o`rab qo`yilgan bo`lib, tegishli yo`l belgilari (yo`lda ta`mirlash ishlari olib borilayotganligidan ogohlantiruvchi, to`siqni aylanib o`tishni anglatuvchi va boshqa shu kabi belgilar) bilan ko`rsatilgan bo`lishi kerak. Bunday belgilar bo`lmasa, ayniqsa yo`lning ko`rinishi yomon sharoitlarda avariyalar yuz berishi

www.arxiv.uz mumkin. Yo`l harakatining belgilangan qoidalari: yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismidan o`tish tartibiga yoki svetoforning taqiqlovchi signaliga rioya qilmaydigan, jamoat transporti harakatlanib turgan paytda unga chiqishga urinadigan va shunga o`xshash noto`g`ri harakat qiladigan piyodalar ko`pincha YTHlari sodir etilishida aybdor bo`lib qoladi. “Haydovchi-transport vositasi-yo`ldagi holat” tizimiga taalluqli yuqorida ko`rib chiqilgan barcha qoidabuzarliklarning va ular tufayli yuzaga keladigan avariya vaziyatlarining oqibatlari: 1) piyodalar, velosipedchilar, mototsiklchilar va boshqa harakatlanuvchi obyektlarni urib yuborish; 2) harakat qilmaydigan obyektlarni (yoritgich, telegraf ustunlari va boshqa ustunlarni, yo`l bo`yidagi inshootlarni to`xtab transport vositalari va boshqa shu kabilarni) urib yuborish yoki ular bilan to`qnashish; 3) harakatdagi transport vositalari bilan to`qnashish; 4) keskin to`xtatilishi yoki yo`ldagi to`siqlarga urilishi tufayli yoxud boshqa sabablarga ko`ra turg`unlikni yo`qotishi natijasida transport vositasining ag`darilishi; 5) harakatdagi transport vositasidan yo`lovchilarning ag`anab tushushi; 6) transport vositasining ag`darilishi (masalan, ko`prikdan); hamda 7)transportda (elektr simlarida transport vositalarining to`qnashishi natijasida yoqilg`i uzatish tizimida yuzaga keladigan nosozliklar, yoqilg`ining portlashi va boshqa sabablarga ko`ra) kelib chiqadigan yong`indan iborat bo`lishi mumkin. Sanab o`tilgan avariya turlarining har biri o`ziga xos qonuniyatlarga, o`z dinamikasiga ega bo`lib, bu xususiyatlar o`z navbatida iz hosil bo`lishining spetsifikasi va qonuniyatlarini belgilab beradi. YTH yuz bergan joydagi izlar ko`pincha voqea sodir bo`lganligidan dalolat beruvchi yagona manbadir. Ularni o`rganish esa, tergovning dastlabki bosqichida hodisa mexanizmini bilish va baho berishning yagona usuli bo`lib qoladi. 2-§. Tergov yo`nalishlarini aniqlash Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlikni tergov qilishning yo`nalishlarini belgilash- tergovchining dastlabki vaziflarini aniqlashi va

www.arxiv.uz ularni hal etishning yo`llarini tanlab olishini anglatadi. Bunday vazifa negizida tergovchi olib borayotgan tergov ishlarining dastlabki bosqichida yuzaga kelayotgan vaziyatlarning tahlili yotadi. Ushbu bosqichda tergov vaziyatlarining o`ziga xos xususiyatlari, asosan, avariya yuz berishi bilanoq yo`l xavfsizligi qoidalarini buzgan shaxslar va hodisa boshqa ishtirokchilarining xulq-atvori qanday bo`lganligiga, hodisaning shohidlari bor-yo`qligiga, moddiy holatning qay ahvoldaligiga, tergovchi hodisa yuz bergan joyga yetib kelganida izlar saqlangan- saqlanmaganligiga va boshqa holatlarga bog`liq bo`ladi. Sanab o`tilgan vaktorlar obyektiv va subyektiv sabablar bilan bog`liq bo`lgan turli rivojlanishiga sabab bo`ladi. Vaziyatning qulay yoki noqulay deb e`tirof etilishi ish olib borilayotgan paytda tergov qilinayotgan voqeaning holatlari to`g`risida axborot olish imkoniyatiga bog`liq. Aybdorlarning jinoyat izlarini yashirgan holda voqea sodir bo`lgan joydan yashirinishi, shohidlarning yo`qligi yoki ularning yashash joylari noma`lum, hodisa yuz berganligi haqidagi ma`lumot YHXX xodimiga yoki tergovchiga juda kech xabar qilingan bo`lib, vaziyat jiddiy o`zgarib ketgan bo`lsa, eng murakkab, binobarin, eng noqulay vaziyat hisoblanadi. Bunday hollarda tergovning asosiy yo`nalishi axborot manbalarini qidirish: yashiringan haydovchilarni qidirish, voqeaning guvohi bo`lishi ehtimol tutilgan shaxslarni aniqlash, voqea holatlariga aniqlik kiritish mumkin bo`lgan jinoyatning saqlanib qolgan moddiy izlarini topish va shu kabilardan iborat bo`lishi kerak. Bunday vaziyat uchun noaniqlik darajasining yuqoriligi xos xususiyat bo`lib, isbotlovchi axborotlarning ehtimol tutilgan manbalari aniqlanmaguncha boshqa biror-bir masalaning hal etilishi mumkin emas. Tergov uchun qulay vaziyat yuzaga kelayotganida, masalan, hodisa qatnashchilari va guvohlar tergovchi yetib kelguniga qadar o`z joylarida qolsa, izlarni saqlab qolish uchun o`z vaqtida choralar ko`rilsa va hodisa sodir bo`lgan joydagi holatning o`zgarishsiz qolishi ta`minlansa, tergov yo`nalishini belgilovchi vazifa xarakterini, ya`ni qatnashchilarning xatti-harakatlarida jinoyat tarkibi belgilari bor-yo`qligini aniqlashdan iborat bo`ladi. Buning uchun, eng avvalo,

www.arxiv.uz hodisa yuz bergan joyda hozir bo`lgan barchaning (YTH qatnashchilari, shohidlar, jabrlanuvchilar) ko`rsatmalari va tushuntirishlarini protsessual vositalar yordamida mustahkamlash va bu dalillarni hodisa yuz bergan joyni ko`zdan kechirish jarayonida o`rganilgan moddiy holat bilan taqqoslash zarur. Agar tergovchi tergov yo`nalishini belgilab va keyinchalik isbot qilinishi lozim bo`lgan aniq vaziyatlarda barcha holatlarni aniqlab olsa, u jarayon davomida katta kiyinchiliklarga duch kelmaydi. Dastlabki bosqichda YTHni tergov qilishning yo`nalishlarini belgilab olish- tekshirilayotgan voqeaga doir ma`lumotlar o`ta taqchil bo`lgan bir sharoitda tergovchi ishini aniq maqsadga qaratilishiga yordam beradigan eng umumiy tarzdagi harakat rejasinigina ishlab chiqishni anglatadi, xolos. YTH yuz bergan joyni ko`zdan kechirishdan oldinoq, hodisa ishtirokchilari, shohidlari va hodisa yuz bergan joyni qo`riqlayotgan YHXX xodimlaridan olingan tushuntirishlar dastlabki ma`lumotlar hisoblanib, tergov tahminlarining asosini tashkil etishi mumkin To`g`ri, tergovning dastlabki bosqichida bunday ma`lumot hodisaning xarakteri, avariyaga olib kelgan sabablar, hodisa aybdorlari va boshqa shu kabilar to`g`risida umumiy tahminlar qilish uchungina yetarli bo`ladi, xolos. Voqeaning xarakteri to`g`risidagi odatdagi tahminlar quyidagicha bo`lishi mumkin: 1) YTH yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik natijasida ro`y bergan; 2) YTH jinoyat tarkibi alomatlarining doirasiga kirmaydigan harakatlar tufayli kelib chiqqan; 3) YTH boshqa jinoyatni yashirish uchun niqob sifatida tashkil etilgan; 4) YTH transport vositasidan jinoyat quroli sifatida qasddan foydalanilganligi oqibatida yuz bergan. Voqeaning xarakteri to`g`risidagi tahminlarni taqsimlash yoki rad etish hodisa yuz bergan joyni ko`zdan kechirishning dastlabki natijalari va voqea qatnashchilarining dastlabki tushuntirishlari olinganidan keyinoq mumkin bo`ladi. Huddi mana shu ma`lumotlar YTHning sabablari, yo`l harakati xavfsizligi borasida yo`l qo`yilgan qoidabuzarliklar, uni sodir etgan shaxslar, yashash joylari va boshqa shu kabilar to`g`risida xususiy tahminlar qilish uchun dastlabki ma`lumot sifatida

