Фуқаролик процессида учинчи шахслар - Huquqshunoslik - Referatlar

Фуқаролик процессида учинчи шахслар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.5 KB

Ko'chirib olish

Режа: 1. Учинчи шахслар тушунчаси 2. Мустақил даъво қилувчи учинчи шахслар 3. Мустақил талаблари бўлмаган учинчи шахслар

Учинчи шахслар тушунчаси Фуқаролик низоли ишларини биринчи инстанция тариқасида судда кўрилишида юқорида айтганимиздек, одатда икки тараф: даъвогар ва жавобгар иштирок этади, суднинг вазифаси улар ўртасидаги ана шу низоли- даъволи ишни ҳал қилишдан иборатдир. Баъзан шундай ҳоллар ҳам бўладики, низонинг ҳал этилишида тарафлардан ташқари бошқа шахслар ҳам манфаатдор бўладилар. Бундай шахсларнинг манфаати ҳуқуқий манфаат бўлиб кирилади, чунки иш юзасидан чиқарилган суд қарори маълум даражада уларнинг фуқаролик моддий ҳуқуқига таъсир этиши, ишнинг судда ҳал этилиши натижасида уларга нисбатан муайян ҳудуд ёки мажбурият вужудга келтирилиши мумкин. Шу туфайли бу шахслар ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадларида бошланган фуқаролик ишига кириб бориши (аралашишлари) ёки бошланган процессда иштирок қилиш учун суд томонидан жалб этилишлари мумкин. Шунинг учун улар учинчи шахслар деб аталадилар. Учинчи шахс манфаатларининг мазмунига ва иш юзасидан чиқарилган қарор билан боғлиқ бўлган оқибатларга қараб бундай шахслар мустақил талаб билан арз қилувчи (мустақил даъво қилувчи) учинчи шахсларга ва мустақил талаб билан арз қилмайдиган (мустақил даъволари бўлмаган) учинчи шахсларга ажратиладилар. Мустақил даъво қилувчи учинчи шахслар Даъвогар билан жавобгар ўртасидаги низонинг предметига нисбатан бошқа шахс томонидан шу предмет (нарса)ни ўзига тегишли бўлиши

тўғрисида арз қилувчи шахс-мустақил даъво қилувчи учинчи шахс деб аталади. ФПКнинг 44-моддасига асосан низонинг предметига нисбатан мустақил талаб билан арз қилувчи учинчи шахслар суд ҳал қилув қарорини чиқаргунига қадар ишга киришишлари мумкин. Масалан, фуқаро А. отаси вафот этгани ва шу муносабат билан мерос очилганини билиб, мерос мулкини эгаллаб турган акаси Б.га нисбатан мерос хиссасининг ажратиб берилишини талаб қилиб, судда фуқаролик ишини қўзғатади. Бундан хабардор бўлган фуқаро В (марҳумнинг қизи) мерос мулкининг ҳаммаси нотариал тартибда расмийлаштирилиб, қизига отаси томонидан васият қилинганлигини айтиб, низонинг предмети (мерос мулкининг) қизига топширилиши тўғрисида даъво талаби билан суддан қўзғатилган ишга киришиш ҳақида талаб қилиши мумкин. Бундай ҳолларда суд бир ишда икки даъвони: биринчидан фуқаро А.нинг фуқаро Б.га бўлган даъвосини ва иккинчидан, фуқаро В.нинг фуқаро А. ва Б.га нисбатан бўлган даъвосини ҳал қилиши лозим бўлади. Шу тартибда учинчи шахснинг низо предметига ўзининг мустақил ҳаққи борлигини билдириши унинг мустақил даъво билан процессда иштирок қилиши учун асос бўлади. Учинчи шахснинг ишга киришиши умумий асосларга (ФПКнинг 148-150- моддаларига) биноан ариза бериш билан қўзғатилади. Бинобарин, мустақил талабни арз қилуви шахс аризасига тегишли ҳужжатларни илова қилиши, судга таклиф қилиниши керак бўлган гувоҳларни кўрсатиши ва агар давлат божини тўлашдан озод қилинмаган бўлса, тегишли божни тўлаши лозим бўлади.

Учинчи шахснинг процессуал ҳолати ариза берувчи ёки даъвогарники билан баробардир, бошқача қилиб айтганда бундай учинчи шахс ариза берувчи ёки даъвогар бўлиб ҳисобланади, дастлабки тарафлар эса жавобгар бўлиб кўриладилар. Шу туфайли учинчи шахс ариза берувчи ёки даъвогарнинг ҳамма процессуал ҳуқуқларидан фойдаланади ва унинг ҳамма процессуал мужбуриятларини ўз зиммасига олади. Дастлабки даъвогардан (ариза берувчидан) учинчи шахснинг фарқи фақат шундаки, аризачи (даъвогар) даъво талабини қилиш йўли билан ишни бошласа, учинчи шахс биров томонидан бошланган процессга киришади. Мустақил даъво қилувчи учинчи шахс низоли ҳуқуқнинг субъекти деб фараз қилинади. Шу муносабат билан унинг процессуал ҳолати дастлабки даъвогар (аризачи) ҳолатига ўхшайди. Процессга учинчи шахс киришганида жавобгар шахс дастлабки низо юзасидан ҳар икки низо (икки иш), биринчидан, дастлабки даъвогарнинг дастлабки жавобгарга бўлган даъволи талаб иши ва иккинчидан, учинчи шахснинг процессдаги даъвогар ва жавобгарга нисбатан бўлган талаб иши мавжуд бўлади. Аммо ҳар қайси низонинг даъвогарларга тенг даражада процессуал ҳуқуқ ва бурчларга эга бўладилар. Мустақил даъво қилувчи учинчи шахснинг процессда иштирок этишига йўл қўйилиши тўғрисидаги илтимоси, агар ишнинг судда кўрилишига тайёрланиши даврида қилинган бўлса, судьянинг якка ўзи томонидан кўрилади, агар иш кўриш бошланганидан кейин қилинган бўлса, ишни биринчи инстанция судидан ташқари суд мажлисида суднинг тўла таркибида ҳал қилади. Бу тўғрида илтимосни кўришда суд икки ҳолатни: биринчидан, учинчи шахс сифатида процессда иштирок этиш учун қонунда назарда тутилган асоснинг бўлиши-бўлмаслигини ва иккинчидан, ҳар икки низонинг

бир процессда ҳал қилиниши мақсадга мувофиқ бўлиш-бўлмаслигини эътиборга олади. Учинчи шахс иштирок этиши лозим бўлган фуқаролик ишининг барча манфаатдор шахслар қатнашгани ҳолда кўрилиши биринчидан, суд ва тарафларнинг вақтларини анча тежашликка имкон беради; иккинчидан, агар дастлабки мулкий низо алоҳида кўрилса, бу тўғрида чиқарилган қарорга мувофиқ низоли мулкнинг кейинчалик сотилиши ёки ишлатиб юборилишининг олди олинади; учинчидан, низоли ҳуқуқни алоҳида-алоҳида кўрилганида, унинг юзасидан қарама-қарши ҳал қилув қарорларининг чиқарилмаслиги мумкин бўлади. Процессда учинчи шахснинг иштирок этишига йўл қўйилиши тўғрисида судьянинг ёки суднинг чиқарган ажрими қатъий бўлиб, шикоят қилинмайди. Учинчи шахснинг ишда иштирок этиши тўғрисидаги илтимосини рад қилиш тўғрисидаги ажрими юзасидан эса шикоят берилиши ёки протест келтирилиши мумкин. Аммо ишда иштирок этишга йўл қўйилмаган учинчи шахс алоҳида мустақил даъво қўзғатиш йўли билан низоли предметга нисбатан бўлган ҳуқуқини ҳимоя қилишга ҳақли бўлади. Мустақил талаблари бўлмаган учинчи шахслар Учинчи шахснинг манфаати ҳамма вақт низонинг предметига нисбатан мустақил ҳуқуққа эга бўлишдан иборат бўлавермайди. Баъзан дастлабки тарафларнинг иши юзасидан қарор чиқарилиши муносабати билан процессдаги тарафлардан бирига нисбатан учинчи шахснинг қандайдир ҳуқуқ ва мажбурият пайдо бўлиши, шу туфайли учинчи шахс низонинг

предметини талаб қилмаса ҳам, қонуний ва асосли қарор чиқартириш ва шунинг билан процессдаги тарафлардан бирига бўлган талабини таъминлаш процессда иштирок қилувчи тарафлардан бирининг ўзидан бир нарса талаб қилишга йўл қўймаслик учун процессга қатнашади. қисқаси, дастлабки тарафлар ўртасидаги низо юзасидан чиқарилган қарор учинчи шахснинг (бошқа бир фуқаро ёки ташкилотнинг) ҳуқуқ ва бурчларига таъсир этиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг 45-моддасида кўрсатилганидек, низонинг предметига нисбатан мустақил талаблари бўлмаган учинчи шахслар, агар иш бўйича чиқариладиган ҳал қилув қарори уларнинг тарафлардан бирига нисбатан бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларига таъсир этадиган бўлса, суднинг ҳал қилув қарори чиқарилгунга қадар мустақил даъволари бўлмаган учинчи шахслар сифатида даъвогар ёки жавобгар томонидан ишда қатнаша оладилар. қонуннинг бу қоидасини мисол билан тушунтирайлик. Бир ташкилотнинг ходими фуқаро А. айби билан фуқаро Б.га зарар етказилди. қонун (Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 333-моддаси) бўйича фуқаро Б.нинг ташкилотга нисбатан даъво қўзғади. Фуқаро А. етказган зарар ҳақини ташкилотдан ундириш тўғрисида суд қарори чиқарилгани ҳолда бу жавобгар ташкилот кейинчалик унга, факаро А.га нисбатан регресс (қайтарма) даъвони қилиш мумкинлигини билиб, айбдор бўлган шахс зарар етказишидан ўз айбининг йўқлигин исботлаш мақсадида ишда жавобгар томонидан туриб қатнашиш мумкин. Бу мисолда учинчи шахсга нисбатан кейичалик регресс даъво қилиши мумкинлигини ва бунинг олдини олиш мақсадида унинг суд ишига қатнашишини айтдик. Аммо учинчи шахслар тарафларнинг, прокурорнинг илтимоси бўйича ёки суднинг ташаббуси билан ҳам ишда иштирок этишга жалб қилинишлари мумкин (ФПКнинг 45- моддасининг 1-қисми).

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленумининг республиканинг никоҳ ва оила тўғрисидаги қонунларини судлар томонидан тадбиқ этилиши амалиёти тўғрисидаги қарорида «агар ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум этиш ҳақидаги даъво ота-оналардан бирига нисбатан қўзғатилса, суд бошқа ота (ёки она)нинг турмуш шароитини аниқлашга, уни учинчи шахс сифатида ишда қатнашиш учун жалб қилишга ва болани уни тарбиясига бериш мумкин бўлиш-бўлмаслиги тўғрисидаги масалани муҳокама қилишга мажбур»1 деб тушунтириш берди. Юқорида келтирилган мисоллардан маълум бўлишича, учинчи шахслар фақат регресс мажбуриятлари рўй бериши туфайлигина эмас, балки асослар бўйича ҳам ишда иштирок этишга жалб қилинишлари мумкин. Демак, низонинг предметига нисбатан мустақил талаби бўлмаган учинчи шахс деб, муайян иш чиқарилган суд қарори, тарафлардан бирига нисбатан бўлган унинг ҳуқуқ ва мажбуриятларига таъсир этиши мумкинлиги туфайли бошқа бировларнинг иштирок этувчи шахсга айтилади. Низонинг предметига нисбатан мустақил талаби бўлмаган учинчи шахснинг ишга жалб этиш манфаати низолашувчи тарафларда ҳам бўлиши мумкин. Чунончи; фуқаро А.га нисбатан унинг сотиб олган нарсаси (ашёси) тўғрисида бошқа бир шахс даъво қўзғатса, ашёни сотган фуқаро Б. низоли ишда олувчи томонида туриб қатнашиши шарт бўлади (ФКнинг 394- моддаси). Бундай ҳолларда бир томонидан жавобгарнинг процессуал ҳолати енгиллаштирилса, иккинчи томонидан учинчи шахс келгусида ўзига нисбатан қилиниши мумкин бўлган регресс даъвонинг олдиини олишга ҳаракат қилган бўлади.

Мустақил талаблари бўлмаган учинчи шахс, одатда ариза берувчи (даъвогар) ва жавобгар томонидан бўлади ва тарафлардан бирининг ёрдамчиси сифатида ишда иштирок этиб, ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиш мақсадида унга ёрдам беради. Учинчи шахс билан процессдаги тарафлардан бирининг манфаатлари фақат иш юзасидан қарор чиқарилгунча бир-бирига тўғри келиб, кейинчалик буларнинг манфаатлари бир-бирига зид келади. Учинчи шахс моддий-ҳуқуқий жиҳатдан ишда тараф бўлиб ҳисобланмаса ҳам, иш юзасидан чиқарилган қарор унга бевосита жорий қилинмаса ҳам, аммо у ишнинг судда кўрилишида тарафларга бериладиган қатор процессуал ҳуқуқлардан фойдаланади ва зиммасига мажбуриятлар олади. Мустақил талаб билан арз қилмайдиган учинчи шахслар арз қилинган талабнинг асосини ва предметини ўзгартириш, талабларининг миқдорини кўпайтириш ёки камайтиришдан ташқари, тарафарга оид ҳамма процессуал ҳуқуқлардан фойдаланадилар ва уларнинг процессуал мажбуриятларини ўз зиммаларига оладилар. Агар мустақил талаб билан арз қилмайдиган учинчи шахс ўз харакати ёки ҳаракатсизлиги оқибатида даъвогарнинг ҳуқуқлари бузилганлиги тўғрисида арз қилинган талабларни тан олса, суд мажбуриятни учинчи шахс зиммасига юклаш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқаришга ҳақли. қонунда айнан шундай ҳолларда даъвогар ва мустақил талаб билан арз қилмайдиган учинчи шахс ўртасида келишув битими тузилишига йўл қўйилиши таъкидланган. Учинчи шахс ҳам тарафларга (яъни даъвогар ва жавобгарга), гувоҳлар ва экспертларга саволлар бериб, зарур ҳужжатларни судга топшириб, ишнинг ҳақиқий ҳолатини аниқлашда процессда фаол қатнашади. Юқорида кўрсатилганидек, иш юзасидан қарор чиқарилиши муносабати билан процессдаги тарафлардан бирига нисбатан учинчи шахсда пайдо

