Мехнат низоли ишларини судда куришда учинчи шахслар иштирокининг узига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Меҳнат низоли ишларини судда кўришда учинчи шахслар иштирокининг ўзига хос хусусиятлари Иш берувчиларнинг ҳамда ходимларнинг меҳнатга оид ҳуқуқларини, шунингдек жамоатчилик манфаатини ҳимоя қилиш учун суд бошқа шахсларнинг илтимосисиз, ўз ташаббуси билан ишда иштирок этиш учун корхонанинг мансабдор шахсини жалб қилиш ва унинг зиммасига ходимга мажбурий бекор юрган вақти учун иш ҳақи тўлаши муносабати билан иш берувчига етказилган зарарни қоплаш мажбуриятини юклаши мумкин. 1 ФПКнинг 259- моддасида меҳнат шартномаси ғайриқонуний равишда бекор қилинган ёки ноқонуний равишда бошқа ишга ўтказилган ходимларни аввалги ишига тиклаш тўғрисидаги ишлар бўйича суд ўз ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилишга ёки бошқа ишга ўтказишга фармойиш берган мансабдор шахсни учинчи шахс сифатида ишда иштирок этиш учун жавобгар томонидан жалб қилиши шартлиги ўз ифодасини топган . Ушбу қоиданинг киритилишидан кўзланган мақсад меҳнат шартномасини бекор қилиниши ёки бошқа ишга ўтказиш очиқдан - очиқ қонунга хилоф бўлганлигини аниқлаган суд шу процесснинг ўзидаёқ , мансабдор шахс зиммасига мажбурий прогул ёки кам ҳақ тўланадиган иш берилган вақт учун ходимга иш ҳақи тўлаш натижасида иш берувчига етказилган зарар ўрнини қоплаш мажбуриятини юклашдан иборатдир . Мансабдор шахснинг иш берувчи олдидаги мазкур жавобгарлиги фуқаролик - ҳуқуий жавобгарликнинг бир кўриниши бўлмай , балки меҳнатга оид ҳуқуқий меъёрларда назарда тутилган мастақил жавобгарлик тури ҳисобланади . Мазкур жавобгарлик масаласини ҳал қилар экан судлар , башарти меҳант шартномасини бекор қилиш ёки бошқа ишга ўтказиш 1 Ызбекистон Республикасининг Мещнат Кодекси.-Т.: Адолат. 1999.

www.arxiv.uz қонунни очиқ - ойдин бузган ҳолда амалга оширилган бўлсагина йўл қўйилишига алоҳида эътибор беришлари лозим бўлади . Шу ўринда айтиш жоизки , меҳнат қонунчилигида қонунни очиқ - ойдин бузиш тушунчаси тўлиқ ёритиб берилмаган ва ушбу масала меҳнат ҳуқуқи фани ва суд амалиётида ўрганилмоқда . Ҳуқуқий адабиётларда бу соҳада турли фикр ва мулоҳазалар мавжудлигини кўрамиз . Хусусан , С . А . Калужнўй қонунни очиқ - ойдин бузиш деганда , мансабдор шахс томонидан ходимни ишдан бўшатиш , бошқа ишга ўтказиш ҳамда ишга тиклаш ҳақидаги суд ҳал қилув қарорларининг ижросини кечиктириш жараёнида очиқ кўриниб турган меҳнат қонунчилигининг бузилишини тушунади . 2 М . И . Барунинг фикрича эса , қонунни очиқ - ойдин бузиш субъектив хусусиятга эга бўлиб , у ким томонидан бузилишига кўпроқ боғлиқдир . Суд амалиётини таҳлил қилиб , муаллиф судлар мансабдор шахсларнинг ғайриқонуний равишда ишдан бўшатиш ва бошқа ишга ўтказишдаги айбини аниқлаб , ушбу ҳолатда қонунни очиқ - ойдин бузганлиги тўғрисидаги масалага эътибор бермасликларини таъкидлайди ва судларнинг ушбу тутган йўлларини тўғри деб эътироф этади . С . А . Ивановнинг фикрича эса , малакали ходимни кам малака талаб қиладиган ишга ўтказиш ҳам меҳнат қонунчилигини очиқ - ойдин бузиш деб эътироф этилиши лозим . Шу ўринда Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “ Судлар томонидан меҳнат шартномаси ( контракт ) ни бекор қилишни тартибга солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида ” ги 1998 йил 17 апрел 12- сонли қарорида қонуннинг очиқ - ойдин бузилиши сифатида тан олинувчи ҳолатлар рўйҳати келтирилиши ушбу масалага ойдинлик киритди . 3 2 Калужный С.А. Ответственность должностных лиц за нарушения законодательств о труде. –Уфа.: 1981. С.89. 3 Ызбекистон Республикаси Олий суди Пленуми =арорларининг тыплами. 1991-1998. II- жилд.-Т.: Шар=. 1999. Б.42.

