Tadbirkorlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik - Huquqshunoslik - Referatlar

Tadbirkorlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104 KB

Ko'chirib olish

Tadbirkorlik qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik Tadbirkorlik faoliyati qonun doirasida olib borilishi lozim. Agar tadbirkorlik qonunga muvofiq bo`lmasa.guning uchun tegishli tartibda javobgarlik belgilanadi. Uzbskistoy Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning 51-moddasida belgilanishicha, .«Tadbirkorlik faoliyati erkynligining kafolatlari to`g`risida»gi qonun hujjatlarini buzYshda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo`ladilar». Binobarin, qonunda belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tib, faoliyat ko`rsatayotgan tadbirkor fuqaro soliq va kredit majburiyatlarini buzganlik uchun javobgar bo`ladi. Soliq majburiyatlarini buzgaVlyK uchun javobgarlik qo`llashda tadbirkor qonunda belgalangan qoidalarga rioya qilmay, o`z manfaatini ko`zlab, daromadni yashirishligi sabab bo`ladi. Yuridik va jismoniy shaxslarning soliq to`lashdan bosh tortishining belgalari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 23 OKtabrdagi «Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi jismoniy shaxslardan soliqlar va yig`imlarni undirishni tartibga solish to`g`risida»gi qaroriga ilovada uningturi ko`rsatilgan. Xususan, yuridik va`jismoniy shaxslar tomonidan foyda daromadni qasddan yashirish va soliq to`lashdan bosh tortishining belgilari quyidagilardan iborat: 1) hujjatlarni soxtalamggarish (tuzatish, noqonuniyto`g`rilash); 2) kalbaki boshlang`ich buxgalteriya hujjatlaridan foydalanish; 3) foydalangan moddiy xarajatlarni ishlab chiqarish hisobiga qo`shib hisobdan o`tkazish; 4) korxonada ishlamaydigan, lekin hisobda turadigan xodimlarga ish haqi yozish yo`li bilan mehnatga haq to`lash xarajatlarini oshirish;

5) sotishdan olingan tushumni xisobot davridan keyingi davrga o`tkazish (sotish hajmini va daromadni qasddan kamaytirish); 6) moddiy, yoqilg`i — energetika resurslari xarajatlarini va amortizatsiya (eskirish) miqdorini sun`iy ravishda yoki normativ (limit)larni noto`g`ri qo`llash; 7) hujjatlarni yo`q qalish yoki ularNi taqsim etishni rad etish; 8) sotish joylarida buxgalterlik hujjatlari va boshqa hujjatlar bilan tegishli ravyutsda rasmiylashgarilmagan mahsulot (tovar)larning mavjud bo`lishi; 9) davlat ro`yxatidan o`tmasdan va soliqorganlarida hisobga turmasdan xo`jalik (tadbirkorlik) faoliyatini yuritish; 10) davlat soliq xizmatining yozma bidsiruvi mavjud bo`lgan holda ikki yoki bir necha manbalardan daromad oluvchi jismoniy shaxslar tomonidan daromadlari haqida deklaratsiya taqdim etmaslik. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan foyda (daromad)ni qasddan yashirish va soliqto`lashdan bosh tortishning belgilari yuridik shaxslar uchun ham, jismoniy, ya`ni yuridik shaxs tuzmay xususiy tadbirkorlik bilan shugullanuvchi shaxslarga ham taalluqlidir. Yuridik shaxs tuzmay tadbirkorlik faoliyati bilan shurullanuvchi shaxslarning soliqidoralarida hisobdan o`tishdan bosh tortishlari ularga eng kam ish haqining besh baravari mikdorida jarima solishga olib keladi. Jismoniy shaxsni tadbirkor sifatida ro`yxatdan o`tkazish -to`g`risidagi guvohnoma boshqa shaxsga berilgan yoki boshqa shaxsga tegishli guvohnoma bo`yicha tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilgan takdirda ro`yxatdan o`tkazish guvohnomasi olib qo`yiladi, qoidani buzuvchiga nisbatan esa gegishli ma`muriy javobgarlik chorasi ko`riladi. Jismoniy shaxs tomonidan tovarlar sotish (xizmatlar ko`rsatish)dan olingan tushum kassa daftarida kirkm qilinmay savdo qilinishi (xizmat ko`rsatilishi) uchun ularga soliq organlari tomonidan eng kam ish haqining o`n baravari, bu hol yana qaytarilganida esa ellik baravari mikdorida moliyaviy jazo ko`riladi.

Soliq va boshqa to`lovlarni to`lashdan bo`yin tovlaganlik uchun moliyaviy jazo qo`llashdan tashqari jinoiy jazo ham belgilangan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 184-moddasida belgilanishicha, «Foyda (daromad) yoki soliqto`lanadigan boshqa obyektlarni qasddan yashirish, kamaytirib ko`rsatish, shuningdek, davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yishmlarni, boj yoki boshqa to`lovlarni to`lashdan qasddan bo`yin tovlash, basharti to`lanmagan summa ancha miqsorni tashkil qilsa, - eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloqtuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay olti oygacha qamoq bilan jazolanadi. O`sha qilmishlar: a)takroran; b) ko`p mikdorda sodir etilgan bo`lsa, - eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yetmish besh baravarigacha mikdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxuts mol- mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay uch yilgacha ozodlikdan naxgum qilish bilan jazolanadi». Tadbirkor soliq majburiyatlaridan tashqari kredit majburiyatlarini buzgan takdirda ham qonunlarda belgilanganvdek javobgar bo`ladi. Agar tadbirkor banqdan olgan kreditlarni o`z vaqgida keytarish majburiyatlarini bajarmaganda unga nisbatan bank tegishli javobgarlik vositasi qo`llaydi. Bank tomonidan qo`llaniladigan choralar O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to`g`risida»gi qonunida belgilangan. Chunonchi, bank olgan kreditglarni o`z vaqgida qaytarish yuzasidan o`z zimmasiga olgan majburiyatlarni bajarmagan qarzlarni to`lovga qobiliyatsiz deb e`lon qilib, asosiy kredit berganlarga, yuqori turuvchi idoraga, korxona ro`yxatga olgan mahalliy

hokimiyat boshqaruv idorasiga qarzdor (qatnashchi)larni ta`sis etuvchilarga xabar berishi lozim. To`lovga qobiliyateiz deb topilgan qarzdorlarga nisbatan, bankning takliflariga binoan, quyidagi chora-tadbirlar qo`llanilishy mumkin. Butssay chora tadbirkor operatyv boshqaruvni bank-kreditor ishtirokida tayinlangan ma`muriyatga TOPShyrish yoki qarzdor tashkilotni qayta tashkil etishi kabilardir. Bank taklif etgan chora-tadbirlar qarzdorNyNg huQUQIY maqomiga qarab uning yuqori idorayei, mahayaliy hokimyYAT Yoa boshqaruv idorasi, muassislar (qatnashchylar) tamonidan amalga oshiriladi. Qarzdor garovga mulk qo`yib kredit olishi mumkin («Banklar ya bank faoliyati to`g`risida»gi qonunning 43-moddasi). Qarzni qaytarish muddatidan ancha vaqg o`tib ketganida, bank korxona garovga qo`ygan mol-mulkini sotib olingan puldan o`z qarzini qoplashga haqyy bo`ladi. Buydan tashqari qarzdor tomonidan kreditlar muddatida qaytarilMasa, Kreditor sud orqali undirib olishga haqli. Qarzdornyng majburiyatlari qarzni qoplashga yetarli bo`lmasa, sud qarzni unDirish mumkin bo`lgan mulklardan ushlab qoladi. QarzdorNING mulkini sotishdan tushgan mablag`dan kreditorlarning talablari qanoatlaitiriladi. Ortib qolgan mablag` qarzdorning o`ziga qaytariladi. Tadbirkorlar o`z faoliyatini amalga oshirishda o`zga shaxslar bilan turli bitimlar (shartnomalar) tuzadilar. Aia shu bytisharga . muvofiq huquq va majburiyatlarga ega bo`ladilar hamda ularning ijro etilishi uchun mas`uldirlar. Tuzilgan bitimlar (sharshomalar) bo`yicha majburiyatlar lozim darajada ijro ztilishi lozim. Bunda taraflardan har biri o`z majburiyatlarini tejamli tarzda bajarishi va majburiyatlarni bajarishida qarshi tarafga yordam ko`rsatmog`i kerak. Tadbirkor tuzgan bitimi bo`yicha majburyyatlar bajarilmay yoki sifatli bajarilmay

krlganligi sababli yetkazilgan zararni to`liq qoplashga majbur bo`ladi. Zarar deganda, qarzdor tomonidan majburiyatning butuilay ijro etilmayotganligi yoki lozim darajada ijro etilmasligi oqibatida kreditor tomonidan qilingan xarajatlar, mulkining Yo`qotilishi yoki kamaytirilishi nazarda tutiladi. Tadbirkor tuzilgan bitimning ijro etilmaganligi yoki o`z vaqtyda bajarilmaganligi tufayli kreditorga yetkazgan zararni to`liq to`lashga majbur. Ammo majburiyatning ayrim turlari bo`yicha hamda muayyan faoliyat turi bilan bog`liq majburiyatlar bo`yicha qonunda zararni to`la qoplashga bo`lgan huquq cheklab qo`yilishi mumkin (cheklangan javobgarlik). Masalan, yuk tashuvchi transport tashkiloti tashish uchun qabul qilgan mulkni yo`qotganida kelgan zararni yo`qotilgan ashyo qiymati baravarida yuk jo`natuvchiga yoki yuk oluvchiga to`laydi. Agar yuk zararlantirilgan bo`lsa, u holda zararlangan yukning qiymati qancha bo`lsa, shu Miqdorida zarar to`lanadi. Holbuki, yuk yuboruvchi yoki yuk oluvchining zararlari faqat yo`qotilgan yuk qiymati yoki qiymatining kamayishi natijasida kelgan zarardangana iborat bo`lmay, yana yuklarni saqlash uchun omborlarni ijaraga olish bilan bog`liqxarajatlardan, ishchilarning bekor turib qolgan davrida ularga to`langan ish haqining va yuk tashuvchining aybi bilan materiallar va uskunalarningo`z vaqgida olinmasliga natijasida sodir etilgan boshqa zarirlardan iborat bo`lishi mumkin. Ammo transport tashkilotlariga nisbatan cheklangan javobgarlik belgilanganligi sababli keyingi zararlar hisobga olinmaydi. Cheklangan javobgarlik transport tashkilotlaridan tashkdri boshqa tashkilotlarga xam belgilanishi mumkin. Masalan, elektr quvvatini yetarli mikdorda yetkazib bera olmagan elektr stansiyasi — faqat berchlmagan elektr quvvati qiymati miqsorida javobgar bo`ladi. Tadbirkor alohida hollarda bitimdan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarmaganida javobgarlikdan ozod bo`lishi ham mumkin. Tadbirkorni javobgarliqdan ozod qiladigan holatlarga misol sifatida tasodifiy hol, yengab,

qaytarib bo`lmaydigan kuch yoki shartnomada belgalangan boshqa shartlarni ko`rsatrpp mumkin. Tasodifiy hol yuridik ma`noda bitim majburiyati tadbirkor tomonidan, shuningdek, bitimdaga ikkinchi tomonning aybi bo`lmay bitimni ijro zgish mumkin bo`lmaydigan hol tushuniladi. O`zbekiston Respubliqasi Fuqarolik kodeksining 333-gmoddasida belgilanganvdek, «Kdrzdor majbzfiyatni lozim darajada bajarish uchun o`ziga bog`liq bo`lgan hamma choralarni ko`rganligini isbotlasa, u aybsiz deb topiladi». Basharti qonuNda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxs majburiyatni lozim darajada bajarishga yengib bo`lmaydigan kuch, ya`ni favqulodsa va muayyan sharoitlarda oldini olib bo`lmaydigan vaziyatlar (fors-major) tufayli imkon bo`lmaganligini isbotlay olmasa, javobgar bo`ladi. Oldini olib bo`lmaydigan vaziyatlar, yengab bo`lmaydigan kuch deyilganda, ma`lum bir tabiiy holatning tadbirkorning bitimlaridan kelib chiqqan majburiyati aynan ana shu tabiiy holatning, masalan, qurg`oqchilik kelishi, jala yog`ishi, do`l urishi, yer siljishi, toshqin, yong`in singari taraflarning istagiga, xohishiga bog`liq bo`lmagan hodsa kelib chiqadigan va uning oldini olish uchun qanchalik harakat qilinmasin, to`xtatib, bartaraf etib bo`lmaydigan hodisalar anglashiladi. Ana shunday vaziyatlar sodir bo`lganda tadbirkor javobgarlikdan ozod bo`ladi. Tadbirkorning majburiyatni lozim darajada bajarmasligiga kreditor hisoblangan taraf aybdor bo`lganida tadbirkor javobgarlikdan ozod bo`lishi lozim. Bu haqda O`zbekiston Respublikasi Fuqarotik kodeksining 335-moddasida shuvday qoida belgilangan: «Agar kreditor qasddan yoki extiyotsizlik tufayli

majburiyatni bajarish mumkin bo`lmasligi yuz berishiga yoki bajarmaslik tufayli yetkazilgan zarar mikdorining ko`payishiga ko`maklashgan bo`lsa, shuningdek kreditor majburiyatni bajarmaslikdan yetkazilgan zararni kamaytirish choralarini qasddan yoyug ehgiyotsizlik tufayli ko`rmagan bo`lsa, sud ishning holatlariga qarab to`lanadigan haq miqsorini kamaytirishga yoki kreditorga haqto`lashni batamom rad etishga haqli». Qonunda ko`rsatilgan ana shu holatlardan boshqa barcha hollarda tadbirkor bitimdan kelib chiqqan majburiyatlarni bajarmaslkgi uchun mulkiy javobgar bo`ladi. Boshqa subyektlarning mulk huquqini buzishi ikki holatdan kelib chiqadi. Biri — mulkka egalik qilish huquqini buzish bo`lsa, ikkinchisi mulkdan. foydalanish huquqini buzishdir. Har ikki holatda ham mulk subyektlarining huquklari buziladi. Huquqlar qonunga muvofiq himoya qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 228-moddasi, O`zbekiston Respublikasi Mulkchilik to`g`risidagi qonunning 38-moddasiga asosan mulqdor o`z mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligadan talab qilib olishga haqli. Bunday talablar vindikatsion da`vo deb ataladi. Vindikatsion da`vo qilish uchun mulk mulkdorning qo`lidan, egaligidan gayriqonuniy chiqib ketgan bo`lishi va shu mulk boshqa shaxsning egaligida bo`lishi kerak. Mulk egasi bunday paytda o`z mulkini egallash, foydalanish va uni tasarruf qilish huquqidan mahrum bo`ladi. Shu sababli mulqsor vindikatsion da`vo qo`zg`ab o`z huquqining tiklanishini sud orqali talab qila oladi. Tadbirkor boshqa subyekglarning mulkini qonunsiz egallagan barcha hollarda javobgar bo`ladi. Ayrim hollarda mulkka bo`lgan huquqning buzilishi ashyoni egallash, foydalanish va tasarruf etish xuquqidan mahrum qilmagan holda ham bo`lishi mumkin. Bunday paytda ashyo mulk egasining ixtiyorida bo`lsa-da, shu mulkdan

to`liq foydalana olmaydi. Mulk egalarining mulkni egallash va undan foydalanish huquqi buzilganida ular bunday buzilishni bartaraf etishini talab qilishga hakdi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 231 -moddasida belgilanganidek, «Mulqsor o`z huquklarining har qanday buzilishini, garchi bu buzish egalik qilishdan maxrum etish bilan bog`liqbo`lmasa ham, bartaraf etishni talab qilishi mumkin», bu talab xuquq nazariyasida «negator da`vo» deb ataladi. Negator da`vo qo`zgash uchun mulkdorgashg o`z mulki uning egaligidan chiqib ketmagan, balki shu mulkddn to`liqfoydalanishga qandaydir to`sqiilik bo`lishi kerak. Mulkdor ana shu mulkidan to`liq foydalanishga qilinayotgan to`sqinlikni bartaraf etashni talab qila oladi. Negator da`vo faqat mulk egasi tomonidan qilinmay, balki ashyoni qonuniy asoslar bo`yicha vaqgincha egallab turgan shaxslar tomonidan ham qo`zg`atilishi mumkin. Masalan, ijaraga olingan mulqday foydalanishga to`sqinlik qilingan hollarda ijaraga oluvchi ham bu to`sqinlikning bartaraf etilishi™ talab qila oladi. Har qanday tadbirkor o`zgalarga o`z mulkidan to`liq foydalanishida to`sqinlik qilsa, bunday to`sqinlik qasddan yoki extiyotsizlikdan bo`lishiga qaramay, qonun bo`yicha javobgar bo`ladi. Tadbirkorning majburiyatlaridan biri mehnat sharoitini yaratishdir. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 211-moddasiga asosan, «Barcha korxonalarda xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan mexgat sharoitlari yaratilgan bo`lishi kerak. Bunday sharoitlarni yaratib berish ish beruvchining majburiyatiga kiradi». O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 211-223-moddalarida mehnatni muhofaza qilish qoidalari, 224-247-modsalarida esa ayollarga va yosh bolalarga beriladigan imtiyozlar xususida qoidalar belgilangan. Tadbirkor ayollar va o`spirinlarni ishga jalb etganida mexdat qonunlarida belrilangan mehnat sharoitini ta`minlashi, ularga berilgan qo`shimcha kafolat qoidalariga rioya etishi shart. Xavfsiz mehnat sharoitlariga rioya etmaslik sababli xodimga yetkazilgan zarar uchun tadbirkor moddiy javobgar bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Mexnat kodeksining 187-modsasida xodimga to`lanishi lozim bo`lgan zarar haqida qoida belgilangan. Jumladan, «O`z mexnat

vazifalarini bajarishi munosabati bilan yoki mehnat qilish imkoniyatidan g`ayriqonuniy ravishda mahrum etilganligi natijasida xodimga, boquvchisi ish bilan bog`liq holda vafot etgan taqsirda esa, - uning oila a`zolariga (192- moddaning birinchi qismi) yetkazilgan har qanday zarar (shu jumladan, ma`naviy zarar)ni ish beruvchi, basharti ushbu kodeksda boshqacha holat nazarda tutilmagan bo`lsa, to`liqhajmda to`laydi. Ma`naviy zarar (jismoniy yoki ruhiy azoblar) pul shaklidd yoki boshqa modsiy shakdda hamda ish beruvchi va xodim o`rtasidagi kelishuvga muvofiq ravishda, xodim mehnat vazifalarini bajarish bilan bog`liq holda vafot etgan taqdirda esa, - ish beruvchi va vafot etgan xodimning oila a`zolari o`rtasidagi kelishuvga muvofiq ravishda belgilangan miqsorda qoplanadi». Tadbirkor yollanib mehnat qilayotgan shaxsning sog`lig`iga, hayotiga va mexnat qobiliyatiga hamda mulkiga zarar yetkazganligi uchun javobgar bo`ladi. Javobgarlikni belgilash uchun, avvalo/ haqiqatdan zarar mavjud bo`lishi lozim. Zarar modsiy, ma`navyy bo`lishi mumkin. Zararning kelib chiqishida gayriqonuniy xatggi-harakat bo`lishi kerak. G`ayriqonuniy xatga-harakat tadbirqor tomonidan bexatar mehnat sharoitini yaratmaslik hiyevblanadi. Shu bilan birga kelib chiqqan zarar bilan subyeKTNING g`ayriqonuniy xatga-harakati o`rtasida yeg.5abli bog`lanish bo`lishi talab etiladi. Va nihoyat, zarar yetkazgan subyektning aybi bo`lishi kerak. Aybi subyekt tomonidan qasddan yoki ehtiyotsizligi tufayli sodir bo`ladi. Ana shu sanab, o`tilgan belgilar javobgarlikni belgilashga asos bo`lib xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasi Mexnat kodeksining 189-moddasida belgilanishicha, «Xodimning sog`lig`iga mehnatda mayib bo`lishi, kasb kasalligiga chalinishi yoki u o`z mexnat vazifalarini bajarish bilan bog`liq holda sog`lig`ining boshqacha tarzda shikastlanishi sababli yetkazilgan zararni ish beruvchi to`liqhajmda to`lashi shart. Xodimning ish beruvchining xududida ham, uning tashqarisida ham mehnatda mayib bo`lishi, shuningdek ish beruvchi tomonidan ajratilgan

transportda ish joyiga kelayotgan yoki ishdan qaygayotgan vaqtda shikastlanishi natijasida yetkazilgan zarar uchun ish beruvchi moddiy javobgar bo`ladi. Mehnatda mayib bo`lish ok?1batida yoki o`z mehnat vazifalarini bajarishi bilan bog`liq holda sog`lig`ining boshqacha tarzda shikastlanishi sababli xodimga yetkazilgan zararni ish beruvchi, basharti zarar uning aybi bilan kelib chiqmaganligini isbotlab bera olmasa, to`lanishi shart». Xodimga o`z xizmat vazifasini bajarish vaqgida oshiqcha xavf manbaidan ham zarar yetishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Mexnat kodeksining 189- moddasi to`rtinchi kgsmida belgalanshiicha, «O`z mehnat vazifalarini bajarayotgan vaqgida yuqori xavf manbai natijasvda xodimning sog`lig`iga yetkazilgan zararni ish beruvchi, basharti zarar uni bartaraf qilish mumkin bo`lmagan kuchlar tufayli yoki jabrlanuvchi qasddan gshganligi oqibatida kelib chiqqanligani isbotlab berolmasa, to`lashi shart. «To`lanishi lozim bo`lgan zarar jabrlanuvchining mehnatda mayib bo`lishiga qadar olgan o`rtacha oylik ish haqiga nisbatan foiz xisobida, uning kasbga ovd mexnat qobiliyatini yo`qsyaganlik darajasiga muvofiq beyagilanadigan har oylik to`lovdan, sog`lig`iga shikast yetishi bilan bogliq qo`shimcha xarajatlarning kompensatsiyasidan, shuningdek belgilangan hollarda esa, - bir yo`la beriladigan nafaqa to`lashdan iboratdir. Kasbga oid mehnat qobiliyatini yo`qotganlik darajasi va jabrlanuvchining qo`shimcha yordam turlariga muxtojligi tibbiy-mehnat ekspertiza komissiyasi (TMEK) tomonidan aniqlanadi. Zarar o`rnini qoplash uchun to`lovlarni tayinlashda jabrlanuvchi olayotgan ish haqi, stipendiya, pensiya va boshqa daromadlar xgsobga olinmaydi. Bunda mehnatda mayib bo`lgan jabrlchnuvchilar — nogironlarga zararni qoplash uchun to`lanadigan mablag` qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqsorining ellik foizidan oz bo`lishi mumkin emas» (Mehnat kodeksining 190-modsasi).

Agar jabrlanuvchining qo`pol extiyotsizligi zararning kelib chiqishi yoki ko`payishiga sabab bo`lsa, to`lanishi lozim bo`lgan zarar mikdori jabrlanuvchining aybi darajasiga krrab, muvofiq ravishda kamaytiriladi. Bexatar mexdat sharoitini ta`minlanmaganligi sababli xodim vafot etganda, uning oila a`zolariga ular ko`rgan zararning qoplanishi qonutsda belgilangan. Binobarin, xodim mehnatda mayib bo`lishi, kasb kasalligi yoki mexnat vazifalarini bajarish bilan bog`liq hodsa sotlikiga boshqacha tarzda shikast yegashi sababli shfot etgan hollarda, ish beruvchi marhumning qaramogada bo`lgan mexnatta qobiliyatsiz shaxslarga, shuningdek o`n olti yoshga to`lmagan yoki u vafot etgan kunga qadar undan ta`minot olish huquqiga ega bo`lgan shaxslarga, marxumning vafotidan keyin tug`ilgan farzandiga, shuningdek ota-ogayeidan biriga, umr yo`ddoshiga yoki oilaning boshqa a`zosiga, agar ishlamay marhumning uch yoshga to`lmagan bolalari (ukalari, singillari) yoki netaralarining parvarishi bilan band bo`lea. zararni to`lashi shart. Vafot etgan shaxsning qaramog`ida bo`lib, undan ta`minog olib turgan shaxslar mehsatga qobiliyatsiz deb xdsoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Mexgat kodeksining 192-moddasiga asosan: «...o`n olti yoshdan katta shaxslar, agar ular shu yoshga to`lgunga qadar nogiron bo`lib qolgan bo`lsalar; oltmish yoshga to`lgan erkaklar va ellik besh yoshga to`lgan ayollar; belgilangan tartibda nogiron deb topilgan shaxslar. Oila a`zosining mehnatga qobiliyatsizligi boshlangan vaqg (boquvchining vafotiga qadar yoki undan keyin) uning zararini undirishga bo`lgan huquqiga ta`sir etmaydi.» Bexatar mehnat sharoiti yaratilmaganligi sababli boquvchisi vafot etishi natijasida ziyon ko`rgan shaxslarga zarar to`lanishi O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi bilan ham belgilangan. Fuqarolik kodeksining 1009-moddasida belgilanishicha: «Boquvchisi vafot etgan taqsirda quyidagilar zararni undirish hukuqiga ega:

marhumning qaramog`ida turgan yoki u vafot etgan kungacha undan ta`minot olish huquqiga ega bo`lgan mehnatga layoqatsiz shaxslar: marhumning vafotidan keyin tug`ilgan farzandi; mehnat qobiliyatidan qat`iy nazar marhumning qaramog`ida bo`lgan uning o`n to`rt yoshga to`lmagan yoxud ko`rsatilgan yoshga to`lgan bo`lsa ham tibbiyot muassasasining xulosasiga ko`ra, salomatligi bo`iicha boshqalarning parvarishiga muhtoj bo`lgan bolalari, nevaralari, aka-uialari va opa-syuyillarini parvarishlashda bavd bo`lgan va ishlamaydigan ota-onayeidan biri, eri (xotini) yoki oilaning boshqa a`zosi; marhumning qaramog`ida bo`lgyy va uning vafotidan keyin besh yil ichida mehnatga qobiliyatsiz bo`lib qolgan shaxslar. Zarar quyidagilarga to`lanadi: voyaga yetmaganlarga - o`n sakkiz yoshga to`lgunga qadar; o`n sakkiz yoshdan oshgan o`quvchilarga — ular kunduzgi shaklda o`qishni tugatgunga qgadar, biroq yigirma yoshdan oshmaguncha; ellik besh yoshdan oshgan ayollarga, nevaralari, aka-ukalari va opa- singillarini ular o`n to`rt yoshga to`lgunga qadar parvarishlashda band bo`lgan ota- onasidan biri, eri (xotini) yoxud oilaning boshqa a`zosiga. Mehnat kodeksining 193-moddasiga Ko`ra «to`lanadigan zarar Mivdori marhumning o`rtacha oylik ysh haqi miqsorida, uning o`ziga va uning qaramog`ida bo`lgan, lekin zararni undirishga xaqli bo`lmagan mehnatga qobiliyatli shaxslarning ulushini chegirib tashlagan hodda belgilanadi. Zarar to`lovni olishga hakli bo`lgan shaxslarniig har biriga tegashli bo`lgan zarar miqsorini aniqlash uchun boquvchi ish haqining mazkur shaxslarning hammasiga to`g`ri keladigan qismi ular soniga taqsimlanadi. Vafot etgan shaxsning qaramog`ida bo`lmagan, ammo zarar to`lovini olish huqu*?1ga ega bo`lgan mexnatga qobiliyatsiz shaxslar uchun zarar to`lovining miqsori quyidagi tartibda belgilanadi: agar ta`minot mablag`i sud orqali undirilgan bo`lsa, u holda zarar to`lovlari sud tomonidan tayinlangan summa miqdorida belgilanadi;

agar ta`minot mablaki sud tartibida undirilmagan bo`lsa, u holdz zarar to`lovlari ularning moddiy ahvoli hamda vafot etgan shaxsning hayotlik vaqtidagi ularga yordam ko`rsatish imkoniyatini hisobga olib belgilanadi. Agar vafot etgan shaxs qaramog`ida bo`lgan shaxslar ham, uning qaramogida bo`lmagan shaxslar ham ayni bir vaqgda zarar to`lovini olishga hakli bo`lsalar, bunday hodsa zarar to`lovlari mikdori avvalo marhumning qaramog`ida bo`lmagan shaxslar uchun belgilanadi. Ular uchun belgilangan zarar to`lovi summasi boquvchining ish haqidan chegirib tashlanadi, so`ngra ish haqining qolgan miqsoridan kelib chiqib ushbu moddaning birinchi va ikkinchi qismlarida nazarda tutilgan tartibda marhumning qaramog`ida bo`lgan shaxslar uchun qoplanadigan zarar mikdori belgilanadi. Boquvchisini yo`qotganligi munosabati bilan zarar to`lovini olish huquqiga ega bo`lgan shaxslarga tayinlangan boquvchisini yo`qotganlik pensiyasi xuddi shuningdek boshqa pensiya, ish haqi, stipendiya va boshqa daromadlar qoplanadigan zarar to`lovi xisobiga kiritilmaydi». Bundan tashqari xodimning sog`ligiga shikast yetkazilganliga yoki uning vafoti munosabati bilan bir yo`la nafaqalar ham berilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Mexnat kodeksining 194-moddasida belgilanganidek, «Xodimning soglig`iga shikast» yetkazilganligi yoki uning vafoti munosabati bilan ish beruvchi tomonidan bir yo`la beriladigan nafaqaning miqdori jamoa shartnomasida, agar bunday shartnoma tuzilmagan bo`lsa, - ish beruvchi bilan kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi o`rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Bunda xodimning sog`lig`iga shikast yetkazilganligi munosabati bilan bir yo`la beriladigan nafaqaning miqdori jabrlanuvchining yillik ish haqidan, xodimning vafoti munosabati bilan bir yo`la beriladigan nafaqaning mikdori esa, marhumning olti yillik o`rtacha ish hakdsan kam bo`lishi mumkin emas».

Ish beruvchi mehnat shartnomasyda belgilangan vazifalarning lozim darajada bajarilmaganligi natijasida xodimning shaxsiy buyumlari yoki boshqa mol-mulkiga zarar yetkazgan bo`lsa, bu zararni natura holida qoplashi lozim. Zararni natura holda qoplashning iloji bo`lmagan taodirda yoki xodimning roziligi bilan mol-mulkning qiymati shu joyda amalda bo`lgan baho bo`yicha to`la hajmda qoplanadi. Demak, bexatar mexdtat sharoitlarini ta`minlashga rioya etmagan tadbirkor, buning natijasida xodimning sog`lig`iga shikast yetkazilishidan yoki xodimning vafot etishi bilan bog`liq holda kelib chiqadigan zararni yuqorida belgilangan tartibda qoplashga majburdir. Tadbirkorning iste`molchilarga, shu jumladan odamlarning sog`lig`iga zarar yetkazadigan mahsulot yetkazib berganligi uchun javobgarligi qonunda belgilangan. Chunki tadbirkorlar ishlab chiqilgan mahsulot (tovar)lar undan foydalanganlarning yoki uni iste`mol qilganlarning extiyojini to`liq qondiradigan darajada sifatli bo`lishi lozim. Tadbirkor tomonidan tayyorlanadigan tovarlar shu sababli davlatning tegashli idoralari tasdiklagan andozalarga mos bo`lishi lozim. Agar tayyorlangan tovar yoki mahsulotda kamchiliklarga yo`l qo`yilgan bo`lib, bulardan foydalanishda iste`molchilarning sog`lig`iga, hayotiga yoki mulkiga zarar yetkazilsa, u qonunda belgilangan tartibda qoplanishi kerak. Iste`molchiga yetkazilgan zararni qoplash xususidagi qoidalar qonunlarda belgilab berilgan. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 aprelda qabul qilingan «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi qonunning 20-moddasida tovar (ish, xizmat)ning nuqsonlari tufayli yetkazilgan zarar uchun mulkiy javobgarlik, 22-moddasida esa ma`naviy zarar uchun haqto`lash haqida qoidalar belgilangan. Tovar (ish, xizmat)ning tuzilishiga, ishlab chiqarilishiga, tarkibiga bog`liq bo`lgan va boshqa nuqsonlari, shuningdek

iste`molchining hayoti, sog`lig`i yoki mol-mulkining xavfsizligini ta`min eta olmaydigan materiallar, uskunalar, asbob-anjomlar, moslamalar yoki boshqa vositalar qo`llanishi oqibatida iste`molchilarning hayotiga, sog`lig`i yoki mol- mulkiga yetkazilgan zarar sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) tomonidan qoplanishi lozim_ Sotuvchi (ishlab chiqaruvchi, ijrochi) bilan shartnoma munosabatlariga kirishgan-kirishmaganligadan krtiy nazar, har qanday iste`molchi tovar (ish, xizmat)ning nuqsoni tufayli o`ziga yetkazilgan zarar qoplanishini talab qilish huquqiga ega. Iste`molchining hayoti, sog`lig`i yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar, agar u me`yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan tovarning xizmat (yaroqlilik muddati mobaynida, bunday muddat belgilanmagan bo`lsa, tovar ishlab chiqarilgan (ish, xizmat qabul qilingan) paytdan e`tiboran o`n yil mobaynida yuzaga kelgan bo`lsa, qoplanishi lozim. Ana shunday qoida O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksining 1019-modsasi, birinchi qismida ham nazarda tutilgan. Shu modsaning ikkinchi qismida esa birinchi qismida ko`rsatilgan muddatlardan tashqari qonun talablari buzilib tovar (ish, xizmat)ning yaroqdilik muddati belgilanmagan bo`lsa, tovarni sotib olgan, ishni bajartirgan yoki xizmatdan foydalangan shaxs yaroqlilik muddati tugaganidan keyin zarur bo`lgan harakatlarni qilishi va ko`rsatilgan harakatlar bajarilmagan taqsirda kelib chiqishi mumkin bo`lgan oqibatlar to`g`risida ogohlantirilmagan bo`lsa, uning natijasida iste`molchining hayoti, sog`lig`iga va mulkiga yetkazilgan zarar ham qoplanishi ko`rsatilgan. Tadbirkorning mahsulot tayyorlash, ishni bajarish yoki xizmat ko`rsatish uchun foydalanilgan materiallar, uskunalar, priborlar, asboblarning zararli xususiyatlarini bilmaganligi, iste`molchilarning hayoti, sog`lig`i yoki mol-mulkiga

yetkazilgan zarar uchun javobgarlikdan ularni ozod qilishga asos bo`lmaydi. Bundan tashqari tadbirkorlar tayyorlagan yoki yetkazib berilgan mahsulotlaridagi nuqsonlar oqibatida odamlarning hayota, sogaig`i yoki mulkiga yetkazilgan zarar uchun javobgarligi O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksshshng 1017-1020- moddalarida ham` nazarda tugilgan. Iste`molchilarga yetkazilgan modsiy zarar bilan birga boy berilgan foyda ham qoplanadi. Ma`naviy zararni qoplash xususqdagi qonunlar Fuqarolik kodeksining 1021-1022-moddalarida. «Iste`molchilarning huqukuyurini himoya qilish to`g`risvda»gi qonunning 22-moddasvda, «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi qonunning 38-moddasida belgilab qo`yilgan. Iste`molchilarning hayotiga, salomatligiga zarar yetkazish . sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish oqibatida kelib chiqsa, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 186-moddasiga muvofiqjavobgarlikbelgilanadi. Bozorga sifatsiz mahsulot chiqarish yoki uni sotish tadbirkorlar tomonidan amalga oshirilib iste`molchilarning sog`lig`iga o`rtacha ogar yoki ogar shikast yetkazilishiga sabab bo`lsa, eng kam oylik ish haqining ellik,baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay olti oygacha qamoqjazosi bilan jazolanadi. Sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish iste`molchining o`limiga sabab bo`lsa, mol-mulk musodara qilinib, besh yildan o`n yilgacha, odamlar o`limiga yoki boshqacha oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo`lsa, mol-mulk musodara qilinib, o`n yildan o`n ikki yilgacha ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo`llanadi. Tadbirkor o`z faoliyatini olib borayotganida atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishi, ekologiyani buzmasdan uni avaylab asrashi lozim. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-modsasida belgilanganidek, «Fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lishga majburdirlar». «Yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umummilliy boyliqsir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir» (Konstitutsiyaning 55-moddasi). Mulkdorlar o`z mulkidan foydalanishda ana shu tabiiy boylikka va ekologik muhitga zar?r

yetkazmasligi shart. Demak, tadbirkor o`z faoliyatini amalga oshirishda atrof- muhitga zarar yetkazmaslygi kerak. Agar atrof-muhitga zarar yetkazilsa, buning uchun qonunlarda tegashli javobgarlik belgilangan. Buvday zavobgarlik O`zbekiston Respublikasining Yer kodeksi, Tabiatni muhofaza qilish, Davlat sanitariya nazorati to`g`risidagi qonunlari va boshqa xzgquqiy-me`yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan. Atrof tabiiy muhitga zarar yetkazilganlik uchun O`zbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksida ma`muriy jazo belgilangan. Mazkur Kodeksda: yerlardan xo`jasizlarcha foydalanish yoki ularni yaroqsiz holga keltirish, vaqtincha egallab turgan yerlarni foydalanish uchun yaroqli holga keltirmaslik, yer osti boyliklarini muhofaza qilish va undan foydalanish talablarini buzish, suv zaxiralarini muhofaza qilish qoidalarini buzish; o`rmon fondidan noto`g`ri foydalanish; daraxtlar, butalar va boshqa o`rmon o`simliklari va nihollarni g`ayriqonuniy ravishda kesish, shikastlantirish yoki yo`q qilish, o`rmonlarni tiklash qoidalarini buzish; «Qizil kitob»ga kiritilgan o`simliklarni yig`ish, o`rmonlarda yong`in xavfsizligi talabdarini buzish; ifloslantiruvchi modsalarni atmosferaga me`yoridan ortiq yoki ruxsatsiz chiqarib tashlash, shuningdek atmosfera havosiga zararli fizik ta`sir ko`rsatish; atmosfera havosini muhofaza qilish talablariga rioya qilmaslik; ov qilish yoki baliq tutish qoidalarini, shuningdek hayvonot dunyosidan foydalanishning boshqa turlarini amalga oshirish qoidalarini buzish; sanoat, ro`zgor chiqindilari va o`zga chiqitsdilarni tashish, joylashgirish, utillashtirish, ko`mib tashlash chog`ida tabiatni muhofaza qilish talablarini buzish; hayvonlar yashavdigan muxigni muhofaza qilshp qoidalarini, zoologik va botanik kolleksiyalarni vujudga keltirish va ular bidan savdo qilish qoidalarini buzish, shuningdek, hayvonlarni o`zboshimchalik bilan boshqa jryge ko`chirish, iqlimlashtirish yoki chatishtirish; "«Qizil kitob»ga - kiritilgan hayvonlar va o`simliklar turlarini saqdashga zarar keltiradi deb hisrblangan hayvonlar yoki o`simliklarni qonunga xilof ravishda oLib kelish; noyob yoki yo`q bo`lib ketish xavfida turgan hayvonlarni yo`q qilib yuboritsd; o`lja qqlish yoxud shuqsay hayvonlarning qirilib ketishiga, soni kamayib ketishiga

yoki yashash muhiti buzilishiga sabab bo`lishi mumkin bo`lgan boshqa harakatlar sodir etish; tabiiy muhitni tiklash, tabiiy zaxiralarni qayta hosil qilish va tabiiy muhitga zararli tayeir ko`rsatish oqibatlarini bartaraf etish choralarini ko`rmayelik kabilar uchun tegishli ma`muriy jazo choralari belgilangan. Unda har bir qoidabuzarlikning og`ir-yengqshshriga, yetkazilgan zararga qarab jarima undirish belgilangan. Atrof muhitni muhofaza qilish qoidalarini va ekologiyavd buzganlik uchun ma`muriy, shuningdek g`ayriqonuniy xatti-harakatlarning qanchalik og`ir- yengilligiga qarab Jinoyat kodeksi maxsus qismining IV bo`limida tegishli jinoiy javobgarlik ham belgilangan. Jumladan, Jinoyat kodeksining 193-moddasida «Sanoat, energetika, transport, kommunal xizmat, agrosanoat, ilm-fan obyektlari yoki boshqa obyektlarni loyihalash, joylashtirish, qurish va ishga tushirib foydalanish me`yorlari va qoidalarining mansabdor shaxs tomonidan buzilishi, yoxud davlat komissiyasining a`zolari tomonidan bu obyektlarni me`yoriy hujjatlarda belgilangan qoidalarini buzib qabul qilinishi insonning o`limi, odamlarning ommaviy ravishda kasallanishi, ekologiyaga salbiy ta`sir qiladigan darajada atrof muhitning o`zgarib ketishiga yoki boshqacha og`ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo`lsa, - eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqsorda jarima yoki uch yilgacha muayyan huquqdan maxrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki olti oygacha qamoq yoxud uch yildan besh yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanadi». Yerlarni ifloslantirish yoki buzish, suv yoki atmosfera havosini ifloslantirish odamlarning ommaviy ravishda kasallanishi, hayvonlar, parravdalar yoki baliklarning qirilib ketishiga yoki boshqacha og`ir oqibatlarga olib kelsa, Jinoyat kodeksining 196-moddasida ko`rsatilganidek, uch yilgacha, bu qilmishlar odam o`limiga sabab bo`lsa, uch yildan besh yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanaDi. Ekinzor, o`rmon yoki boshqa dov-daraxtlarga qasddan shikast yetkazish yoki ularni nobud qilish yoki boshqacha og`ir oqibatlarga sabab bo`lsa, Jinoyat kodeksining 198-moddasiga muvofiqjavobgar bo`ladi. Yetkazilgan zararning ko`p yoki ozligiga qarab eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha,

zarar ko`proq bo`lsa, ellik baravaridan yuz baravarigacha, yetkazilgan zarar juda ko`p bo`lsa, uch yildan besh yilgacha ozodliqsan maxrum qilish bilan jazolanishi ham mumkin. Bundan tashqari, atrof tabiiy muhitning ifloslanganligi to`rrisidagi ma`lumotlarni qasddan yashirish yoki buzib.ko`rsatish (JKning 194-moddasi), atrof tabiiy muhitni ifloslanish oqibatlarini bartaraf qilish choralarini ko`rmaslik (JKning 195-moddasi), yer, yer osti boyliklaridan foydalanish shartlarini yoki ularni muhofaza qilish talablarini buzish (JKning 197-moddasi), o`simliklar kasalliklari yoki, zararkunandalari bilan kurash talablarini buzish (JKning 199- moddasiK veterinariya yoki zootexnika qoidalarini buzish (JKning 200-moddasi), eararli kimyoviy moddalar bilan muomalada bo`lish qoidalarini buzish (JKning 201-moddasi), hayvonot yoki o`simlik dunyosidan foydalanish tartibini buzish (JKning 202-modsasi), suv yoki suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish (JKning 203-Moddasi), alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarningtartibini buzish (JKning 204-moddasi) kabi g`ayriqonuniy xatti-harakatlarga tegishlicha jinoiy javobgarlik belgilangan. Tadbirkor yakkahokimlikka qarshi qonunlarni buzganlik uchun o`z mol- mulki doirasida amaldagi qonunlarga muvofiqjavobgar bo`ladi. Bozor iqgisodiyoti sharoiti erkin raqobatni taqozo etadi. Agar erkin raqobatga to`sqinlik qilinsa, bozorni monopoliyaga aylantirib olsa va shunga o`xshash boshqacha g`ayriqonuniy xatti-harakatlar bilan qonun qoidalari buzilsa, buning uchun Tovar bozorida monopolistik faoliyatni cheklash to`g`risidagi qonunga muvofiq javobgar bo`ladi. Chunki bu qonun tadbirkorlikni rivojlantirish va jamiyat manfaatlarini himoya qilish maqsadlarida xo`jalik yurituvchi subyektlarning, davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining xo`jalik yurituvchi subyektlarning raqobatlashuvi - bahslashuviga yo`l bermaydigan, chek;.ab qo`yadigan yoki uni yo`q qiladigan qo`shimcha foyda olish maqsadidagi harakati yoki harakatsizligini anglatuvchi mono-polistik faoliyatning oldini olish va payini qirqishning huquqiy asoslari belgilab berilgan.

Ushbu Qonunning 1-modsasi birinchi qismida ko`rsatilishicha, respublika va mahalliy tovarlar bozoridaga faoliyatda krtnashayoggan, mulkchilikning shaklidan qatiy nazar, xo`jalik yurituvchi subyektlar, davlat hokimiyati va boshkrruv idoralari, ayrim manfaatdor shaxslar o`rtasidagi munosabatlarga tadbiq etiladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar, ya`ni tadbirkorlar o`z faoliyatini amalga oshirayotgan paytda o`zgalar bilan raqobatlashib yanada ko`proq foyda olishga harakat qiladilar. Lekin bozorlarda g`ayriqonuniy ravi yada ustun mavqega ega bo`lmasliklari kerak. G`ayriqonuniy ustun mavqe deganda xo`jalik yurituvchi muayyan tovar bozoridagi ulushi monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idora belgilab qo`ygan eng yuqori me`yor chegarasidan oshib ketgan va bu hol unga mustaqil ravishda yoki boshqa xo`jalik subyektlari bilan birgalikda ish ko`rib, tovarlarning oldi-sotdisiga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatish, xo`jalik yurituvchi boshqa subyektlarning bozorga kirishini qiyinlashtirib qo`yish, shu tariqa iste`molchilar va jamiyatning qonuniy manfaatlariga ziyon yetkazish imkonini beradigan hukmron mavqe tushuniladi. Bozorlarda ustun mavqega ega bo`lish — ishlab chiqarilgan yoki sotilayotgan tovarlarning yoxud ko`rsatilayotgan xizmatning sifatli bo`lib, o`ziga ko`proq ists`molchilarni jalb etib, katgaroq foyda ko`rishdan iborach. Bunday xo`jalik subyektlariga quyidagi xatga-harakatlarni qilish taqiklanadi: - bozorda taqchillikni keltirib chiqarish yoki saqlab turish maqsadida tovar ishlab chiqarishni kamaytirish yoxud to`xtatib qo`yish, shuningdek ularni muomaladan olib qo`yish; - mo`may foyda olish maqsadida haddan tashqari baland narx belgilash va uni sun`iy ravishda shunday ushlab turish, narxlarni asossiz raishda pasaytirish, davlat tomonidan boshqarib turiladigan narx-navoni boshqacha usulda pasaytirish; - xo`jalik yurituvchi subyektlarga ularni boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan teng bo`lmagan ahvolga solib ko`yadigan shartlarni tiqishtirish;

- xo`jalik yurituvchi subyektlarking bozorga kirishiga boshqacha shaklda to`sqinlik qilish. Bundan tashkdri tadbirkorning g`irrom raqobat olib borishiga yo`l qo`yilmaydi. Rirrom raqobat, O`zbekiston Respublikasining «Monopolistik faoliyatni cheklash to`g`risida»gi qonuining 6-moddasida belgilanganidek, xo`jalik yurituvchi boshka subyektning mol-mulki va tadbirkorlik nufuziga ziyon yetkazishy mumkin bo`lgan, noaniq yoki buzib ko`rsatilgan maTelumSHYar tarqatish; tovar belgisidan, tovarning firma nomiday ysi markas::d:ya o`zboshimchalik bilan foydalanish, shuningdeK xo`jalik yurituvchi boshqa subyekg tovarining shaklini, idishini, tashqi bezagani aynan ko`chirib olishga; ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish, iqgisodiy, savdo va boshqa soxaga ovd mahfiy axborotni egasining roziligisiz olish, uidan foydalanish va uni oshkor qilish; tovarlarning xususiyati, ularni tayyorlash usuli va o`rni, iste`mol qossalari va sifati xususida iste`molchilarni chalg`itish; xo`jalik yurituvchi boshg subgyektlarning bozorga kirishini cheklovchi xatgi-harakatdan iborat. G`irrom raqobat, sun`iy ravishdagi ustun raqobat yoki shunga o`xshash gayriqonuniy xatgi-harakatlar orqali monopoliyaga qarshi qonunlar buzilganda monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idora tegishli chora- tadbirlarni qo`llashga hakli bo`ladi. Jumladan, qonunbuzarliklarni to`xtatish, dastlabki holatini tiklash to`g`risida asossiz ortgarilgan daromadni tegishli budjetga o`tkazish to`g`risida, xo`jalik yurituvchi subyektlarni majburiy tartibda bo`lib yuborish to`g`risida va xo`jalik yurituvchi subyektlarning bozordagi ustun mavqeini bartaraf etish yoki pasaytirishga qaratilgan boshqa tadbirlar to`g`risida ho`jalik yurituvchi subyektlar bajarishi shart bo`lgan ko`rsatmalar berishga, shuningdek ho`jalik yurituvchi subyektlarga, boshqaruv idoralariga va mansabdor shaxslarga jarima solishga haqli bo`ladi. Monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idora tomonidan solingan jarimani, ho`jalik yurituvchi subyekt jarima solinganligi to`g`risidagi qarorni olgan paytdan boshlab 30 kun ichida to`lashi kerak.

Jarima miqdori kayriqonuniy xatti-harakatlarning og`ir-yengilligaga qarab, aybdor yuridik shaxs bo`lsa - 100 ming so`mdan 1 million so`mgacha mikdorda; jismoniy shaxslarga esa - 10 ming so`mgacha miqsorda; davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarning hamda ho`jalik yurituvchi subyektlarning mansabdor shaxslariga — 2 ming so`mgacha mikdorda jarima solinadi. Monopoliyaga qarshi faoliyatni amalga oshirishga vakolatli idoraga xabar bermaganligi yoki qasdsan noto`g`ri ma`lumot berganlik uchun; yuridik shaxslarga - 50 ming so`mgacha; jismoniy shaxslarga 5 ming so`mgacha; ho`jalik yurituvchi subyeqtlarning masabdor shaxslariga - 1 ming so`mgacha jarima solishga hakli. Jarima to`lashdan bo`yin tovlangan taqdirda, u sud tartibida undiriladi va budjetga o`tkaziladi. Qonunlarni buzganlik uchun tadbirkor mulkiy yoki qonunlarda ko`zda tutilgan asoslarda, sud tartibida tadbirkorlik faoliyatini to`xtatishga qadar jarrbgar bo`ladi. Qonunlar ikki ma`noda tushuniladi. Biri yakka tartibdagi aniq bir qonun, masalan, «Monopoliyetiq faolgyatni cheklash to`g`risida»gi qonun tushunilsa, bu to`g`rida «qonunlar» so`zi faqat yagona bir qonun emas, balki barcha qonunlar bilan birga Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, farmoyishlari, nizomlar, vazirliklar, davlat muassasalari, mahalliy o`zini o`zi boshqarish organlariningme`yoriy-huquqiy hujjatlari ham tushuniladi. Ana shu qonun hujjatlarining tadbirkorlik faoliyatini belgilovchi qoidalari buzilganida tadbirkorga nisbatan javobgarlik belgilanadi. Javobgarlik ma`muriy tartibda belgilangan bo`lib, qonunbuzarga qilmishining darajasiga qarab belgilanadi. Agar g`ayriqonuniy xatti-harakat natijasida o`zgalarga zarar yetkazilsa, tadbirkor o`z mol-mulki bilan javobgar bo`ladi. Javobgarlik jarima undirish yoki zararni qoplash kabi turlarda bo`ladi. Tadbirkorning g`ayriqonuniy xatgi-harakatilari qo`pol yoki surunkali, doimiy ravishda bo`lsa, tadbirkorga nisbatan jinoiy jazo ko`llaniladi. Bunda sud tomonidan tadbirkorlik faoliyatini to`xtatishgacha jazo qo`llanishi mumkin.

Tadbirkor vafot etganida uning hususiy mulki vorislariga meros bo`lib o`tadi. Tadbirkorga nisbatan Ь o`lgan mulkiy da`volar endi uning vorislariga qaytariladi. Vorislar o`zlariga meros bo`lib o`tgan mulk miqdorida javobgar bo`ladilar. Agar merosxo`rlar bir nechta bo`lsa, javobgarlik ularning hammasiga teng mikdorda bo`linadi. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1156-moddasida belgilanganidek, "merosxo`rlarning har biri o`ziga tekkan mol-mulkidang qiymati doirasida salidar qarzdorlar sifatida javobgar bo`ladilar"g Tadbirkorlik faoliyati qonunga zid olib borilganlik uchun mulkiy, ma`muriy jazo qo`llashdan tashqari, agar qonun buzish jinoyat bilan bog`liq bo`lsa, qonun buzuvchiga nisbatan jinoiy jazo ham qo`llaiiladi. Tadbirkorlik qoidalariny buzganlik uchun jinoiy javobgarlik: a) belgalngan tartibda ro`yxatdan o`tishdan bo`yin tovlab tadbirkorlik faoliyatining biror turi bilan shurullnish oqibatvda; b) tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishga ruxsat olgan bo`lsagda, qonunda belgilangan majburiyatlarni buzganligi sabdbli kelib chiqadi. Binobarin, belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tmay, foyda yoki daromad olish maqsadida savdo yoki vositachilik faoliyati bilan shug`ullanish jinoiy javobgarlikning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. O`zbekiston RespublikasiningJinoyat kodeksining 186-moddasiga ko`ra: "Nazorat qilinmaydigan foyda (daromad) olish maqsadida belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tishdan bo`yin tovlab, savdo yoki vositachilik faoliyati bilan shug`ullanish, shunday harakatlar uchun ma`muriy jazo qo`llanilganidan keyin sodir etilgan bo`lsa, uch yilgacha muayyan huquqsan mahrum bo`lib, eng kam oylik ish haqining yigirma besh baravarigacha miqsorida jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib, olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.

Nazorat qilinmaydigan foyda (daromad) olish maqsadida belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tishdan bo`yin tovlab, savdo yoki vositachilik faoliyatini amalga oshirish: a) xavfli retsidivist tomonidan; b) ancha mikdorda; v) bir guruh shaxslar tomonidan oddindan til biriktirib, sodir etilgan bo`lsa, uch yilgacha muayyan huqukdan maxrum qilib, eng kam oylik ish haqining yetmish besh baravaridan yuz baravarigacha miqsorda jarima yoki mol-mulk musodara qilinib, uch yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanadi". Agar ana shu harakatlar, ya`ni savdo yoki vasitachilik faoliyati bilan qonunga xilof ravishda shurullanish ko`p miqdordagi foyda /daromad/ olgan holda; uyushgan guruh tomonidan yoki uking manfaatlarini ko`zlab sodir etilgan bo`lsa, - mol-mulk musodara qilinib, uch yildan besh yilgacha ozoddiqdan maxrum qilish bilan jazolanadi. Bundan tashqari qonunda soxta tadbirkorlik uchuy egam javobgarlik belgilangan. "Soxtatadbirkorlik" deb nomlangan O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 179-msddasida belgilanishicha: "Soxta tadbirkorlik, ya`ni ustavda ko`rsatilgak faoliyatni amalga oshirish maqsadini ko`zlamasdan ssudalar, kreditlar olish, foyda (daromad)ni soliqlardan ozod qilish / soliqlarni kamaytirish/ yoki boshqacha mulkiy manfaat ko`rish maqsadida korxonalar va boshqa tadbirkorlik tashkilotlarini tuzish, eng kam oylik ish haqining ellik baravafyday yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqsan maxrum qilish yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulki musodara qilinib, besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi". Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda tadbirkor xoxlaydimi yo`qmi boshqa subyektlar bilan rakrbatda bo`ladi. Raqobat tovar ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko`rsatish jarayonining uzluksiz rivojlanishi va taraqqiy etishini ta`minlaydigan bir vositadir. Tadbirkorlar rakobatda yengalib, sinib qolmaslik uchun doimo o`z faoliyati natijasining sifatli, xaridorgar bo`lishini va shu asosda ko`ttroqfoyda ko`rishii ko`zyaab tinimsiz mehnat qiladi. Ammo ayrim h Ь l-garda

omadsiz tadbirkorlar to`lovga qobiliyatsiz bo`lib, kasodga uchraydilar. Kasodga uchragan tadbirkor uni yashirib, o`z manfaati yo`lida o`zga shaxsga, ya`ni kreditorlarning manfaatlariga zarar yetmasligi, balki bor haqiqatga yuzma-yuz kelishi kerak. Aks golda unga nisbatan javobgarlik qo`llaniladi. Binobar, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 181-moddasida, "Xo`jalik yurituvchi subyektning haqiqatga to`g`ri kelmaydigan ma`lumot va hujjatlarni taqdim etish, buxgalteriya hisobotlarini buzib ko`rsatish yo`li bilan iqgisodiy jihatdan o`zining to`lovga qodirligini yo`qotganligi yoki iqgisodiy nochorligani boshqacha tarzda qasddan yashirish kreditorlariga ko`p mikdorda zarar yetishiga sabab bo`l€#, eng kam oylik ish qaqining ellik baravarvdaya <oz baryavarigacha jarima yoki besh yilgacha muayyan huqukdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoxud mol-mulk musodara qilinib, besh yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanadi" deb belgilangan. Tadbirkor bankrotlikni yashirishdan tashqari soxta bankrotlik uchun ham jinoiy javobgar bo`ladi. "Soxta bankrotlik, ya`ni ho`jalik yurituvchi subyektning o`z maJburiyatlarini iqtisodiy jihatdan bajara olmasligi haqida bila turib, haqiqatga to`g`ri kelmaydigan e`lon berishi kreditoglarga kup mikdorda zarar yetkazilishiga sabab bo`lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha jarima yoki besh yilgacha muayyan ququkdan mahrum qilish yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib, besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanyadi" (JKning 180-moddasi).

Adabiyotlar: 1 Karimov I. A.. O`zbekiston buyuk kelajak sari (O`zbekiston XXI asr bo`sagasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafo-latlari). T., «O`zbekiston», 1998, 567-6. 2. Karimov I. A. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. T., «O`zbekiston», 1995, 241-6. 3. O`zbekiston Respublikasining Korxonalar, Ijara, Mulkchilik to`g`risidagi qonunlari. T., «Adolat», 1997. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik

O`rmon qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik

Uchinchi shaxslar harakatlari uchun javobgarlik

Yo`l harakati xavfsizligi qoidalarini jinoiy tarzda buzganlik hollarini tergov qilish

Ijro hujjatini ijro etmaganlik uchun javobgarlik