www.arxiv.uz xizmat qiladi. Tergovning asosiy yo`nalishlarini belgilovchi vazifalarga, shuningdek, ilgari surilgan tergov tahminlarini tasdiqlash yoki rad etish uchun zarur javoblar topish maqsadida hal etilishi lozim bo`lgan aniq masalalarga asoslangan holda tergovning eng umumiy rejasi tuziladi. Dastlabki tergov harakatlari va tezkor qidiruv chora-tadbirlari yordamida hali aniqlanmagan, ammo isbot qilinishi lozim bo`lgan tahminlarni ilgari surishga, tergovni davom ettirishning keng rejasini ishlab chiqishga kirishish imkonini beradigan ma`lumotlar bazasini yaratadi. 3. Dastlabki tergov harakatlari va tezkor-qidiruv chora-tadbirlari Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik to`g`risidagi ishlar bo`yicha dastlabki tergov harakatlari va tezkor qidiruv chora- tadbirlari yordamida qanday voqea yuz berganligi, avariya kelib chiqishining sababi, ayibdor kim ekanligi va qanday moddiy zarar yetkazilganligi aniqlanadi. Tergovning dastlabki bosqichida eng muhim tergov harakatlari jumlasiga: YTH joyini ko`zdan kechirish; murdani va hodisada ishtirok etgan transport vositalarini ko`zdan kechirish; haydovchini guvohlantirish, jabrlanuvchilar, shohidlar va gumon qilinayotganlarni so`roq qilish kiradi. Tergovni boshlash paytiga kelib yuzaga kelgan tergov vaziyatiga va uning yangi ma`lumotlar olish natijasida o`zgarishi tamoyiliga qarab boshqa shakllardagi dastlabki tergov harakatlarini: jabrlanuvchilarni sud-tibbiyot ekspertizasidan o`tkazish, avtotexnika ekspertizasi o`tkazish, guvohlarni so`roq qilish (masalan, hodisada ishtirok etgan transport vositasini tasarruf etuvchi aniq avtokorxona transportining texnik holati uchun javobgar bo`lgan xodimlaridan birini) va boshqa shu kabi ishlarni amalga oshirish zarurati paydo bo`lishi mumkin. Dalil-isbot materiallarining asosiy qismini olish va tekshirilayotgan voqea to`g`risida holis tasavvur hosil qilish imkonini beradigan YTH joyini ko`zdan kechirish texnik va taktik jihatdan eng murakkab ish hisoblanadi.

www.arxiv.uz Tergovning dastlabki bosqichida amalga oshiriladigan tezkor qidiruv chora-tadbirlaridan ko`zlangan asosiy maqsad-yashiringan haydovchilarni, YTHda ishtirok etgan transport vositalarini, hodisaning guvohlari va shohidlarini qidirib topishdan iborat. Shu maqsadda yo`llarni to`sish chora-tadbirlari amalga oshiriladi, avtomobillarga texnik xizmat ko`rsatish stansiyalarida, avtokorxonalarda tekshiruvlar o`tkaziladi, davlat avtomobil nazorati organlaridan transport egalari to`g`risida ma`lumotlar olinadi., hodisaning aniqlangan shohidlari va guvohlari, shuningdek boshqa shaxslar so`roq qilinadi. Yo`l-transport hodisasi yuz bergan joyni ko`zdan kechirishning xos xususiyatlari. YTH yuz bergan joydagi moddiy holatni o`rganish ko`zdan kechirishning asosiy vazifasidir. Olingan natijalar tekshirilayotgan voqeani tiklash, hodisa mexanizmi to`g`risida tasavvur hosil qilish va uning sabablarini aniqlash imkonini beradi. Ko`rib chiqilayotgan toifadagi ishlar bo`yicha hodisa yuz bergan joyini ko`zdan kechirishning spetsifik xususiyatlari ushbu tergov harakatlari amalga oshirilayotgan sharoitlar bilan belgilanadi. Ushbu sharoitlar yo`l harakatining o`ta zichligi tufayli holatning o`zgarishi va izlarning yo`q bo`lib ketishi xavfining kattaligi bilan ajralib turadi. Harakatni to`xtatish esa avtomagistrallarida boshqa xavfli vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu kabi tez-tez bo`lib turadigan majburiy o`zgarishlar tergovchi uchun doimo ortiqcha qiyinchilik tug`diradi. Mana shundan kelib chiqqan holda YTHlari to`g`risidagi har bir xabarga darhol munosabat bildirish va avariya yuz bergan xududda yo`l harakatini tez va to`g`ri tashkil etish: xavfli hududni aylanib o`tilishini ta`minlash, ogohlantiruvchi belgilar o`rnatish va shu kabilar zarurligi talab etiladi. YTH yuz bergan joyga, qoida tariqasida, ma`lumot olinganidan keyin birinchi bo`lib YHXX xodimlari yetib kelishadi. Ularning zimmasidagi vazifa – tergovchi yetib kelguniga qadar YTHni qo`riqlash va yo`l harakati boshqa qatnashchilarining xavfsizligini ta`minlash. Biroq, ko`zdan kechirish boshlanguniga qadar hodisa yuz bergan joyni o`zgarishsiz saqlashga hamisha ham muvaffaq bo`linavermaydi. Bunday o`zgarishlarga ko`pincha avariya natijasida jabr ko`rgan transport vositasidagi yo`lovchilarga tibbiy yordam ko`rsatish zarurati

www.arxiv.uz sabab bo`ladi, negaki, bu ishni bajarish uchun avtomashina oynalarini sindirishga, eshiklarini sug`urib olishga to`g`ri keladi. Avariyada ishtirok etgan avtomashinalarni yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismidan boshqa joyga olish ehtiyoji ularning bu yerda turishidan yo`ldagi holatning murakkablashishi, ayniqsa, yo`lda transportning normal harakatlanishiga xavf solishi va shu kabi boshqa sabablar kelib chiqadi. Jabrlanganlarga yordam ko`rsatish hodisa sodir bo`lgan joyga yetib kelgan YHXX xodimlarining birinchi galdagi vazifasidir. Basharti, jabrlanuvchi davolash muassasasiga jo`natilguniga qadar yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismida yotgan bo`lsa, u yotgan joy va gavdasining holati tegishli tarzda qayd etiladi (chiziladi, masalan, bo`rda asfaltga chiziladi va shu kabilar). YHXX xodimlari tergovchi yetib kelguniga qadar YTHda ishtirok etgan transport vositalarining haydovchilarini ushlash, ularning haydovchilik guvohnomasini va boshqa hujjatlarini, masalan, yuk tashish huquqini beruvchi hujjatlarini, transport vositalarining texnik pasportlari va boshqa shu kabilarini olib qo`yish chora-tadbirlarini ham ko`rishlari kerak. Izlarning saqlab qolinishiga alohida e`tibor qaratish lozim. Negaki, ular ushbu vaziyatda ob-havo sharoitlari, yo`lda yuzaga kelayotgan holat va boshqa shu kabilarning ta`siri natijasida yo`qolib ketishi turgan gap. Ko`zdan kechirish boshlanguniga qadar tergovchi shohidlardan so`rash orqali voqea qanday yuz berganini, moddiy holatga qanday o`zgarishlar kiritilganligini umumiy tarzda aniqlaydi. Basharti, haydovchi avariya aybdori bo`lib, hodisa sodir bo`lgan joydan yashiringan bo`lsa, avariyada ishtirok etgan transport vositasining turi, rusumi va rangini, qoidabuzar qochib ketgan yo`nalishni aniqlash juda muhim. Bu qidiruvni «issig`ida» tashkil etishga yordam beradi. Qidiruv hodisa yuz bergan joyni ko`zdan kechirish bilan bir vaqtda olib boriladi. Hodisada ishtirok etgan haydovchilar mast degan shubha paydo bo`lsa, ularni YHXX xodimlarining hamrohligida qondagi alkogol tarkibini aniqlash maqsadida tibbiy tekshiruvga yuborish lozim.

www.arxiv.uz Tergovchi YTHning umumiy manzarasi bilan tanishib, ko`zdan kechirishning chegaralarini belgilaydi va shu chegaralar doirasida qo`riqlash ta`minlanadi. Ko`zdan kechirish boshlanguniga qadar hodisa yuz bergan joydan shatak yordamida tortilgan transport vositalarining qayerda turganligini, ular dastlab yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismining qayerida turganligini ko`rsatuvchi belgilar bor-yo`qligini, kasalxonaga jo`natilgan jabrlanuvchining turgan joyi va gavda ko`rinishi hamda boshqa shu kabilar belgilangan-belgilanmaganini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. YTH yuz bergan joyning moddiy holatini tashkil etuvchi va sinchiklab o`rganilishi lozim bo`lgan asosiy obyektlar quyidagilar: 1) yo`lning avariya ro`y bergan qismi; 2) hodisa ro`y bergan joydagi voqea mexanizmini tiklash imkonini beradigan transport vositalarining izlari va boshqa izlar; 3) murdalar (agar avariya odamlarning qurbon bo`lishiga olib kelgan bo`lsa); 4)hodisada ishtirok etgan transport vositalari. YTH yuz bergan joyning holatini o`rganish tergov uchun muhim ahamiyatga molik qator vaziyatlarni oydinlashtirish imkonini beradiki, ular yordamida: xavfli vaziyat yuzaga kelgan joy va yuzaga kelish sabablarini; yo`lning bevosita avariya ro`y bergan qismining ahvolini va undagi yo`l holatini; hodisa qatnashchilaridan har birining xavfli vaziyat yuzaga kelishidagi rolini va avariyaning oldini olish yuzasidan qilgan xatti-harakatlarini; xavfli vaziyat yuzaga kelgan paytdan boshlab, to zararli oqibatlar kelib chiqquniga qadar davr ichidagi hodisa mexanizmini aniqlash imkonini beradi. Ko`zdan kechirishni yo`lning transport vositalari harakatlanadigan va yo`l harakatini tezda tiklash talab qilinadigan qismidan boshlash kerak. Bunda harakatlarning ketma-ketligi yuzaga keladigan vaziyatga bog`liq bo`ladi. Eng avvalo, izlarga putur yetishi yoki ular yo`q bo`lib ketishi xavfi mavjud va avtomagistral bo`ylab transport zich harakat qiladigan joylar ko`zdan kechirilishi kerak. Ko`zdan kechirish bahonasida transport vositalarining harakatini to`xtatib qo`yish yo`l harakatini tartibga solishda qiyinchiliklar tug`dirib, avtomobillarning

www.arxiv.uz g`uch bo`lib qolishiga, xavfli vaziyatlar yuzaga kelishiga sabab bo`ladi. Agar yo`l harakati qoidalarini buzgan haydovchi hodisa yuz bergan joydan mashinada g`oyib bo`lgan bo`lsa, ko`zdan kechirishni haydovchining yo`nalishini ko`rsatuvchi izlar orqali topilishi mumkin bo`lgan joydan boshlab, shu yo`nalish bo`yicha qidiruvni tashkil etgan ma`qul. Yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismini ko`zdan kechirish jarayonida uning profilini (balandliklari, pastliklari, burilish joylari va shu kabilarini), yo`l ishoralari va belgilarining bor-yo`qligini, yo`l yoqasini, to`siqlarni, transport vositalari harakatlanadigan qismining kengligi va shu kabilarni albatta qayd etish shart. Ushbu ma`lumotlarni hisobga olgan holda keyinchalik hodisaning har bir qatnashchisi yo`lning mazkur qismini ko`z bilan qamrash va YTHning oldini olish uchun qay darajada imkoniyatga ega bo`lganligiga baho beriladi. Xavfli vaziyat yuzaga kelgan joy va vaqtni aniqlash ma`lum darajada qiyinchilik tug`diradi. Xavfli vaziyatning paydo bo`lishi ham, avariya ham ayni bir joyning o`zida bir vaqtda yuz bergan bo`lishi mumkin. Biroq, ko`pincha makon o`lchovi ham, vaqt o`lchovi ham turlicha bo`ladi. Yo`ldagi xavfli vaziyat bilan avariya vaziyatini bir-biridan muayyan muhlat ajratib turadi. Ana shu muhlat ichida haydovchilar, piyodalar avariyaga yo`l qo`ymaslikka urinib ko`radilar. Xususan, shu muhlatda transport vositasi va piyodalar o`z harakat tezliklariga mos keladigan masofani bosib o`tadilar. Hodisa barcha qatnashchilarining xatti-harakatlariga imkon qadar to`liqroq baho berish uchun xavfli vaziyat yuzaga kelgan joyni aniqlash favqulodda muhimdir. Joyda amalga oshiriladigan ushbu ish transport vositalarining (harakat yo`nalishini, tormoz va boshqa shu kabilar) izlarini, yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismida piyodalarning izlarini qidirish va ularning holatiga baho berish zarurati bilan bog`liq bo`lib, aksariyat hollarda hodisa yuz bergan joyni ko`zdan kechirishning doirasi kengaytirilishini taqozo etadi. Tormoz izlari alohida muhim ahamiyatga ega. Bunday izlarning boshlanish qismi, odatda, xavfli vaziyat yuzaga kelgan joyga mos keladi va unga qarab, transport vositasining harakat tezligi haqida xulosaga kelish mumkin.

www.arxiv.uz Izlarda aks etgan tormoz yo`lining uzunligi ayniqsa sinchiklab o`lchanadi. Yo`l qoplamasining (asfalt, tuproq yo`l, quruq yoki ho`l asfalt va boshqa shu kabilar) holati albatta qayd etiladi. Shuning yordamida muayyan darajada tormoz yo`li aniqlanadi. g`ildirak qoplamasining shakli aks etadigan va ko`pincha YTH yuz bergan joyda topiladigan izlarga qarab, ushbu izlarni qoldirgan avtomashinaning rusumi, modeli aniqlanadi. Mana shu ma`lumotlar yashiringan haydovchilar va transport vositalarini qidirishga yordam beradi. YTH har bir qatnashchisining rolini aniqlash va uning mexanizmini tiklash uchun boshqa izlar: nur tarqatadigan faralar oynalari, old oynaning siniq parchalari, ularning transport vositalari harakatlanadigan yo`l qismidagi joylashuvi; xuddi mana shu joylardan va ularga tutash hududlardan topiladigan transport vositalarining to`qnashishi natijasida buzilgan yoki uzellar va agregatlarning texnik jihatdan nosozligi tufayli ishdan chiqqan detallar; tormoz suyuqligining izlari, asfaltdagi moy dog`lari, piyodalarning izlari, kiryalanish izlari, transport vositalari va piyodalarning o`zlarida mavjud bo`lgan nuqsonlarning izlari muhim rol o`ynaydi. Bularning hammasi tegishli shakllari, miqdorlari, xarakteri va o`zaro joylashuvining xos xususiyatlarini hisobga olgan holda hodisa mexanizmini tiklash uchun favqulodda muhim ahamiyat kasb etadi va ular kriminalistik vositalar: fotosuratga olish, kinosuratga tushirish, turli tarx va sxemalar tuzish orqali, hozirgi zamon nusxa ko`chirish vositalari va boshqa shu kabilar yordamida sinchkovlik bilan qayd etilishi lozim. Transport vositalarini ko`zdan kechirishning xos xususiyatlari. Avariyada qatnashgan transport vositalarini ko`zdan kechirish hodisa yuz bergan joyni ko`zdan kechirishning bir qismi yoki mustaqil tergov harakati bo`lishi mumkin. Transport vositalarini ko`zdan kechirishning asosiy vazifalari, birinchidan, yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik natijasida avariyada qatnashgan transport vositalarida paydo bo`lgan izlar va putur yetgan joylarni, ikkinchidan, ularning texnik holatini aniqlashdan iborat. Ushbu masalalarni hal etish uchun, odatda, maxsus bilimlar talab qilinadi, shuning uchun ko`zdan