www.arxiv.uz ФПКнинг 259- моддаси мустақил талаб билан арз қилмайдиган учинчи шахсларнинг иштироки билан боғлиқ қоидалардан иккита истисно ҳолатни назарда тутади : а) бир вақтнинг ўзида асосий даъво билан бирга регресс даъвонинг ҳал қилиниши; б) регресс даъво ҳақида жавобгар ёки прокурорнинг талаби мавжуд бўлмасада, у суд ташаббуси билан кўриб чиқилиши мумкинлиги. Фуқаролик процессуал қонун талабларидан келиб чиқиб учинчи шахс сифатида суд мажлисига жалб этилган мансабдор шахс ҳам албатта ишнинг кўрилиши вақти ва жойи тўғрисида тегишлича хабардор қилиниши лозим. Лекин мансабдор шахс судга узрсиз сабабларга кўра келмаса ёки унинг ҳозир бўлмаслик сабаблари ҳақида маълумот бўлмаган тақдирда, суд унинг иштирокисиз ҳам ишни кўришга ҳақли бўлишлиги тўғрисида юридик адабиётларда таъкидланган. Амалиётда ходимни ғайриқонуний равишда ишдан бўшатган ёки бошқа ишга ўтказишда айбли бўлган мансабдор шахс узрли сабабларга кўра (масалан, хизмат сафарида бўлиши, касал бўлиши), суд мажлисига кела олмаслиги ҳоллари ҳам учрайди. Агар ушбу ҳолатлар суд мажлисининг чўзилишига олиб келгудек бўлса, фикримизча, суд мансабдор шахснинг моддий жавобгарлиги тўғрисидаги ишни алоҳида иш юритиш учун ажратиши (ФПКнинг 157-моддаси) мақсадга мувофиқдир ва ушбу қоидани ФПКнинг 259-моддасида ўз аксини топиши лозим. Е.И.Филипповнинг фикрича ҳам мансабдор шахсга нисбатан билдирилган қарши даъво агар асосий процессда мансабдор шахс қатнашмаган тақдирда, алоҳида суд мажлисида кўриб чиқилиши ва суд мажлиси бўладиган вақт ва жой тўғрисида учинчи шахс сифатида жалб этилаётган мансабдор шахс хабардор қилиниши лозим. Шунингдек, олим ушбу процессга мансабдор шахс келмаса, иш унинг иштирокисиз ҳам кўриб чиқилиши мумкинлигини таъкидлайди. 4 Лекин А.И.Ставцеванинг фикрича, мансабдор шахснинг иштирокисиз ходимни ишдан ғайриқонуний равишда 4 Филиппов Е.И. Право на труд и его защити в советском гражданском процессе. 12.00.03. Автореф. дис. на соиск. учен. степ. канд. юрид. наук.-Свердловск. 1953. 204 с.

www.arxiv.uz бўшатишдаги унинг айбини аниқлаб бўлмаслигини, шунинг учун ҳам қарши даъво албатта жавобгарнинг, яъни корхона раҳбарининг иштирокида кўриб чиқилиши лозимлигини қайд этади. 5 И.Б.Морейн ҳам мазкур фикрга қўшилган ҳолда мансабдор шахсларни суд мажлисига иккинчи жавобгар сифатида албатта жалб этиш лозимлигини ва ишдан бўшатиш қонунни очиқдан-очиқ бузилиши натижасида рўй берган бўлса, иш бўйича келиб чиқадиган барча оқибатлар юзасидан мансабдор шахслар жавобгар сифатида эътироф этилишини таъкидлайди. 6 Бизнинг фикримизча, ишга тиклаш ҳақидаги низоли ишлар бўйича учинчи шахс сифатида жалб этилган мансабдор шахслар суд мажлиси бўладиган вақт ва жой тўғрисида тегишли тартибда хабардор қилинган бўлиб, суд мажлисига узрсиз сабабларга кўра келмаган тақдирда, агар даъвогар эътироз билдирмаса, суд иш бўйича сиртдан ҳал қилув қарори чиқарилиши ҳам мумкин (ФПКнинг 224-моддаси). Қолаверса, ходим фақат иш берувчи билангина меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларга киришиб, ушбу муносабатларнинг субъекти сифатида бир томонда ходим, иккинчи томонда эса иш берувчи иштирок этади. Шунинг учун ҳам судда ишга тиклаш ҳақидаги ишларнинг кўрилишида жавобгар сифатида фақат иш берувчи эътироф этилади. Шундай экан, ишга тиклаш ҳақидаги ишлар бўйича мансабдор шахслар суд мажлисига узрсиз сабабларга кўра келмасалар, суд ишни уларнинг иштирокисиз ҳам кўриб, ҳал қилиши мумкин. Суд амалиётида ишга тиклаш ҳақидаги ишлар бўйича учинчи шахс сифатида жалб этилган мансабдор шахслар бир вақтнинг ўзида иш берувчи- жавобгарнинг вакили сифатида иштирок этиши билан боғлиқ масала муаммоли ҳисобланади. Мансабдор шахснинг учинчи шахс сифатида жавобгар томонида жалб этилиши ва иш бўйича жавобгарнинг вакили сифатида сўзга чиқиш ҳуқуқидан маҳрум этилмаслиги Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Судлар томонидан меҳнат шартномаси (контракти)ни бекор 5 Ставцева А.И. Порядок рассмотрения трудовых споров.-М.: Юрид.лит-ра. 1960. 93 с. 6 Морейн И.Б. Перевод на другую работу.-М.: Юрид.лит-ра. 1965. С.170-171.

www.arxiv.uz қилишни тартибга солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида"ги 1998 йил 17 апрел қарорида ўз ифодасини топган. 7 М.К.Треушников ҳам мансабдор шахслар бир вақтнинг ўзида корхонанинг вакили сифатида суд процессида иштирок этиши мумкинлигини таъкидлаб ўтади. 8 Лекин айрим олимлар ушбу фикрга қўшила олмайдилар. Жумладан, И.Б.Морейннинг фикрича, учинчи шахс сифатида иштирок этаётган мансабдор шахслар бир вақтнинг ўзида иш берувчининг вакили бўла олмайди, шунинг учун судда ташкилотнинг манфаатларини ишончнома асосида бошқа ходим ҳимоя қилиши лозим. 9 С.С.Алексеевнинг фикрича, Олий суд ўз тушунтиришларини қонунда бундай вакиллик таъқиқланмаганлиги билан асослайди ва қонунда таъқиқловчи норманинг мавжуд эмаслиги бирон бир ҳолатнинг ҳуқуқий жиҳатдан руҳсат берилганлигини англатмайди. Муаллиф ўз фикрини давом эттирар экан, фуқаролик процессуал ҳуқуқида қонунда назарда тутилган хатти-ҳаракатларга руҳсат берилишини, суднинг у ёки бу ҳаракатни содир этишининг мумкинлиги унинг фуқаролик процессуал ҳуқуқи тамойилларига ҳамда процессуал меъёрларнинг мазмунига нечоғлик мувофиқ келиши билан боғлиқлигини таъкидлайди. 10 Бизнинг фикримизча, учинчи шахс сифатида процессга жалб қилинган мансабдор шахс мазкур иш бўйича жавобгарнинг вакили сифатида сўзга чиқиши мумкинлиги юзасидан М.К.Треушниковниг фикрларига қўшилиб бўлмайди. Чунки процессуал вазифаларнинг ўзаро қўшиб юборишга қачонки, ушбу иштирокчиларнинг манфаати ўзаро зид бўлмагандагина йўл қўйилади. Жавобгар, яъни корхона билан учинчи шахс сифатида процессга жалб этилган мансабдор шахснинг манфаатлари қачонки ходимни ишдан бўшатиш қонуний амалга оширилганда ёки суд томонидан ходимнинг ишга тиклаш ҳақидаги даъво талабларини рад этиш тўғрисида ҳал қилув қарори 7 +онун номи билан. Ызбекистон Республикаси Олий суди Ахборотномаси. 1998. № 1,2. 8 Особенности рассмотрения отдельных категорий гражданских дел. / Под.ред: М.К.Треушников.-М.: МГУ, 1987.-203 с. 9 Боннер А.Т. Применение нормативных актов в гражданском процессе. 12.00.03. Автореф. дис. д-ра. юрид. наук.-М.: 1980. 13 с. 10 Алексеев С.С. Общие дозволение и общие запреты в советском праве.-М.: 1989, С.55.

www.arxiv.uz чиқарилганидагина бир бирига мувофиқ келади. Агар ишга тиклаш ва мажбурий прогул учун иш ҳақи ундириш тўғрисидаги даъво қаноатлантирилиб, мансабдор шахснинг айби исботлангудек бўлса, уларнинг манфаатлари ўзаро қарама-қарши бўлади. Шундай экан, мазкур ишлар бўйича асосий даъво билан регресс даъвонинг бир вақтда ҳал этилишини ҳисобга оладиган бўлсак, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарорида берилган тушунтиришдан англанишича, мансабдор шахс ўзига нисбатан қўзғатилган регресс даъво бўйича корхонанинг вакили сифатида сўзга чиқиши мумкин бўлади. Бу ҳолат эса суд амалиётида мансабдор шахсларнинг иш берувчи олдидаги жавобгарлигидан озод қилишига сабаб бўлмоқда. Қолаверса, ФПКнинг 259- моддасида назарда тутилган асосий мақсад-асоссиз ишдан бўшатиш ҳолатларига нисбатан курашиш, меҳнаткашларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, шунингдек, мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари оқибатида корхонага етказилган зарарни ундириш каби вазифалар амалга оширилмай қолмоқда. Айрим судлар қонуннинг очиқдан-очиқ бузилганлигини аниқласаларда, жавобгар тарафга ходимга иш ҳақини тўланиши муносабати билан етказилган зарарни айбдор мансабдор шахсдан регресс даъво тартибида ундириб олишни таклиф қиладилар. Ваҳоланки, қонун шу процесснинг ўзида етказилган зарарни регресс даъво тариқасида ундиришни тақозо этади. Масалан, И.Раҳимов Марказий Руда бошқармасининг № 7-автокорхонасида ҳайдовчи лавозимида ишлаб келган. 1996 йил 11 апрелда И.Раҳимов билан тузилган меҳнат шартномаси Меҳнат Кодексининг 100-моддаси 2-қисми 4- банди билан, яъни прогул учун бекор қилинган. Зарафшон шаҳар судининг 25.04.1996 йилги ҳал қилув қарорига кўра, И.Раҳимов билан тузилган меҳнат шартномаси меҳнат қонунчилигини қўпол равишда бузилганлиги натижасида бекор қилинганлиги боис, у ишга тикланган. Суд ҳал қилув қарорининг асослантириш қисмида Марказий Рудабошқармаси вакилига меҳнат

$www.arxiv.uz шартномасини бекор қилиш тўғрисидаги буйруққа имзо чеккан мансабдор шахсга регресс даъво тақдим қилиш ҳуқуқи тушунтирилган. 11 Меҳнат ишлари бўйича учинчи шахс сифатида мансабдор шахсларни процессга жалб қилиш, ўз навбатида меҳнат низоли ишларни тез ва тўлиқ кўриб ҳал қилинишига, мансабдор шахсларнинг меҳнат қонунчилигини қўпол равишда бузиш ҳолатларига қарши самарали кураш олиб боришнинг муҳим муҳим омил бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг 249-моддасига кўра, суд ташаббуси билан ишга тиклаш тўғрисидаги ишлар бўйича айбдор мансабдор шахсларни учинчи шахс сифатида ишда иштирок этиш учун жавобгар томонига жалб қилиш шартлиги ҳақидаги қоиданинг киритилиши судлар томонидан мансабдор шахсларни учинчи шахс сифатида суд мажлисига жалб этилиши масаласига ижобий таъсир кўрсатса-да, лекин бу ҳолат мансабдор шахслар томонидан меҳнат қонунларини бузиш ҳолатларига тўла чек қўйиш учун етарли бўлмаётир. Маълумотларга мурожаат қилсак: 1-жадвал Ишга тиклаш тўғрисидаги даъволар бўйича кўрилган ишлар Ҳал қилув қарори чиқарилиб кўрилган ишлар Шундан даъво қаноатлантирилган Чиқарилган хусусий ажримлар 1999 йил 2000 йил 1999 йил 2000 йил 1999 йил 2000 йил Қорпқалпо- ғистон Республикаси 81 47 56 69.1 29 61.7 - - Андижон 19 22 13 68.4 19 86.4 1 - Бухоро 34 19 24 70.6 12 63.2 4 3 Жиззах 22 14 18 81.8 11 78.6 4 - Қашқадарё 66 68 40 60.6 48 70.6 4 2 Навоий 52 53 28 53.8 34 64.2 5 6 Наманган 12 15 7 58.3 13 86.6 . 2 2 Самарқанд 46 57 32 69.5 43 75.4 6 4 11 Ызбекистон Республикаси Олий суди умумлаштириш былимининг «Мещнат шартномасини тузиш, ызгартириш ва бекор =илиш билан бо\ли= ишлар быйича суд амалиётини умумлаштириш» быйича 1997 йилги маълумотномасидан.$

www.arxiv.uz Сурхондарё 43 59 28 65.1 45 76.3 5 2 Сирдарё 12 21 9 75.0 14 66.7 3 1 Тошкент вилояти 39 34 27 69.2 18 52,9 2 4 Тошкент шаҳри 70 67 42 60.0 32 47,8 3 4 Фарғона вилояти 18 22 12 66.6 16 72,7 2 2 Хоразм 23 24 11 47.8 14 58,3 1 1 Республика бўйича 537 522 347 64.6 348 66,6 42 31 1-жадвалдаги маълумотлардан кўриниб турибдики, ишга тиклаш тўғрисидаги даъво талабларининг асосий қисми, яъни ўртача 65 % қаноатлантирилмоқда, демак, ҳал қилув қарори чиқарилиб кўрилган 65 % ишга тиклаш тўғрисидаги ишлар бўйича мансабдор шахслар томонидан меҳнат қонунчилиги бузиб келинмоқда. Ходимнинг меҳнат шартномасини ғайриқонуний равишда бекор қилган ёки бошқа ишга ўтказиш тўғрисида буйруқ берган мансабдор шахсларни ишга тиклаш тўғрисидаги низолар бўйича процессга жалб қилиниши ва улар зиммасига моддий жавобгарлик юклатилиши ҳақидаги қоидалар амалиётда ташкилот раҳбарларига нисбатан масъулият юклайдиган чоралардан ҳисобланишига қарамасдан мансабдор шахслар томонидан ходимларни ишдан бўшатиш ёки бошқа ишга ўтказиш ҳолатлари кўплаб содир этилмоқда. Натижада иш берувчига нисбатан етказилган зарарни қоплаш мақсадида қўзғатилган даъволар ва ундириладиган сумма миқдори йилдан- йилга ортиб бормоқда. Жумладан, мансабдор шахсларнинг айби билан ходимларни ғайриқонуний равишда ишдан бўшатиши туфайли иш берувчига нисбатан етказилган зарар Республика бўйича 1995 йилда 22114 сўмни ташкил этган бўлса, 1996 йилда бу кўрсаткич 47033 сўмга етган, яъни, икки бараварга кўпайган. Ушбу кўрсаткичлар 1998 йилда 1473807 сўмни, 2000 йилда эса ушбу сумма 2324587 сўмни ташкил этган. 12 12 Ызбекистон Республикаси Олий суди умумлаштириш былимининг 2002 йилги маълумотномасидан.

www.arxiv.uz Меҳнат ишлари бўйича суд амалиётини ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки, аксарият ҳолларда меҳнат шартномасининг бекор қилиш тўғрисида буйруқ берган мансабдор шахслар жавобгар томонида иштирок этувчи учинчи шахс сифатида жалб қилинмайди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий суди томонидан 1996 йилда 185 та ишга тиклаш тўғрисидаги меҳнат ишлари ўрганиб чиқилган ва ушбу ишлардан фақатгина 9 таси бўйича мансабдор шахслар учинчи шахс сифатида суд процессига жалб қилиниб, улардан фақат иккитасига моддий жавобгарлик белгиланган. Одатда, мансабдор шахс иш берувчига етказилган моддий зарар учун меҳнат қонунчилигида белгиланган ўзининг уч ойлик иш ҳақи миқдорида жавобгар бўлади (МКнинг 274-моддаси). Шу ўринда нима учун мансабдор шахснинг моддий жавобгарлиги қонунда чегаралаб қўйилган деган савол туғилади. Адабиётларда мансабдор шахсларнинг иш берувчи олдидаги моддий жавобгарлигининг чегараси ушбу жавобгарликнинг мақсадидан келиб чиқиши ва мансабдор шахсларнинг моддий жавобгарлиги кўпроқ тарбиявий вазифаларни амалга оширишдан иборат бўлиши таъкидланади. 13 13 Калужный С.А. Ответственность должностных лиц за нарушения законодательств о труде.-Уфа. 1981. 15 с.

www.arxiv.uz A дабиётлар : 1. Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве.-М.: МГУ, 1970. 97 с. 2. Архипов В.Д., Коняев Н.И., Хорев П.С.. Комментарий к Положению о порядке рассмотрения трудовўх споров.-М.: Юрид.лит, 1976- 212 с. 3. Бару М.И. Регресснўе обязательства по трудовому праве.-М.: Госюриздат, 1962-141 с. 4. Будеев Б.А. Обязательнўе определения суда первой инстанции по гражданском делам: Свердловск: ин-т; Трудў ин-т. Свердловск. № 15; 1971.- 68 с. 5. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Мехнат ишларини судда кузғатишнинг узига хос хусусиятлари ( мехнат ишларини судда кузгатишнинг узига хос

Фукаролик ишларини судда куришда процессуал муддатлар, уларга риоя қилмаслик оқибатлари

Фуқаролик процессида учинчи шахслар

Мехнатга оид низоли ишларни судда мазмунан куриб хал килишннг ўзига хос процессуал хусусиятлари

Хукукий фанларни укитишнинг узига хос хусусиятлари