бўлиши мумкин бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлар, учинчи шахснинг ишга аралашиши ёки жалб этилиши учун асос бўлади. Агар пайдо бўлган мажбуриятлар ихтиёрий равишда бажарилмаса, учинчи шахснинг ёки процессдаги собиқ тарафлардан бирининг янгитдан даъво қўзғатишга (регресс даъвога) сабаб бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда бир процессда икки даъвони: дастлабки арз қилинган талабни (даъвогарнинг) жавобгарга ва жавобгарнинг учинчи шахсга (ёки аксинча учинчи шахснинг жавобгарга) бўлган даъво талабини бир процессда ҳал қилиб бўлмайдими деган савол туғилади. Умумий қоида бўйича бундай мураккаб процесснинг бир вақтда етказилиши мумкин эмас. Бунга сабаб шуки, биринчидан, чиқарилган қарор юзасидан учинчи шахсда ёки тарафлардан бирида пайдо бўладиган ҳуқуқларни мажбурий равишда амалга ошириш керак бўлиш-бўлмаслиги дастлабки даъво талаби бўйича қарор чиқарилганда хали маълум бўлмайди; иккинчидан, суднинг қарори то қонуний кучга киргунча қатъий бўлмайди, бинобарин, ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг пайдо бўлиши тўғрисида ҳануз гапириб бўлмайди; учинчидан тарафлар ўртасидаги муносабатлар тўғрисида қатъий бир хулосага келмасдан туриб, тарафлардан бирининг учинчи шахс билан бўлган муносабатини аниқлаш ҳам қийин бўлади. Аммо қонун истесно сифатида бир процессда икки даъвони ҳам ҳал қилишга йўл қўяди. Бундай истеснога чунончи нотўғри бўшатилган ходимни ишга тиклаш тўғрисидаги ишлар бўйича учинчи шахсларни жалб қилишда йўл қўйилади. ФПКнинг 259-моддасида кўрсатилганидек, нотўғри бўшатилган ёки бошқа ишга ўтказилган ходимларни ишга тиклаш ёки олдинги вазифасига қўйиш тўғрисидаги ишлар бўйича суд ўз ташаббуси билан ишдан бўшатишга ёки бошқа ишга ўтказишга буйруқ берган мансабдор шахсни жавобгар

томонидаги учинчи шахс сифатида ишда иштирок этиш учун жалб қилишга мажбур. Суд ишдан бўшатиш ёки бошқа ишга ўтказиш очиқдан-очиқ қонунга хилоф бўлганлигини аниқласа, у шу процесснинг ўзида айбдор мансабдор шахсга ходимни кўрган зарарларини қоплаш мажбуриятини юклаши лозим. Бундай ҳолларда мансабдор шахсдан ундириладиган сумманинг миқдори меҳнат ҳақидаги қонунлар билан белгиланади.1 Агар суд амалиётда ходимни ишдан ғайриқонуний бўшатилиши тўғрисидаги ишни ҳал қилишда унинг мажбуран бекор юргани учун тўланадиган ҳақни мансабдор шахсдан уни процессга жалб қилмасдан ундириш тўғрисида қарор чиқарса, бундай қарор фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини қўпол равишда бузиш деб қаралмоғи ва бундай қарор юқори суд томонидан бекор қилиниши учун асос бўлмоғи лозим бўлиши мумкин.

O'xshashlar

Учинчи шахслар ҳаракатлари учун жавобгарлик

Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар

Фуқаролик процессида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя

Мехнат низоли ишларини судда куришда учинчи шахслар иштирокининг узига хос хусусиятлари

Юридик шахслар