www.arxiv.uz kechirishga avtotexnika mutaxassisini, ba`zida esa: kriminalistni taklif etish maqsadga muvofiq bo`ladi. Hodisa yuz bergan joyni ko`zdan kechirishning muayyan qismi hisoblangan transport vositasini ko`zdan kechirishni boshlashdan oldin uning turgan joyi va boshqa mo`ljallarga (boshqa transport vositalari, murda, yo`l yoqasi va boshqa shu kabilarga) nisbatan joylashuvini qayd etish zarur. Transport vositasini ko`zdan kechirishni avariya natijasida putur yetgan joylaridan boshlash lozim. Bunda transport vositalarida mavjud bo`lgan boshqa izlar: qon izlari, bo`yoq zarrachalari, trasologik izlar va boshqa shu kabilarga ziyon yetkazmaslik yoki ularni yo`q qilib yubormaslik uchun ehtiyotkorlik talab qilinadi. Putur yetgan joy qayerda joylashganligi, shakli, o`lchami ko`rsatilgan holda bayonnomada batafsil tavsiflanishi lozim. Agar transport vositasida qirilgan joylar paydo bo`lgan bo`lsa, ularning gorizontal bo`ylab yo`nalishini ko`rsatish kerak. Putur yetgan joylar avtomashinaning qayerida ekanligini ko`rsatishdan tashqari o`lchash yo`li bilan ham qayd etiladi. O`lchov vositasining bir uchi doimo yer sathida bo`lishi kerak. Shu orqali putur yetgan joy qanday balandlikda aniqlangani ma`lum bo`ladi. Ko`zdan kechirilayotgan avtomobil qanday holatda ekanligini va undagi putur yetgan joylar haqida tasavvur hosil qilish uchun umumiy va mukammal suratga tushirish qoidalari bo`yicha fotosuratga olish lozim. Umumiy fotosuratlarda transport vositasining har bir tomondan umumiy ko`rinishi qayd etiladi. Keyin masshtabli chizg`ich bilan har bir putur yetgan joy alohida suratga olinadi. Ko`zdan kechirish paytidayoq boshlanishi lozim bo`lgan transport vositasidagi putur yetgan joylarni o`rganish, ularni boshqa obyektlardagi (murda tanasi, to`siqlar, hodisada ishtirok etgan boshqa transport vositalari) putur yetgan joylar bilan taqqoslash avariya mexanizmini tanlash, to`qnashish, urib ketish vaqtida transport vositalarining, piyodalarning, yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismidagi to`siqlarning o`zaro qay tarzda joylashganligini, o`zaro to`qnashilganda mexanik kuchlarning harakat yo`nalishi va boshqa shu kabilarni aniqlash imkonini beradi.

www.arxiv.uz Transport vositasidagi barcha putur yetgan joylar va izlar aniqlanib, qayd etilganidan keyin ko`zdan kechirilayotgan transport vositasining texnik holatini aniqlashga kirishish mumkin. Texnik holat avtotexnik mutaxassisning ishtirokida tekshiriladi. Bu ish, agar tergovchi YTHga transport vositasining texnik jihatdan nosozligi sabab bo`lgan, degan asosli fikr bildirsa, ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Transport vositasini ko`zdan kechirish jarayonida yorug`lik signalizatsiyasi, tormoz tizimi, harakatlanuvchi qismi, uning harakat xavfsizligini ta`minlash nuqtai nazaridan boshqa muhim uzellari va agregatlarining holati tekshiriladi. Basharti, avtomashinaning texnik holatini aniqlash uchun murakkab diagnostika va boshqa priborlardan foydalanish talab qilinsa, nafaqat nosozliklar bor-yo`qligini, balki ko`zdan kechirish paytida topilgan nosozliklarning sabablarini ham aniqlash vazifasi ko`ndalang bo`lsa, avtotexnika ekspertizasi tayinlanadi. Hodisa yuz bergan joyda bir necha avtotransportni ko`zdan kechirish chog`ida nafaqat ulardagi izlar va putur yetgan joylarni aniqlash, balki bir-biriga taqqoslash ham ijobiy natija beradi. Murdani ko`zdan kechirishning xos xususiyatlari. YTH yuz bergan joyda murda umumiy qoidalarga binoan tekshiriladi. Ayniqsa murdadagi izlar va shikastlarga alohida e`tibor qaratish, odam urib ketgan haydovchi yashiringan, guvohlar yo`q bo`lgan noqulay tergov vaziyati yuzaga kelgan paytda hal etuvchi muhim ahamiyatga ega bo`ladi. Buning uchun kiyim-kechak ham, poyabzal ham alohida sinchkovlik bilan tekshiriladi, negaki, ularda ko`p hollarda keyinchalik transport vositasini identifikatsiya qilish imkonini beradigan g`ildirak qoplamasi izlari va boshqa izlar qolgan bo`ladi. Hodisa yuz bergan joyda murdani ko`zdan kechirish natijalarini qayd etish vaqtida yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismining qayerida, avariyada ishtirok etgan transport vositasiga, mavjud izlarga (murdani sudrash, tormoz izlari va shu kabilar) nisbatan qayerda ekanligini aniq ko`rsatish muhimdir. Bu hodisa mexanizmini tiklash imkonini beradi. Murdaning gavdasi, kiyim- kechagining holati, ulardagi izlar va putur yetgan joylar ham qayd etiladi. Ko`zdan

www.arxiv.uz kechirish jarayonida barcha manzara fotosuratga olinadi, o`lchanadi. Natijalar bayonnomaga batafsil yoziladi. Murdadagi putur yetgan joylar, ularning lokallashgani, og`irlik darajasi va murdaning kiyim-kechaklaridagi izlarga qarab, putur avtotransportning qaysi qismi bilan yetkazilganligi, zarbning kuchi, yo`nalishi va boshqa shu kabilar to`g`risida xulosaga kelish mumkin. Yo`l-transport hodisasida qatnashgan haydovchilarni so`roq qilish. So`roq qilishdan oldin haydovchining shaxsini aniqlash va hujjatlari: haydovchilik guvohnomasi, avtomashinaning texnik pasporti, yuk tashishga taalluqli hujjatlar, yo`l varaqalari va boshqa shunga o`xshash hujjatlarini tekshirish zarur. Haydovchini so`roq qilish vaqtida quyidagi holatlarni aniqlash lozim: 1) so`roq qilinayotgan shaxs boshqaruvidagi transport vositasining holati hodisaga qadar qanday bo`lgan. Agarda transport vositasi nosoz bo`lsa, bunday nosozlik qanday namoyon bo`lgan, nosozlik qachon ma`lum bo`lgan va unga barham berish uchun qanday choralar ko`rilgan; 2) xavfli vaziyat yuzaga kelgan paytda haydovchi qanday holatda bo`lgan va normal holatni yo`qotishning sabablari nimada (transportni uzoq boshqarish natijasidagi toliqish, alkogoldan mast bo`lish va boshqa shu kabilar); 3) haydovchi rulni uzluksiz qancha vaqt boshqargan va bunday uzoq yurishga qanday zarurat bo`lgan; 4) xavfli vaziyat paydo bo`lishida bevosita oldin yo`ldagi holat qanday bo`lgan: haydovchi qanday tezlikda harakat qilgan; yo`lda boshqa transport vositalari, piyodalar bormidi; ular o`rtasida oraliq masofa qancha, ular qaysi yo`nalishda va taxminan qanday tezlikda harakat qilishgan; yo`lning ushbu qismida xavf to`g`risida qanday ogohlantiruvchi belgilar bor; yo`l qoplamasining holati va ko`rish sharoiti qanday bo`lgan; 5) so`roq qilinuvchining fikricha, xavfli vaziyat yuzaga kelish paytida yo`lning holati qanday bo`lgan va bunday vaziyat yuzaga kelishining sababi nimada, vaziyatning xavfliligi nimada namoyon bo`lgan; so`roq qilinayotgan shaxs yo`lning transport vositasi harakatlanadigan qismida piyodani ko`rganmi va u transport vositasiga bevosita yaqin joyda qayerdan paydo bo`ldi; so`roq

www.arxiv.uz qilinayotgan shaxs avariyaning oldini olish uchun qanday choralar ko`rgan; u yo`l harakati qoidalarini buzganmi yoki xavfli vaziyat boshqa sabab bilan paydo bo`lganmi; u svetoforning qaysi signaliga ko`ra chorraha tomon harakat qilgan va boshqa shu kabilar; 6) odam urib ketish, to`qnashuv qanday sodir bo`lgan; piyodaga transportning qaysi qismi urilgan; avariya vaziyatida va avariyadan keyinoq so`roq qilinayotgan haydovchi o`zini qanday tutgan; 7) hodisa yuz bergan joyga bevosita yaqin turgan transport vositalari haydovchilaridan qaysi biri uning ko`rsatmalarini tasdiqlashi mumkin; so`roq qilinayotgan shaxs haydovchilar hodisani kuzatganligi ehtimol tutilgan avtomashinalarning raqam belgilarini eslab qolganmi; 8) so`roq qilinayotgan shaxs YTHda jabr ko`rganlarga yordam ko`rsatish uchun qanday choralar ko`rgan. Hodisada qatnashgan transport vositalari haydovchilarini so`roq qilish uchun yuqoridagi savollar doirasi tugal emas. Bu doira so`roq qilinayotgan shaxsning hodisa mexanizmidagi roliga, ayb darajasiga, avariya oqibatlarining xarakteri va og`irlik darajasiga hamda boshqa shu kabilarga qarab kengaytirilishi yoki toraytirilishi mumkin. Masalan, odam urganlikda gumon qilish bo`yicha qidiruv chora-tadbirlarini o`tkazish vaqtida ushlangan haydovchini so`roq qilish avariya paytida u qayerda bo`lganligi, u avariya sodir etilgan joydan boshqa joyda bo`lganligini kim tasdiqlashi mumkinligini, hodisa yuz bergan joydan yashirinishga uni nima majbur etganligini va boshqa shu kabilarni aniqlashdan boshlash kerak. YTHda qatnashgan haydovchini so`roq qilish to`g`risida qaror qabul qilinar ekan, u ishning qanday tugashidan manfaatdor ekanligini unutmaslik kerak, negaki, haqiqat qaror topishi uchun sidqidildan yordam ko`rsatish istagidagi tajribali haydovchilar ham yo`lda yuzaga kelgan vaziyatni xolis baholashga, belgilangan qoidalarni kim buzgan-u, kim bundan jabr ko`rganini farqlashga qodir bo`lmaydilar. Biroq, o`z xatti-harakatlariga baho berishdagi subyektivlik hamisha ham javobgarlikdan qochish yoki aybni birovga ag`darish maqsadini ko`zlamaydi.

www.arxiv.uz Masalaning bu jihati transport vositalari haydovchilarini so`roq qilish taktikasini belgilab berishi kerak. Ular berayotgan ma`lumotlarning qay darajada to`g`riligiga esa, to`plangan dalil-isbotlarning jamlamasi bo`yicha baho berish mumkin. Jabrlanuvchini so`roq qilishning xos xususiyatlari. YTH bo`yicha piyodalar, velosipedchilar, transport vositalaridagi yo`lovchilar jabrlanuvchi bo`lishlari mumkin. Avariyada ishtirok etgan transport vositalarining haydovchilari bo`lib, buning natijasida ziyon ko`rgan va aybsizligi aniqlangan shaxslar ham jabrlanuvchi sifatida e`tirof etiladi. Transport urib ketishidan jabrlanganlarni va avariyada jabrlangan passajirlarni so`roq qilish o`ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchidan, jabrlanganlar transport vositalari haydovchilarining harakatlari yo`l harakati qoidalariga qanchalik muvofiqligi xususida fikr yuritishga qiynaladilar, ayniqsa, fikr yuritish maxsus tayyorgarlik talab qilinsa, ish yanada murakkablashadi. Shu sababdan voqeaga tavsif berar ekanlar, jabrlanuvchilar ko`proq obyektiv kategoriyalarga emas, balki his-hayajonga amal qiladilar. Boshqa tomondan, hodisa uchun aybdor bo`lgan transport vositalarining haydovchilari (ularning qarindoshlari, tanishlari) aksariyat hollarda javobgarlikdan qochish yoki aybni yengillashtirish maqsadida jabrlanuvchilarga tazyiq o`tkazib, yetkazilgan zarar uchun pul berish taklifi bilan ularni ko`rsatma berishdan bosh tortishga yoki o`zlariga ma`lum bo`lgan dalillarni yashirishga ko`ndirish uchun harakat qiladilar. Bunday tazyiq o`tkazilishi ehtimolini nazarda tutib, YTHda jabr ko`rganlarni so`roq qilish birinchi vazifa deb hisoblanadi, so`roq o`tkazishga jabrlanuvchining sog`lig`i to`sqinlik qilgan hollar bundan mustasno. Bunday paytlarda so`roq faqatgina davolovchi shifokorning ruxsati bilan o`tkaziladi. Piyodalarni (velosipedchilarni) avtomashina urib ketganligi to`g`risidagi ishlar bo`yicha jabrlanuvchilarni so`roq qilish jarayonida quyidagilar aniqlanadi: 1) jabrlanuvchi qay tarzda, qanday tezlikda, qanday jadallikda va yo`nalishda harakat qilgan;

www.arxiv.uz 2) jabrlanuvchi o`ziga yaqinlashib kelayotgan transport vositasini ko`rganmi va agar ko`rgan bo`lsa, u qaysi tomondan va tahminan qanday tezlikda harakat qilgan; 3) jabrlanuvchi transport vositasi kelib urilganda qayerda turgan; 4) kelib urilgan transport vositasining turi, rusumi, modeli, rangi qanday edi va agar u voqea sodir bo`lgan joydan yashiringan bo`lsa, qaysi yo`nalish bo`ylab ketgan. YTHga shohid bo`lgan guvohlarni so`roq qilish. Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlikni tergov qilishning dastlabki bosqichida hodisaga shohid bo`lgan guvohlarni so`roq qilish alohida muhim ahamiyatga molik. Bunday shaxslar jumlasiga hodisada ishtirok etmagan, biroq, avariya joyiga bevosita yaqin turib, uni kuzatish mumkin bo`lgan piyodalar, yo`lovchilar, transport vositalarining haydovchilari kiradi. Harakat xavfsizligi ustidan nazoratni amalga oshirish bo`yicha zimmasidagi vazifalarni bajarayotgan YHXX xodimlari ham hodisa shohidlari bo`lishi mumkin. Shohidlarni so`roq qilish vaqtida olinadigan ma`lumotlar yuz bergan voqeaga xolis baho berishda doimo katta qimmatga ega bo`ladi. Hodisa shohidi bo`lgan guvohlarni so`roq qilish jarayonida, birinchidan, hodisa sodir etilganida ularning o`zi qanday sharoitda bo`lganligi (hodisa yuz bergan joyga qanday kelib qolganligi, aniq turgan joyi, hodisani qayerdan turib kuzatganligi va shu kabilar), ikkinchidan, hodisa mexanizmi (yo`lning mazkur qismida transport vositalari qaysi yo`nalishda harakat qilganligi; yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismida piyodalar bo`lgan-bo`lmaganligi, agar bor bo`lsa, aniq qayerda bo`lganligi; hodisada ishtirok etgan transport vositalarining haydovchilari uchun atrofni ko`rish sharoiti qanday bo`lganligi, atrof manzarani ko`rish uchun ularga nima halaqit qilganligi; avtomashinalarning to`qnashishi, odam urib ketish yo`lning transport vositalari harakatlanadigan qismining aniq qaysi joyida yuz berganligi; haydovchi to`qnashib ketish yoki odam urishning oldini olish uchun choralar ko`rgan-ko`rmaganligi, agar ko`rgan bo`lsa, bu harakatlar nimada namoyon bo`lganligi; odam urib ketgan transport vositasi

www.arxiv.uz svetoforning qaysi signaliga binoan chorrahaga kirib kelganligi yoki piyoda svetoforning qaysi signaliga binoan chorrahani kesib o`tganligi va boshqa shu kabilar) aniqlanadi. Hodisa joyidagi yashiringan haydovchilarni qidirish uchun haydovchining tashqi qiyofasi, u qochib ketgan transport vositasiga taalluqli ma`lumotlar (turi, rusumi, modeli, raqam belgisi va boshqa farqlovchi belgilari) muhim ahamiyatga egadir. Yuz bergan hodisaga xolis baho berish nuqtai nazaridan olganda kasbiy ko`nikmaga ega bo`lgan shohidlar: hodisada ishtirok etmagan transport vositalari haydovchilarining, yo`lning mazkur qismida harakat xavfsizligi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi YHXX xodimlarining fikrlari alohida e`tiborga ega bo`ladi. Ular to`qnashish, odam urish va boshqa shu kabilar sodir bo`lgan paytda yo`lda yuzaga kelgan holatda aniq baho berishlari, yo`l harakati qoidalarini buzganlik oqibatida xavfli vaziyatni yuzaga keltirgan shaxs kim ekanligi, bunday vaziyatda avariyaning oldini olish mumkin bo`lgan-bo`lmaganligi va shu kabilar haqida asosli mulohazalar bildirishlari mumkin. Yashiringan haydovchilar va transport vositalarini qidirish YTH yuz bergan joydan yashiringan haydovchilar avariya tufayli avtomashinada paydo bo`lgan nosozliklarga, putur yetgan joylarga imkon qadar tezroq barham berishga, undagi izlarni yo`q qilishga urinadilar. Avtomobil yaxshilab yuviladi, to`qnashish, odam urish va boshqa shu kabilar natijasida shikast yetgan detallar yangilariga almashtiriladi, qiyshaygan kuzov to`g`rilanadi, umuman kamchiliklarga barham beriladi. Jinoyat izlarining yo`q qilib yuborilishi xavfi yashiringan transport vositalari haydovchilarini jadal qidirish yuzasidan chora-tadbirlar ko`rishni taqozo etadi. Hodisaning shohidlaridan, jabrlanuvchilardan olingan ma`lumotlar tezkor qidiruv chora-tadbirlari o`tkazish uchun asos sifatida xizmat qilishi mumkin. Hodisa yuz bergan joydan topilgan izlar: avtomobilning turi, rusumi haqida fikr yuritish imkonini beradigan g`ildirak

www.arxiv.uz qoplamalarining izlari; harakat yo`nalishini va yashiringan transport vositalarini qidirish yo`nalishlarini belgilovchi izlar qidirilayotgan transport vositalariga taalluqli muhim axborot manbai hisoblanadi. Haydovchilar va transport vositalarini qidirish hodisa yuz bergan joyni ko`zdan kechirish bilan bir vaqtda tashkil etiladi. Bunda olinayotgan ma`lumotlarni ayirbosh qilish va bundan keyingi qidiruv chora-tadbirlarini birgalikda rejalashtirish maqsadida tezkor qidiruv xodimlari, YHXX xodimlari va tergovchi o`rtasida muntazam aloqa o`rnatilishi kerak. Haydovchilar yashiringan yo`nalishdagi YHXX postlari ular xizmat o`tayotgan hududda qoidabuzar paydo bo`lishi ehtimoli borligi va uning belgilari haqida ogohlantirilishi lozim. Yana shuni unutmaslik muhimki, qidirilayotgan haydovchilar avtomobildagi nosozlikka barham berish, avariya izlarini yo`qotish maqsadida biror joyda to`xtashlari ham mumkin. Bunday to`xtashlardan yo`ldagi yonilg`i-moylash materiallaridan paydo bo`lgan dog`lar, yo`lning yoqasi yoki transport vositasi harakatlanadigan qismidagi haydovchining oyoq izlari, yo`l yoqasidagi g`ildirak qoplamasi izlari va boshqa shu kabilar darak berishi mumkin. Transport vositasi to`xtab o`tgan joyda avariya natijasida putur yetgan detallar, faralarning siniq parchalari, kuzov bo`yog`ining zarrachalari topilishi mumkin. Bular ham «issig`ida» jinoyatchining ketiga tushgan xodimlarning e`tiboridan chetda qolmasligi kerak, negaki, bular hodisa to`g`risida yangi daliliy ma`lumotlar beribgina qolmay, qidiruv to`g`ri yo`nalishda olib borilayotganligini ham tasdiqlaydi. Tezkor xodimlar ega bo`lgan dastlabki axborotlarda qidiruvni aniq yo`nalishlarda olib borish uchun zarur bo`lgan hodisa joyidan qochgan haydovchilar va transport vositalariga taalluqli ishonchli ma`lumotlar mavjud bo`lmasa yoki mavjud bo`lsa-yu, bir-birini inkor etsa, yangi axborot manbalarini qidirish ehtiyoji paydo bo`ladi. Bular quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin: - avtotrassadan sirtida ko`zga tashlanadigan putur yetgan joylari bor transport vositasi o`tganligini kuzatgan shaxslar;

www.arxiv.uz - transport vositalarining haydovchilari nosozlikka barham berishda yoki nosoz avtomobilni tashishda yordam ko`rsatish iltimosi bilan murojaat qilgan shaxslar; - avtokorxonalarning safardan qaytgan transport vositalarida shikast yetgan joylari borligini payqagan xodimlari va boshqa shu kabilar. Ayniqsa, mazkur guvohlarni qidirib topishda huquqni muhofaza qilish organlari va yo`l xizmatining ko`p sonli xodimlaridan yuksak darajadagi uyushqoqlikni, tajriba va mahoratni, rejali ish maromini talab qiladi, ko`p vaqt va kuch sarflanishini taqozo etadi. Shuning uchun bunday ishga ommaviy axborot vositalarini jalb etish ham maqsadga muvofiq bo`ladi. Ba`zida yashiringan haydovchilar o`zlari qochib ketgan transport vositalarini hodisa yuz bergan joydan ancha olisga tashlab ketadilar. Bunga avariya tufayli avtomashinaning nosoz holatga kelishi oqibatida harakatni davom ettirishning iloji yo`qligi; yonilg`i tugab, uni yana quyishning imkonidan mahrumlik, ya`ni yaqindagi YHXX postida qo`lga tushib qolish mumkinligi va boshqa shu kabi holatlar sabab bo`lishi mumkin. Jinoyatchilar tashlab ketgan transport vositalari topilganida YHXX organlaridagi mavjud qayd etish materiallari bo`yicha darhol uning egasini aniqlash lozim. Ayni bir vaqtning o`zida topilgan transport vositasini ko`zdan kechirish orqali qidirilayotgan haydovchi to`g`risidagi axborotga ham ega bo`lish mumkin. Buning uchun esa, haydovchining qo`li tegishi mumkin va shart bo`lgan rul boshqaruvi agregatlarida, priborlar qutichasi va avtomashinaning boshqa qismlarida qoldirilgan qo`l izlari, tashlab ketilgan transport vositasi atrofidagi oyoq izlari, sigareta qoldiqlari va boshqa shu kabilar asqotadi. Transport vositasining salonida yaxshi saqlanib qoladigan hidlardan qidiruv xizmati itlari yordamida yashiringan haydovchini topish va ushlash, keyinchalik esa, to`g`ri qayd etilgan hid izlaridan gumon qilinuvchini tanlash deb atalmish ishlarda foydalanish mumkin. Bunday ish natijalari dalil-isbotlar manbai sifatida e`tirof etilmasa-da, biroq ulardan tahminlar qilish va ishni tergov qilishning bundan keyingi rejalarini tuzishda foydalanish mumkin.

www.arxiv.uz 4. Yo`l-transport hodisalari tergovining davomi Tergovning davomi YTHning sabablari to`g`risidagi dastlabki xulosani oydinlashtirish, tekshirilayotgan voqeaning hali noma`lum bo`lgan holatlarini, hodisa har bir ishtirokchisining roli va ayb darajasini aniqlash, tergovning dastlabki bosqichida olingan ma`lumotlarni tekshirish maqsadini ko`zlaydi. Buning uchun ekspertizalar, tergov eksperimentlari, so`roq va boshqa tergov harakatlari o`tkaziladi. Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlikka doir ishlarni tergov qilishda ko`pincha ekspertizalar o`tkazish talab qilinib, ular orasida eng ko`p tarqalganlari avtotexnika, kriminalistik, sud-tibbiyot va sud-kimyo ekspertizalaridir. Hozirgi kunda hodisa yuz bergan paytda haydovchilarning psixofiziologik holati qanday bo`lganligini aniqlash uchun sud-psixologik ekspertiza tez-tez tayinlanadigan bo`lib qoldi. Psixofiziologik holatning normadan chetga chiqishiga sabab yo`lda xavfli vaziyat yuzaga kelishi bo`lgan deb tahmin qilish uchun asoslar mavjud bo`lsa, tilga olingan shakldagi ekspertiza o`tkazish zarurati paydo bo`ladi. Avtotexnika ekspertiza tekshiruvi ko`rib chiqilayotgan toifadagi ishlarning deyarli barchasi bo`yicha o`tkaziladi, negaki bunday ekspertiza texnika nuqtai nazaridan qaraganda, ko`pincha YTH mexanizmidagi sababiy bog`lanishlarni aniqlash va ularga baho berishning yagona usuli bo`lib qoladi. Bu kabi texnik jihatdan baho berish usuli yo`q bo`lsa, hodisa ishtirokchilarining harakatlari (harakatsizligi) bilan kelib chiqqan zararli oqibatlar o`rtasidagi sababiy bog`lanishlarni aniqlab bo`lmay qoladi, boshqacha aytganda, tekshirilayotgan voqeaga yuridik jihatdan baho berishning ham imkoni qolmaydi. Avtotexnika ekspertizasi ushbu toifadagi ishlar tergovini amalga oshirayotgan tergovchi oldida ko`ndalang bo`ladigan asosiy savollardan biriga javob beradi, ya`ni, transport vositasining haydovchisi yuzaga kelgan vaziyatda hodisaning oldini olish uchun texnik imkoniyatga ega bo`lgan-bo`lmaganligi masalasini hal qilib beradi.

www.arxiv.uz Avtotexnika ekspertizasi hal etadigan masalalarni shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin. 1. Avtomashinaning (mototsikl va shu kabilarning) texnik holati. Bunday paytda transport vositasining texnik holatini o`rganish vazifasi faqatgina u yoki bu nosozlikni aniqlash emas, balki bu nosozlik yuzaga kelishining sababini ochib berishdan ham iboratdir. Avtotexnika ekspertizasi avtomashinaning aniq uzeli yoki agregati avariya oqibatida ishdan chiqqanmi yoki avtomashinadagi nosozlik ta`mirning, texnik xizmat ko`rsatishning qoniqarsizligi, zavodda yo`l qo`yilgan nuqson, haydovchi tomonidan boshqaruvning noto`g`ri usullari qo`llanilishi yoki boshqa sabablar natijasimi degan savolga javob berishi kerak. 2. Hodisaning ayrim detallariga qarab, uning mexanizmini aniqlash. Ushbu masalalarni hal etish davomida transport vositalari harakatining tezligi, yo`nalishi, trayektoriyasi, to`qnashilgan joy, izlar hosil bo`lish (putur yetish) mexanizmi va avariyaning boshqa holatlari, ularning dinamikasi aniqlanadi. 3. Hodisada ishtirok etgan transport vositalari haydovchilarining xatti- harakatlari. Ushbu xatti-harakatlarga ekspertiza haydovchi yo`lda yuzaga kelgan vaziyatda transport vositasini haydash va boshqarish usullaridan qay darajada to`g`ri yoki noto`g`ri foydalanganiga baho beradi. Ekspertiza haydovchi foydalangan haydash usullari texnika xavfsizligi talablariga qay darajada mos kelishi, ushbu vaziyatda avariyaning oldini olish uchun qanday usullar ko`proq samara berishi mumkinligi va boshqa shu kabi masalalar haqida ham o`z mulohazalarini bildirishi kerak. Avtotexnika-ekspertizasi haydovchining xatti-harakatlariga baho berishda ushbu harakat tezligiga, yo`nalishiga, avtomobilning turg`unligiga, tormoz yo`lining uzun-qisqaligi va boshqa shu kabilarga qanday ta`sir ko`rsatganligini ham aniqlaydi. Uqtirib o`tilgan masalalarni hal etish uchun ekspertizaga tergov paytida olingan zarur materiallar: ashyoviy dalillar, ko`zdan kechirish, tergov eksperimenti bayonnomalari, hodisada bevosita ishtirok etgan transport vositalari yoki ularning

www.arxiv.uz agregatlari; hodisa yuz bergan joyning chizgilari va fotosuratlari; shohidlarni so`roq qilish vaqtida olingan ma`lumotlar va boshqa zurur narsalar taqdim etiladi. YTH mexanizmidagi sababiy bog`lanishlarni aniqlashga yordam beradigan texnik ekspertiza tadqiqotlari orasida tergov qilinayotgan voqea yuz bergan yo`l qismi texnik holatining ekspertizasi muhim o`rin tutadi. Bunday tekshiruv davomida yo`lning ushbu qismi belgilangan texnika talablariga (qoplamaning sifati, yoritilganlik darajasi, kengligi, to`siqlar bor-yo`qligi va boshqa shu kabilar) javob berish-bermasligi aniqlanadi. Yo`l holatining qoniqarsizligi YTHga sabab bo`lgan hollarda yuqoridagi kabi tadqiqot o`tkazish taqozo etiladi. Kriminalistik ekspertizalar orasidan ko`proq g`ildirak qoplamalarining izlari (transport vositasini identifikatsiyalash maqsadida), oynaning siniq bo`lakchalari, avariya natijasida uzilib tushgan yoki putur yetgan detallar va uzellar (bo`laklanishning umumiy chizig`i ma`lum bo`lsa, bo`lakchalardan yaxlit qism yasash), avtomashinaning turli qismlarida jabrlanuvchining kiyim-kechaklaridan qolgan izlar (identifikatsiyalash maqsadida) bo`yicha trasologiya tadqiqotlari o`tkaziladi. Hodisa yuz bergan joydan yashiringan haydovchilarni fosh qilish maqsadida identifikatsiyaviy daktiloskopik ekspertizalar tayinlanishi mumkin. Bunday ekspertizalar uchun hodisada ishtirok etgan transport vositasining salonida, uzellari va agregatlarida topilgan xo`l barmoq izlari obyekt sifatida xizmat qiladi. Tergov vaqtida boshqa kriminalistik ekspertizalar, xususan, haydovchilik guvohnomasida, yuk tashishga doir hujjatlarda, transport vositalarining pasportlari va boshqa hujjatlarda qalbakilik belgilari bor-yo`qligini bilish uchun hujjatlarning texnik- kriminalistik ekspertizasi tayinlash zarurati tug`ilishi mumkin. Materiallar va moddalarning kriminalistik ekspertizasi ushbu toifadagi ishlar bo`yicha o`tkaziladigan kriminalistik ekspertizalar tadqiqotining eng ko`p tarqalgan turi hisoblanadi. Ekspertiza obyektlari: yonilg`i-moylash materiallari, sirlash uchun ishlatilgan lak-bo`yoq va boshqalar. Bu o`rinda ularning qaysi guruhga mansubligi yoki paydo bo`lish manbaiga doir masala hal etiladi.

www.arxiv.uz Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlikka doir ishlar tergov qilinayotganida jabrlanuvchilar, belgilangan qoidalarni buzgan haydovchilar, biologik manba hosilalarining izlari: qon, soch tolalari, miya moddasi va boshqa shu kabilar sud-tibbiyot ekspertizasi obyektlari bo`lishi mumkin. Sud-tibbiyot ekspertizasi o`lim sabablari, tan jarohatining og`irlik darajasi va hodisa yuz bergan joyda topilgan biologik obyektlarning qaysi guruhga mansubligiga doir masalalarni hal etadi. Sud-tibbiyot ekspertiga hodisada ishtirok etgan transport vositalari haydovchilarining sog`lig`i, qay paytda nosog`lom holat YTHga sabab bo`lganligiga doir savollar berilishi mumkin. Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlikni tergov qilish vaqtida boshqa turdagi ekspertizalar: materialshunoslik (metall detallarning buzilishi sabablarini aniqlash uchun); defektoskopik (transport vositasining turli konstruksiyalarida, detallarida va boshqalarda yashirin, ichki nuqsonlarni aniqlash uchun); tovarshunoslik (avariya tufayli yetkazilgan ziyon miqdorini belgilash uchun) ekspertizalari va bir qator boshqa ekspertizalar o`tkazish ehtiyoji paydo bo`lishi mumkin. Tergov eksperimenti – ancha keng tarqalgan tergov harakati bo`lib, asosan gumon qilinayotganlar, aybdorlar, jabrlanuvchilar, hodisa guvohlari yoki shohidlarining ko`rsatmalarini tekshirish maqsadida o`tkaziladi. Bu shaxslar tergovchiga voqeaga subyektiv baho bergan holda dalillarni ma`lum qiladilar. Ushbu dalillarni obyektiv tasdiqlash uchun so`roq vaqtida ma`lum qilingan voqea yuz berishi va hodisa ishtirokchilarining xatti-harakatlari manzaralari tiklanadi. Izlar hosil bo`lishi mexanizmini aniqlashtirish, turli yo`l sharoitlarida avtomobilning ekspluatatsiya sifatlarini tekshirish uchun tergov eksperimentlari kamroq o`tkaziladi. Eng ko`p tarqalgan tergov eksperimentlari quyidagi maqsadlarda, chunonchi: 1) transport vositalarining, piyodalarning harakat tezligi to`g`risida, hodisa yuz bergan paytda ular orasidagi va boshqa obyektlar orasidagi masofa to`g`risida

www.arxiv.uz voqeani chetda turib kuzatgan guvohlar aytib bergan ma`lumotlarni tekshirish va tasdiqlash; 2) transport vositasi yoki piyoda aniq masofani bosib o`tishi uchun zarur bo`lgan vaqtni aniqlash; 3) transport vositasida muayyan vaqt ichida, yo`ldagi muayyan sharoitlarda transport vositasini boshqarishning tegishli usullaridan foydalangan holda bosib o`tish mumkin bo`lgan oraliq masofani topish; 4) avtomobil yo`lning transport vositasi harakatlanadigan qismida turgan bir paytda aniq joydan turib hodisani kuzatish, haydovchi kabinasidan qandaydir to`siqlar yoki yo`l belgilarini ko`rish yohud kunning muayyan vaqtida, muayyan ob-havo sharoitlarida, ko`chaning kerakli darajada yoritilganligi va boshqa shu kabi sharoitlarda ko`rish chegarasini belgilash imkoniyatini tekshirish uchun o`tkaziladi. Yuqorida keltirilganlar tergov eksperimenti vositasida hal etiladigan masalalarning tugal ro`yxati emas, albatta. Biroq, bu muammolarning istalgan birini hal etish uchun muayyan tergov harakatlarini o`tkazish sharoitlari eksperiment orqali tekshirilayotgan voqea sodir bo`lgan sharoitlarga imkon qadar mos tushishi muhim ahamiyatga egadir. Buning uchun esa, ayni o`sha avariyaga uchragan transport vositasidan (buning iloji bo`lmasa, o`sha rusum, model, rang, texnik tavsifi va shu kabilari o`xshash avtomobildan), bo`y-basti, jinsi, yoshi o`xshash piyodadan, xuddi o`sha joydan, o`xshash ob-havo sharoiti va yoritilganlik darajasidan foydalanish kerak. Ayblanuvchini so`roq qilishga ayb e`lon qilish uchun yetarli darajada dalil- isbotlar to`plangani va ayb e`lon qilinganidan keyin kirishiladi. Ayblanuvchini so`roq qilishning mohiyati undan tegishli tushuntirish va ma`lumotlar olishdir. Bunday tushuntirishlar ko`pincha yangi tergov eksperimentlari, so`roqlar, ekspertizalar, boshqa tergov harakatlari yoki tezkor qidiruv chora-tadbirlari orqali qo`shimcha tekshiruvlar o`tkazishni taqozo etadi. Agar, ayblanuvchi tekshirilayotgan voqeaga yangi tushuntirishlar bersa va ularni mantiqan asoslay olsa, yuqoridagi kabi tekshiruvni o`tkazish zarur.

www.arxiv.uz Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik to`g`risidagi ishlar bo`yicha ayblanuvchilarni so`roq qilishning xos xususiyatlari so`roq vaqtida aniqlashtirilayotgan masalalar ko`pincha maxsus, texnik yo`nalishlarga ega ekanligida namoyon bo`ladi. Masalan, suhbat so`roq qilinayotgan shaxs boshqargan transport vositasining ekspluatatsiya xususiyatlari; avtomashinani haydaganida uning uzellari va agregatlarida sezgan o`zgarishlar; harakat xavfsizligi qoidalari va shu kabilar haqida bo`lishi mumkin. Shuning uchun mazkur tergov harakatining samaradorligi ko`p jihatdan tergovchining avtomobil sohasini, avtotransportni boshqarishni qay darajada mukammal bilishiga, so`roqqa qay darajada puxta tayyorgarlik ko`rganligiga bog`liq. Shu maqsadda ko`pincha oldindan maxsus adabiyotlar bilan tanishish yoki avtotexnika mutaxassisidan maslahat olish ham talab qilinadi.

O'xshashlar

Mehnat xavfsizligi qoidalarining jinoiy tarzda buzilishlarini tergov qilish

Tadbirkorlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik

O`t qo`yish va yong`in xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatlarini tergov qilish

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish