Mehnat xavfsizligi qoidalarining jinoiy tarzda buzilishlarini tergov qilish - Huquqshunoslik - Referatlar

Mehnat xavfsizligi qoidalarining jinoiy tarzda buzilishlarini tergov qilish

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

81 KB

Ko'chirib olish

Mehnat xavfsizligi qoidalarining jinoiy tarzda buzilishlarini tergov qilish Reja: 1. Ushbu turdagi jinoyatlarning kriminalistik tavsifi 2. Jinoyat ishini qo`zg`atish. Tergov qilishning dastlabki bosqichi 3. Keyingi tergov harakatlarining tashkiliy va taktik xususiyatlari

Mehnat xavfsizligi qoidalarining jinoyatkorona buzilishlari katta ijtimoiy xavf tug`diradi. Ular odamlar o`limiga sabab bo`ladi, ularning sog`lig`iga zarar yetkazadi, ishlab chiqarishga moddiy ziyon keltiradi. Mazkur jinoyatning barcha holatlarini o`z vaqtida, to`liq va xolisona aniqlash aybdorlarni javobgarlikka tortish uchungina emas, balki shu turdagi jinoyatlar sodir etilishiga imkon bergan sharoitlarni bartaraf etish uchun ham muhimdir. Mehnat sharoitlarining xavfsizligini texnikadan foydalanish, sanoat sanitariyasiga oid umumiy va tarmoq qoidalari ta`minlaydi. Bunday qoidalar hukumat tomonidan kasaba uyushmalari va vazirliklar (idoralar) bilan birgalikda ishlab chiqiladi. Ularga rioya etilishi ustidan nazorat qilish kasaba uyushmalari qo`mitalari, shuningdek maxsus nazorat organlari (“Sanoattexnazorat”, “Energonazorat”) zimmasiga yuklatilgan. Sanitariya nazoratini davlat sanitariya inspeksiyasi organlari, yong`indan saqlash nazoratini – yong`indan muhofaza qilish organlari amalga oshiradi. Mehnatni muhofaza qilish qoidalarining odamlar bilan baxtsiz hodisalar yuz berishiga yoki boshqa oqibatlar kelib chiqishiga sabab bo`lishi mumkin bo`lgan buzilishlari jinoyat deb topiladi. Yo`l qo`yilgan buzilishlar uchun mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya etilishi ustidan nazorat qilish va texnika xavfsizligini ta`minlash o`z vazifalari doirasiga kiruvchi mansabdor shaxslar javobgar bo`ladilar. Jinoyat to`g`risidagi qonun hujjatlari mehnatni muhofaza qilish qoidalari jinoiy tarzda buzilishlarining ikkita turini nazarda tutadi: 1) sog`liqqa zarar yetkazilishiga sabab bo`lgan buzilishlar; 2) odam o`limiga sabab bo`lgan buzilishlar. Kon ishlari xavfsizligi qoidalari buzilishlari, qurilish ishlarini bajarish qoidalari buzilishlari, portlash xavfi bo`lgan korxonalarda yoki sexlarda xavfsizlik qoidalari buzilishlari alohida turlarini tashkil etadi. Tergov qilish uslubiyoti yo`l qo`yilgan buzilish turini va u sodir etgan muayyan sharoitlarni hisobga olib belgilanadi.

Buzilish sabablarini uch guruhga bo`lish mumkin: texnikaviy, tashkiliy, sanitariyaviy. Birinchi guruhga agregatlar, mashinalar, jihozlar, asbob- uskunalarning konstruktiv xususiyatlari va nuqsonlari; ikkinchisiga - ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishdagi kamchiliklar; uchinchisiga – sanitariya- gigiyena tusidagi kamchiliklar (binolar ichining axlat bosganligi, yetarlicha yoritilmaganligi va h.k.) kiradi. Ko`rsatib o`tilgan sabablar kamdan-kam hollarda alohida-alohida uchraydi. Odatda ular o`zaro aloqador, bir-biri bilan bog`liqdir. Chunonchi, buzilishlarning sanitariyaga xos sabablari yuzaga kelishiga ko`pincha tashkiliy kamchiliklar sabab bo`ladi. Jarohatlanish hollari jabrlanuvchining o`z beparvoligi va boshqa qoidabuzarliklari oqibati bo`lishi mumkin. Mehnat xavfsizligi qoidalarining jinoiy tarzda buzilishlarini tergov qilishda jinoyat protsessual qonunida ko`rsatilgan barcha holatlar isbotlanishi kerak bo`ladi. Quyidagilarni mumkin qadar to`liq aniqlash muhim: 1) hodisa sodir bo`lgan joy (korxona, sex, uchastka, ularning aniq joylashuvi); 2) hodisa sodir bo`lgan vaqt (sana, soat, minut, ish yoki dam olish vaqti va h.k.); 3) hodisa kelib chiqish mexanizmi (hodisa manbai, uning holati, rivojlanish jarayoni boshlanishidan to eng yuqori nuqtasigacha va natija, jarohatlanish mexanizmi va h.k.); 4) yuzaga kelgan (yoki yuz berishi mumkin bo`lgan) oqibatlarning (odamlar sog`lig`iga ziyon, moddiy zarar, ishlab chiqarish manfaatlariga zarar) xususiyati; 5) lab chiqarish ishlar xususiyati, texnologiyasi, ularning belgilangan normalariga muvofiqligi; 6) jabrlanuvchining shaxsi (ixtisosi-malakasi, ish staji, hodisa vaqtida qanday ahvoldaligi, mehnat intizomiga, texnika xavfsizligi qoidalariga munosabati); 7) mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi muayyan qoidalari buzilishlarining aniq dalillari; 8) baxtsiz hodisaning sabablari; 9) buzilish va yuzaga kelgan natija o`rtasidagi sababiy bog`lanish (hodisaning aniq sabablari, ular uchun javobgar shaxslar, ularning jinoiy oqibatlarga olib kelgan harakatlari yoki harakatsizligining aniq dalillari, jabrlanuvchi aybining darajasi, jabrlangan xodim va bexatar mehnat shart-sharoitlarini yaratishga mas`ul mansabdor shaxsning har ikkisini aybi borligi; 10) tekshirilayotgan obyektda va umuman

korxonada mehnatni muhofaza qilishning ahvoli hamda uning xavfsizligi qoidalariga rioya etilishi; 11) tegishli mansabdor shaxslar javobgarligi darajasi va xususiyatiga ta`sir ko`rsatadigan, shu jumladan aybini yengillashtiradigan va og`irlashtiradigan holatlar. Barcha hollarda tergovchi jinoiy tarzda buzilishlar sodir etilishiga ko`maklashgan sabablar va shart-sharoitlarni bartaraf etish choralarini ko`rishi shart. Mazkur toifadagi ishlarni tergov qilish ancha murakkab. Hodisa joyini ko`zdan kechirish, ekspertizalar tayinlash, hujjatlar bilan ishlash o`ta qiyinchilik tug`diradi. Jinoyat ishlarini qo`zg`atishni asossiz rad etish va ularni asossiz ravishda tugatish hollari tergovni qiyinlashtiradi. Hodisa joyini ko`zdan kechirish, ekspertiza tayinlash, hujjatlar bilan tanishish o`ta qiyinchilik tug`diradi, tergov qilish muddatlarining cho`zilib ketishi, uning rejasizligi, poyma-poyligi, hodisa joyini kamdan-kam va kechikib ko`zdan kechirish, hodisa mexanizmining texnik masalalarini inkor qilish, sud-texnika ekspertizalari imkoniyatlaridan va mutaxassislar yordamidan yetarlicha foydalanmasligi tergovning odatiy xatoliklari hisoblanadi. Jinoyat ishini qo`zg`atish. Tergov qilishning dastlabki bosqichi Ko`pincha jinoyat ishini qo`zg`atishga kasaba uyushmalari tashkilotlari, maxsus nazorat organlari, baxtsiz hodisa sodir bo`lgan korxona ma`muriyatining xabarlari sabab bo`ladi. Mavjud normativ hujjatlarga muvofiq guruhli, o`lim bilan tugagan va boshqa og`ir oqibatlarga kelgan hodisalar darhol kasaba uyushmasining texnik inspektori tomonidan, «Sanoatkontexnazorat» nazorati ostidagi obyektlarda esa – shu organlarning inspektori tomonidan tekshirilmog`i lozim. Tekshirishda ma`muriyatning, kasaba uyushmasi va yuqori xo`jalik organining vakillari ishtirok etishlari kerak. Alohida hollarda, texnik inspektor darhol yetib kelishining imkoniyati

bo`lmaganda, tekshirish komissiyasi, kasaba uyushmasi qo`mitasi va korxona ma`muriyati tomonidan amalga oshiriladi. Bundan qat`i nazar, korxona rahbari hodisa haqida prokuratura organlariga darhol xabar qilishi shart. Tekshirish materiallari (baxtsiz hodisa to`g`risidagi dalolatnoma, texnik inspektorning xulosasi, ko`zdan kechirishlarning bayonnomalari, guvohlardan, jabrlanuvchidan so`rab fikr to`plash bayonnomalari va h.k.) hodisa sodir bo`lgan paytdan e`tiboran 7 kundan kechiktirmay tergov organlariga yuboriladi. Jinoyat ishini qo`zg`atish va uni protsessual tergov qilish yuqorida ko`rsatib o`tilgan tekshirish bilan bog`liq emas. Protsessual tergov, ilgarigi tekshirishdan qat`i nazar, texnik inspektorning va boshqa nazorat organlari vakillarining harakatlari bilan bir vaqtda o`tkazilishi lozim. Hujjatlarni tekshirib chiqish, so`roqlar o`tkazish, zaruriy ekspert tekshiruvlarini amalga oshirish ko`rib chiqilayotgan turdagi jinoyatlarni tergov qilishning asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bu harakatlarning barchasi o`zaro bog`liq va bir-birini taqozo etadi. Hodisa sodir bo`lgan joyni ko`zdan kechirishdan oldin va ko`zdan kechirish jarayonida tergovchi harakatlarining yo`nalishi, xususiyati va maqsadi ishni qo`zg`atishda ikkita ehtimol tutilgan vaziyat mavjudligiga bog`liq bo`ladi: 1) hodisa to`g`risidagi xabar baxtsiz hodisadan so`ng darhol kelgan bo`ladi; 2) xabar qanchadir vaqt o`tgandan keyin kelgan bo`ladi. Birinchi holda tergovchi hodisa sodir bo`lgan joyni darhol ko`zdan kechirishi kerak, ikkinchisida – oldingi tekshirish natijalari bilan tanishishdan boshlash lozim. Biroq ikkala holda ham hodisa joyini ko`zdan kechirish – bajarilishi shart bo`lgan harakatdir. Afsuski, amaliyotchi xodimlar ko`pincha mazkur qoidani inkor etib, baxtsiz hodisa moddiy iz qoldirmaydi, qanchadir vaqtdan so`ng ko`zdan kechirish behuda, texnik inspektor o`tkazgan ko`zdan kechirish, tergov ko`zdan kechirishning o`rniga o`tishi mumkin deb hisoblaydilar. Albatta, hodisa sodir bo`lgan vaziyatni uzoq vaqt o`zgarishsiz saqlab turish qiyin, ishlab chiqarish sharoitida esa, ba`zan iloji ham yo`q. Boy berilgan vaqt esa,

shubhasiz, salbiy omildir. Biroq, shunday hollarda ham ko`zdan kechirish zarur. Moddiy izlarning hammasi hamisha ham yo`qolib ketavermaydi. Ko`zdan kechirish natijalari jabrlanuvchining, ayblanuvchining, guvohlarning ko`rsatuvlarini to`g`ri baholash uchun zarurdir. Ko`zdan kechirish paytida hodisaning haqiqiy holatlari yashirishga urinishlarni payqab qolinishi mumkin. Masalan, elektr tokini ulash va uzib qo`yish moslamasida uning dastasi almashtirilishi, harakatlanuvchi mexanizmlarda yangi to`siqlar paydo bo`lishi mumkin. Salbiy holatlar ish uchun muhim ahamiyatga ega. Lekin ular odatda – ko`zdan kechirish natijasida aniqlanadi. Nihoyat, nazorat qiluvchi organning texnik inspektori amalga oshirgan ko`zdan kechirish quyidagi sabablarga ko`ra tergovchi ko`zdan kechirishining o`rnini bosa olmaydi: 1) birinchi holdagi ko`zdan kechirishda uning xolisonaligini kafolotlovchi protsessual talablarga rioya etilmagan bo`ladi; 2) bu ko`zdan kechirishning subyektlari ko`zdan kechirishning texnik vositalari va taktik usullaridan, uning natijalarini qayd etib qo`yish usullaridan foydalanish borasida yetarlicha malakaga ega bo`lmaydilar; 3) nazorat organining vakili baxtsiz hodisa sodir bo`lgan korxona ustidan nazorat qilish vazifasini bajarishi bois noxolis bo`lishi mumkin. Korxona ma`muriyatining vakillarida yanada ko`proq manfaatdorlik va noxolislik namoyon bo`lishi mumkin. Ko`zdan kechirishni kechiktirib bo`lmasligi bois, unga har taraflama puxta tayyorgarlik ko`rish shart. Ko`zdan kechirish boshlangunga qadar guvohlarni topish, ularning yordamida hodisaning asosiy jihatlarini aniqlashtirish, shuningdek hodisa joyida qanday o`zgartirishlar qilinganini, ularni kim, qachon va qanday maqsadda amalga oshirganini albatta aniqlash zarur. Ko`zdan kechirishdan oldin uning chegaralari, ketma-ketligi, tugunlari (qismlari, uzellari) belgilab olinadi. Bunda uslubiy tavsiyalardan, tergov tajribasidan foydalaniladi. Oxirgisi, masalan, qaysi agregat yoki dastgohda ishlash paytida baxtsizlik sodir bo`lgan bo`lsa, faqat o`sha agregat yoki dastgohni emas, balki ishlab chiqarishda u bilan bog`liq bo`lgan uchastkalarni ham ko`zdan kechirish kerakligidan dalolat beradi. Bu uchastkalarga butun ustaxonani, sexni va

boshqa shu singarilarni qo`shib ko`zdan kechirish chegaralarini yanada kengaytirish zarur bo`lishi mumkin. Masalan, elektr toki urishi bir joyda yuz berishi mumkin, baxtsiz hodisa sababini esa elektr energiyasi taqsimlanadigan energiya uzelini yoki elektr uzatish tizimini ko`zdan kechirgandagina aniqlashga erishiladi. Ko`zdan kechirish ishtirokchilari to`g`risidagi masala ham uning boshlanishidan oldin hal qilinishi kerak. Unda mutaxassislar ishtirok etishini ta`minlash ayniqsa muhimdir. Hodisaning moddiy izlarini topish, qayd etib qo`yish va olishga ularning ko`maklashishi ko`zdan kechirishning samarali bo`lishini kuchaytiradi. Biroq har doim mutaxassislarning yetarlicha bilimga egaligi va xolisligiga, ularning ishning natijasidan manfaatdorligiga ishonch hosil qilish zarur. Ko`zdan kechirishda ishtirok etishga jabrlanuvchilar, guvohlar va texnika xavfsizligi qoidalarini buzgan mansabdor shaxslar jalb etilishi mumkin. Ko`zdan kechirish ishtirokchilarining soni to`g`risidagi masalani hal etishda shuni esda tutish kerakki, ortiqcha odamlar yordam bermaydi, aksincha, odatda, ko`zdan kechirishga halal beradi. Ko`zdan kechirish usuli ko`zdan kechirish chegarasiga bog`liq bo`ladi. Hodisa sodir bo`lgan joy katta bo`lganda u ayrim uchastkalarga – tugunlarga (uzellarga) bo`linadi. Ko`zdan kechirishni markaziy tugundan boshlash maqsadga muvofiqdir. Agar hodisa sodir bo`lgan joyda murda yotgan bo`lsa, ko`zdan kechirish undan boshlanadi. Ko`zdan kechirish jarayonida quyidagilar tekshirib chiqiladi: 1) qaysi agregat yoki dastgohda ishlash paytida baxtsiz hodisa yuz bergan bo`lsa, o`sha agregat yoki dastgoh; 2) mazkur agregat yoki dastgoh bilan texnik jihatdan bog`liq kabellar, transmissiyalar, transportyorlar, o`lchov va qayd etuvchi asboblar hamda obyektlar; 3) ishlovdan o`tkazilayotgan xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar; 4) jabrlanuvchi va u bilan birgalikda ishlagan shaxslar foydalangan asboblar va himoya vositalari (ko`zoynaklar, qo`lqoplar va h.k); 5) hodisa joyida qoldirgan moddiy izlar (mexanizmlar detallarining siniqlari, kiyim-kechak parchalari va

h.k.); 6) murda, agar u hodisa joyida yotgan bo`lsa. Ko`zdan kechirish jarayonida va uning natijalarini tahlil qilishda tergovchi quyidagi, ya`ni: 1) tekshirilayotgan hodisaning sabablari nima (qozonning portlashi, kranning qulab tushishi va h.k.) 2) mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi qoidalari buzilganmi? 3) ana shu buzilishlar nimalardan iborat bo`lgan, ularga kim yo`l qo`ygan; 4) tergov qilinayotgan hodisaning oqibatlari qanday, qilmish va jinoiy natija (o`lim, mayib bo`lish va h.k.) o`rtasida sababiy bog`lanish bormi degan savollarga javob topishga harakat qilish kerak. Agar ko`zdan kechirish o`z vaqtida, to`liq va xolisona o`tkazilsa, mazkur savollarning barchasiga yoki bir qismiga javob olinadi. Hujjatlarni ko`zdan kechirishda, hodisa yuzasidan quyidagilar sinchiklab o`rganib chiqilishi kerak: 1) baxtsiz hodisa haqidagi dalolatnoma; 2) nazorat qiluvchi organ vakili (texnik inspektor, “Sanoatkontexnazorat” vakili va h.k.) ning xulosasi; 3) baxtsiz hodisa yuz bergan korxonada amalda bo`lgan mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi qoidalari; 4) mazkur uchastka, sex, ustaxona va h.k. mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi qoidalariga rioya etilishi uchun mas`ul shaxslar to`g`risidagi buyruqdan ko`chirma; 5) davolash muassasasining jabrlanuvchiga yetkazilgan shikastlar xususiyati va darajasi to`g`risidagi ma`lumotnomasi; 6)texnika xavfsizligi va mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya etilishi uchun mas`ul shaxsning tushuntirishi. Baxtsiz hodisa to`g`risidagi dalolatnoma alohida kriminalistik ahamiyatga ega. Unda hodisa sodir bo`lgan joy va vaqt, jabrlanuvchining shaxsi, baxtsiz hodisaning holatlari va sabablari, ularni bartaraf etishga qaratilgan chora-tadbirlar to`g`risida tergov uchun juda muhim ma`lumotlar mavjud bo`lishi mumkin. Biroq dalolatnomaning mazmunini to`g`ri deb qabul qilmaslik kerak, uni har doim sinchiklab tekshirish kerak bo`ladi. Ko`pincha tergov qilishning boshlang`ich hujjati bo`luvchi texnik inspektorning xulosasi ham tanqidiy nazar bilan tekshirishni talab qiladi. To`g`ri, u ekspertning xulosasi o`rnini bosmaydi, lekin hodisaning texnik holatlarini o`rganib chiqishda, shu holatlar to`g`risida ayblanuvchini, jabrlanuvchini, guvohlarni so`roq

qilishda hamda sud-texnika ekspertizasini tayinlashda muhim rol o`ynashi mumkin. Tergov qilish jarayonida boshqa materiallar: xodimlarga texnika xavfsizligi bo`yicha berilgan yo`l-yo`riqlar qayd etilgan jurnallar, mazkur agregat, qurilma, mexanizmda ishlash huquqini tasdiqlovchi hujjatlar, sinovlarga doir jurnallar, texnik pasportlar, texnologiya xaritalari singarilar ham tekshirilishi mumkin. Jabrlanuvchini va guvohlarni so`roq qilish mazkur toifadagi ishlar bo`yicha dastlabki tergov harakatlari hisoblanadi. Bu bir qator holatlar bilan bog`liq. Jabrlanuvchi va guvohlarga odatda, sodir bo`lgan hodisaning barcha tafsilotlari ma`lum bo`ladi. Ularning hodisa ro`y bergandan so`ng darhol bergan ko`rsatuvlari ko`pincha ishonchliroq bo`ladi – ularda keyingi taassurotlar, manfaatdor shaxslarning ehtimol tutilgan taz`yiqi va ko`rsatuvlarning to`g`ri bo`lishiga ta`sir etadigan boshqa omillar aks etmagan bo`ladi. Bundan tashqari, tergovchi bunday shaxslarning ko`rsatuvlariga ega bo`lmasa, ular biladigan holatlarni boshqa manbalar yordamida aniqlay olmaydi. Jabrlanuvchini so`roq qilish, shubhasiz, uning sog`lig`ini hisobga olib, zarar yetkazadigan tarzda olib borilishi mumkin emas. Jabrlanuvchining ahvoliga qarab uni so`roq qilish hodisa joyida, uyida, tergovchining xonasida yoki davolash muassasasida o`tkaziladi. Oxirgi holda faqat davolovchi vrachning ruxsati bilan so`roq qilish mumkin. Ana shu so`roqda hodisaning barcha holatlari, uning sabablarini jabrlanuvchi qanday baholashi batafsil aniqlashtirilishi kerak. Shuningdek, jabrlanuvchining malakasi. Uning kasbiy tayyorgarligi, texnika xavfsizligi qoidalari bilan tanishtirilgan-tanishtirilmagani, o`qitilgani, yo`riqnomalardan xabardorligi, u ishlagan uskunaning sozligi, muhofaza moslamalari mavjudligi, ulardan foydalanilgan-foydalanilmagani, baxtsiz hodisa oldidan ular qanchalik yaroqli bo`lgani to`g`risidagi ma`lumotlar aniqlashtiriladi. Jabrlanuvchi ishlab chiqarish operatsiyalari bajarilgan vaziyatni to`g`ri idrok etishiga halal beradigan kasalliklarga (eshitish, ko`rish qobiliyatining sustligi va h.k.) chalingan-chalinmaganini aniqlash muhimdir. Baxtsiz hodisaning guvohlarini so`roq qilishda eng muhimi, ulardan tergov

qilinayotgan hodisaning o`zlariga ma`lum kriminalistik ahamiyatga ega bo`lgan holatlari to`g`risida imkoni boricha ko`proq ma`lumotlar olishdan iborat. Mazkur shaxslar hodisa paytida qaysi joyda turganligi, baxtsiz hodisa sabablari, korxonada mehnatni muhofaza qilishning ahvoli, ishlab chiqarish operatsiyalarining o`ziga xosligi, jabrlanuvchi bilan o`zaro munosabatlari, u bilan mehnat jarayonidagi o`zaro aloqalari, jabrlanuvchining malakasi, u bajargan ish to`g`risida; ishlash paytida baxtsiz hodisa sodir bo`lgan dastgoh, agregat, boshqa mexanizmning holati to`g`risida; asboblarning, muhofaza vositalarining holati, texnika xavfsizligi bo`yicha yo`l-yo`riq berish o`tkazilgan vaqt va uni o`tkazish tartibi, ilgari yuz bergan texnika xavfsizligi buzilish hollari to`g`risida so`roq qilinadi. Tergovchi ko`pincha o`z ixtiyoridagi dastlabki materiallar asosida tergov qilishni rejalashtirishga kirishadi. Xususan, texnik inspektor yoki korxona ma`muriyatining tekshirish materiallarida odatda hodisa sabablari va uning aybdorlari haqida dastlabki ma`lumotlar bo`ladi. Biroq bu xulosalar tergovchining mustaqilligini cheklab qo`ymasligi kerak. Tergovchi ularga tanqid ko`zi bilan qarab, hodisa xususida o`z versiyalarini olg`a surishga haqli. Agarda tergovchi bunday materiallarga ega bo`lmasa, tergov qilish rejasi shoshilinch tergov harakatlari o`tkazilib, bunda olingan natijalar puxta tahlil qilingandan keyingina tuzilishi mumkin. Mehnatni muhofaza qilish qoidalarining jinoiy tarzda buzilishlarini tergov qilishda asosiy versiyalar jinoyatning obyektiv tomonini aniqlash bilan bog`liq, ya`ni: 1) buzilishning sabablari va uning natijalarini; 2) buzilishlar yuzaga kelishiga bevosita sabablar va shart-sharoitlarni oydinlashtirish bilan bog`liq bo`ladi. Jinoyat subyekti, ya`ni baxtsiz hodisaga olib kelgan buzilishlarda aybdor shaxs to`g`risidagi versiyalarning ahamiyati ham kam emas. Versiyalar hodisa holatlarini to`liq, har taraflama va xolisona tekshirish uchun zarur bo`lgan tafsilotlar bilan bog`liqdir. Rejalashtirish asosini, shubhasiz, mehnatni muhofaza qilish qoidalarining buzilishlari va bunda aybdor shaxslar xususidagi versiyalar tashkil etadi. Bu xildagi asosiy versiyalar taxminan quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin:

1)yetarlicha malakaga ega bo`lmagan hamda texnika xavfsizligi bo`yicha yo`l- yo`riq berilmagan shaxsni ishga qo`yishdan iborat; sodir bo`lgan baxtsiz hodisa yo`l qo`yilgan buzilish bilan sababiy bog`lanishga ega; 2) hodisa yo`l qo`yilgan buzilishlar bilan bog`liq bo`lmagan; foydalanilgan uskunalarning texnik nuqsonlari baxtsiz hodisaga bevosita sabab bo`lgan; 3) texnika xavfsizligi qoidalari buzilmagan; baxtsiz hodisa jabrlanuvchining o`z ehtiyotsizligi tufayli sodir bo`lgan. Biroq ba`zan hodisa ayondek tuyulganda paydo bo`ladigan bitta versiyaga ko`r-ko`rona ergashmaslik kerak. Ko`pincha bir qator o`zaro bog`liq sabablar mavjud bo`lib, ularni to`la ochish va tergov qilinayotgan hodisaning asosiy sababini aniqlash zarur bo`ladi. Keyingi tergov harakatlarining tashkiliy va taktik xususiyatlari Jabrlanuvchilar va guvohlarni so`roq qilishdan tashqari tergovning ikkinchi bosqichida tergovga dalil bo`luvchi ahamiyatga molik ma`lumotlarni berishi mumkin bo`lgan boshqa shaxslar so`roq qilinadi. Shu shaxslar qatorida birinchi navbatda jabrlanuvchining u bilan bitta uchastkada ishlagan, lekin baxtsiz hodisa guvohi bo`lmagan hamkasblari so`roq qilinadi. Ular bajarilgan ishlarning xususiyati haqida, texnologiyaga, texnika xavfsizligi qoidalari va yo`riqnomalarga rioya etilgan-etilmagani, mavjud qoidalarga rioya etilishi ustidan nazoratning ahvoli xususida, shuningdek, jabrlanuvchining shaxsi, uning malakasi va tajribasi bajarilgan ishlar xususiyatiga muvofiqligi haqida so`roq qilinadilar. Baxtsiz hodisa sodir bo`lgan uchastka, smena, sex, ishlab chiqarish rahbarlari so`roq qilinishlari kerak. Ulardan mehnat jarayoni qanday tashkil etilgani, jabrlanuvchiga ishni kim tomonidan buyurilgani, baxtsiz hodisa yuz bergan paytda ular qayerda turgani, ularni qachon, kim va qay tarzda xodimlarga tanishtirgani, mazkur qoidalarga qanday rioya etilgani, ularning bajarilishi uchun kim mas`ul ekanligi, xavfsizlik qoidalariga amalda rioya etib kelinganmi, agar ular buzilgan bo`lsa, nima tufayli buzilgani aniqlashtiriladi.

Texnika xavfsizligi qoidalari jinoiy tarzda buzilgani to`g`risidagi ishlarni tergov qilishda faoliyati baxtsiz hodisa bilan bog`liq bo`linmalar va xizmatlarning rahbarlari (bosh elektrik, bosh texnolog va h.k.)ni so`roqdan chetda qoldirib bo`lmaydi. Umuman korxona bo`yicha va uning ayrim bo`linmalarida texnika xavfsizligi uchun mas`ul shaxslar ham so`roq qilinadi. Ulardan baxtsiz hodisaning sabablari haqidagi, baxtsiz hodisa munosabati bilan va mehnatni muhofaza qilishni kuchaytirish uchun ko`rilgan choralar haqidagi ma`lumotlar aniqlanadi. Mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya etilishi ustidan nazoratni bevosita amalga oshiruvchi shaxslar va korxonaning boshqa xodimlari ham ko`rib chiqilayotgan toifadagi ishlar bo`yicha guvohlar qatorida bo`lishlari mumkin. Birinchi guruhga texnika xavfsizligi xizmati xodimlari, kasaba uyushmalarining mehnatni muhofaza qilish bo`yicha komissiya a`zolari, kasaba uyushmalari viloyat qo`mitalarining texnik inspektorlari, davlat nazorat organlari («Energonazorat», “Sanoatkontexnazorat” va h.k)ning xodimlari kiradi. Ko`rsatib o`tilgan mansabdor shaxslar muayyan baxtsiz hodisa bilan bog`liq holatlarni tushuntirib berishlarigina emas, balki mazkur korxonadagi mehnatni muhofaza qilishning ahvoli va ilgari yo`l qo`yilgan buzilishlar, shu munosabat bilan ko`rilgan choralar, ularning natijalari haqida ham ma`lumot berishlari mumkin. Mazkur xodimlardan shu korxonada amalda bo`lgan qoidalar, idoraviy tekshirish materiallaridagi noaniqliklar, ishlab chiqarishni tashkil etish xususiyatlari va boshqa shu singarilar haqida tushuntirishlar olinishi mumkin. Buxgalteriya xodimlaridan mazkur korxonada mehnatni muhofaza qilishga ajratilgan mablag`lar haqida, ularning sarflanishi, mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi rejasini amalga oshirishning moliyaviy-moddiy imkoniyatlari haqida ma`lumot olish mumkin. Bundan tashqari, guvohlar tariqasida ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan shaxslar (jabrlanuvchining qarindoshlari, tanishlari) ham so`roq qilinishi mumkin. Mehnat sharoitidagi noqulayliklar, texnika xavfsizligi qoidalarining buzilishlari, yetarlicha tayyorgarliksiz, malakasiz, yo`l-yo`riqlar berilmasdan ishni bajarishni topshirish hollari haqida ularga jabrlanuvchi so`zlagan

bo`lishi ehtimoldan holi emas. Mehnatni muhofaza qilish qoidalarining jinoiy tarzda buzilishlari to`g`risidagi jinoyat ishlarini tergov qilish jarayonida tergovchi ko`pincha mutaxassislar yordamiga tayanishiga, sud-texnika, sud-tibbiyot va tibbiy-mehnat ekspertizalari tayinlashiga to`g`ri keladi. Sud-texnika ekspertizalari maxsus bilimlar talab qilinadigan murakkab texnik masalalarini hal qilish zarur bo`lganda o`tkaziladi. Idoraviy tekshirish materiallarida va texnik inspektor xulosasida yetarlicha hamda xolisona ma`lumotlar bor bo`lsa, sud-texnika ekspertizasi tayinlanmasligi mumkin. Biroq yuqorida ko`rsatib o`tilgan xulosalar bo`lsa ham, ayniqsa ayblanuvchi ularga rozi bo`lmaganda yoki bu xulosalar bir-biriga zid bo`lganda ham sud-texnika ekspertizasi o`tkaziladi. Sud-texnika ekspertizasi vakolatlari jumlasiga barcha ishlab chiqarish masalalarini va baxtsiz hodisa bilan bog`liq texnik masalalarni tekshirish va hal qilish kiradi. Bu masalalarning aniq ro`yxatini berish qiyin. Ularning tarkibi baxtsiz hodisa yuz bergan korxona ishlab chiqarish faoliyatining xususiyatlariga, tergov qilinayotgan hodisaning o`ziga xos xususiyatlariga, boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Amaliyotda sud-texnika ekspertizasi oldiga, qoida tariqasida, quyidagi savollar qo`yiladi: 1) mazkur hodisaning sabablari qanday (texnikaviy va tashkiliy); 2) tegishli dastgoh, agregat, mexanizm va boshqalarning texnik holati qanday; 3) mazkur holda texnika xavfsizligi, sanoat sanitariyasi qoidalari va mehnatni muhofaza qilishning boshqa sanoat sanitariyasi qoidalari va mehnatni muhofaza qilishning boshqa qoidalari buzilganmi; 4) agar buzilish mavjud bo`lsa, u aniq nimadan iborat bo`lgan, uning hodisa bilan sababiy bog`lanishi bormi; 5) yo`l qo`yilgan buzilishlar yuzaga kelishiga nima yordam bergan; 6) qanday chora- tadbirlar mazkur hodisaning oldini olishi mumkin edi? Texnik ekspertlar o`nlab maxsus masalalarni hal qiladigan ishlar uchraydi. Biroq tekshirilayotgan hodisaning bevosita sababi to`g`risidagi masala har doim ulardan eng muhimi hisoblanadi. Hal qilinishi bir qancha bilim sohalarining mutaxassislarini jalb etishni talab

qiladigan masalalar paydo bo`lganda kompleks ekspertiza tayinlanadi. Ekspertlar tariqasida ixtisoslashuvi bo`yicha turdosh korxonalarning mutaxassislari, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari, ilmiy-tadqiqot muassasalarining xodimlari taklif qilinishlari mumkin. Ekspert ega bo`lishi shart asosiy fazilat – bu uning texnika sohasida maxsus bilimlarga va ishlab chiqarish faoliyati tajribasiga ega bo`lishidir. Davlat va kasaba uyushmalari nazorat qiluvchi organlarining mutaxassislari ham ekspert sifatida jalb qilinishi mumkin. Lekin ular mazkur korxonani nazorat qilmagan yoki unga xizmat ko`rsatmagan, shuningdek idoraviy tekshirishda ishtirok etmagan – xolis bo`lishlari kerak.

O'xshashlar

Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik hollarini tergov qilish

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish

Kontrabanda jinoyatlarini tergov qilish

Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish

Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti