Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар - Huquqshunoslik - Referatlar

Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

181.5 KB

Ko'chirib olish

Режа: 1. Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар тушунчаси. Исботлаш предмети 2.Исботлашдан озод қилиш асослари 3.Далилларнинг таснифи (классификацияси) турларга бўлиниши, текширилиши ва баҳоланиши 4. Далилларни таъминлаш

Фуқаролик процессида исботлаш ва далиллар тушунчаси. Исботлаш предмети Фуқаролик процессида иштирок этувчи тарафларнинг низоларини тўғри ҳал қилиш учун суд уларнинг ўзаро ҳуқуқий муносабатлари мазмунини белгилаши, даъвогарнинг талаблари, жавобгарнинг даъвога қарши эътирозлари асосли бўлишлигини текшириши, даъвогарнинг ҳуқуқи бузилган-бузилмаганлигини, даъвогарнинг бузилган ҳуқуқини жавобгар деб фараз қилинган шахс тиклашга мажбур бўлиш-бўлмаслигини аниқлаши лозим. Бу масалаларнинг ҳаммасини низоли ҳуқуқий муносабатга оид бўлган фактик ҳолатлар белгилангандан сўнггина ҳал қилиш мумкин бўлади. Низосиз фуқаролик ишларида, чунончи , алоҳида тартибда кўриладиган ишларда муайян юридик фактлар белгиланади. Бунинг учун муддаосини арз қилувчи шахс муайян фактик ҳолатни, масалан, мерос олиш ёки пенсия олиш учун бирон-бир шахснинг қарамоғида бўлганлигини белгилаш учун асос борлигини исботлаши лозим бўлади. Бинобарин, исботлаш деб фуқаролик процесси субъектлари бўлган тарафлар, суд, прокурор ва бошқа шахсларнинг фуқаролик ишини ҳал қилиш учун зарур бўлган фактларнинг мавжуд бўлиш-бўлмаслигини аниқлашга қаратилган фаолиятларига айтилади. Исботлаш тарафларнинг ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг судга далиллар келтиришидан, баёнотлар беришларидан, қарши томоннинг тушунтиришларидан ва келтирилган далилларга қарши эътироз билдиришдан, далилларни таҳлил қилишдан, низоли фактлар тўғрисидаги далиллардан хулосалар чиқаришдан иборат бўлади.

Судда исботлашнинг мақсади процесуал қонунда кўрсатилган тартибда муайян фуқаролик ишини ҳал қилиш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилашдан иборат. Судда низоли фуқаролик даъвоси қўзғатилганида, аввало тарафлардан исбот келтириш, яъни даъво талабининг асосли бўлишлигини ёинки унинг асоссизлигини исботлаш талаб қилинади.Фуқаролик процессида исботлаш воситалари далиллар бўлиб ҳисобланади. Судга оид далиллар деб фуқаролик иши учун аҳамиятли бўлган фактлар тўғрисидаги маълумотларни олишнинг қонун билан белгиланган процессуал воситаларига ва исботлаш аҳамиятга эга бўлган фактларнинг ўзига айтилади. Фуқаролик процессининг хусусияти шундан иборатки, судлар объектив ҳақиқатни белгилаш учун тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахслар томонидан далилларни келтириш ва баҳолаш билангина чекланмасдан, балки далилларни ўз ташаббуслари билан тўплаш ҳуқуқига ҳам эгадирлар. ФПКнинг 56-моддасида далиллар тушунчаси берилган ҳамда нималарнинг далил ва исботлаш воситалари бўлишлиги кўрсатилган. Бу қонунда белгиланишича, тарафларнинг талаблари ва эътирозларини асослайдиган ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятли бўлган бошқа ҳолатларнинг мавжудлиги ёки йўқлигини, муайян қонун билан белгиланган тартибда судда аниқлашга асос бўладиган ҳар қандай фактик маълумотлар фуқаролик иши бўйича далил бўлиб ҳисобланади. Шу модданинг ўзида исботлаш воситалари ҳам санаб ўтилган. Булар тарафларнинг ва учинчи шахсларнинг баёнотлари, гувоҳларнинг берган гувоҳликлари, ёзма далиллар, ашёвий далиллар ва экспертларнинг фикрларидир.

ФПКнинг 56-моддасида кўрсатилган фактик маълумотлар ва исботлаш воситалари бир-бири билан боғлиқ ҳолда кўрилади. Бу ерда судга оид далиллар масаласида ҳам, мазмун билан шаклнинг диалектик боғлиқ бўлишлиги назарда тутилади. Мазмун деганимизда-фактлар тўғрисидаги маълумотлар назарда тутилса, шакл деганимизда, исботлаш воситалари (далиллар) назарда тутилади. Даъвони исботлаш ёинки инкор этиш учун ҳар икки элемент мавжуд бўлиши керак. Фактлар тўғрисидаги маълумотларга эга бўлмаган исботлаш воситаси ҳеч нарсани исботламайди ва аксинча, фактик маълумотлар исботлаш воситаларининг қонун билан белгиланган манбаларидан олинмаган бўлса, далил сифатида фойдаланилмайди ва суд қарорининг асосига қўйилмайди. Амалдаги янги фуқаролик процессуал кодекси муаллифи кўрсатилмаган ҳолатлар ва манбаи номаълум бўлган ёки ғайриқонуний тарзда олинган бошқа маълумотларни далил бўла олмаслиги кўрсатилган. Бу қоидани киритилиши билан суд амалиётида турли хил усул билан «далил» деб ишда фойдаланадиган ҳаракатларни олдини олишга сабабчи бўлади. Далилларнинг дахлдорлиги тўғрисидаги ФПКнинг 58-моддасида берилган қоидада суд фақат иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни тасдиқлайдиган далилларнигина кўриш учун қабул қилади, деб кўрсатилган. Суд тарафлар томонидан келтирилган далилларни қабул қилиш-қилмаслик масаласини ва қўшимча далилларни талаб қилиб олиш тўғрисидаги илтимосларни ҳал қилишда, шунингдек ўз ташаббуси билан далиллар тўплашда бу қонунга амал қилади. Далилларнинг кўриладиган ишга дахлдор бўлиш-бўлмаслигини тўғри ҳал қилиш-оз куч ва кам вақт сарф қилиб, ишнинг барча ҳолатларини тўла ва ҳолисона аниқлаш имконини беради. Чунончи, воқеадан хабардор бўлган кўп

гувоҳлардан фақат бир нечасигина суд мажлисига чақириб сўралганда, бир неча фуқаролар асосий ишларини, хизмат вазифаларини бажаришдан қолдирилмайдилар, бунинг иш учун ошиқча (керагидан кўп) чақирилган гувоҳларнинг берган гувоҳликларини эшитиб, суд процесси ҳам кўпга чузилмайди. Судья ишни суд мажлисида кўришга тайёрлаш жараёнида, процессда иштирок этиш учун таклиф қилинадиган шахсларни белгилаш билан бирга ишга дахлдор, иш учун зарур бўлган ҳужжатларнигина қабул қилиб ишга қўшади. Далилларнинг дахлдорлиги тўғрисидаги қоида билан ФПКнинг 71, 72, 75, 79 ва 81-моддаларида белгиланган нормалар боғлиқдир. Бу қонунларда гувоҳларнинг чақирилишини, ёзма ёки ашёвий далиллар келтирилишини ёки уларнинг талаб қилиб олишини илтимос қилувчи шахс қандай ҳолатлар гувоҳларнинг гувоҳликлари билан тасдиқланиши ёки ёзма ёхуд ашёвий далиллар билан аниқланиши мумкинлигини кўрсатишга мажбур эканлиги айтилган.Далилларнинг ишга дахлдор бўлиш-бўлмаслиги принципини қўллашда судьялар ўзларининг ички тушунчаларига асосланиб иш кўрадилар. Фуқаролик ишини судда кўришга тайёрлаш вақтида тарафлар томонидан кўрсатилган ёки прокурор таклиф қилган гувоҳлардан кимларни суд мажлисига чақириш, ёзма ва ашёвий далиллардан қайси бирини қабул қилишлик масаласини якка ўзи ҳал қилади. Аммо бу тўғридаги таклифлар суд мажлисида қилинса, қонунда кўрсатилган ҳолда масалани қоллегиал тартибда ҳал қилинади ва бу тўғрида ажрим чиқарилади. Суднинг далиллар қабул қилишни ёки талаб қилишни рад этиш тўғрисидаги ажрими асослантирилган бўлиши керак. Далилларга йўл қўйилиши тўғрисида ФПКнинг 59-моддасида кўрсатма берилади. Бунда қонун бўйича муайян исботлаш воситалари билан боғлиқ

бўлган ҳолатларни ҳеч қандай исботлаш воситалар билан тасдиқлаш мумкин эмаслиги айтилади. Масалан, уй-жойларнинг олинган-сотилган бўлишлиги Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 112 ва 488-моддаларига мувофиқ нотариал тартибда гувоҳлантирилган ва тегишли давлат рўйхатидан ўтказилган шартнома билангина тасдиланиши мумкин. Энг кам иш ҳақининг ўн бараваридан ортиқ суммага тузиладиган қарз шартномаси оддий ёзма формада тузилиши лозим. Акс ҳолда шартномани тузилганлигини (арз берилганлигини) ёки шартноманинг ижро этилганлигини (қарзнинг тўланганлигини) гувоҳларнинг кўрсатмалари билан исботлаб бўлмайди. Аммо жиноий жазога тортиладиган хатти-ҳаракатлар рўй берганида, чунончи, қарз олган шахс бировларнинг ишончидан фойдаланиб, бир неча фуқаронинг ҳақига хиёнат қилса (олган қарзидан тонса), ҳуқуқий тилда айтилганда-фирибгарлик қилса, умумий қоидадан (ФКнинг 733-моддасидан) мустасно тариқасида даъво гувоҳларнинг кўрсатмалари билан исботланиши мумкин (ФКнинг 737-моддаси). Ташкилотлар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлардан ҳам, ҳудди шунингдек муайян ёзма ҳужжатлар билан тасдиқланиши мумкин бўлган ҳолатлар бошқа исботлаш воситалари билан тасдиқланиши мумкин эмас. Масалан, темир йўл транспорти билан ташиладиган юк йўқотилган ёки кам келганлиги коммерческий акт билан тасдиқланиши шарт бўлади. Агар далилларнинг дахлдорлиги принципи масаласида судьялар ўзларининг ички тушунчаларига асосланишлари мумкин бўлса, далилларга йўл қўйилиши принципини қўлланишда фақат қонун кўрсатмаларига қатъиян риоя қилишлари талаб қилинади. қонун билан исботлаш воситаси бўла олмайдиган далилларни, уларнинг мазмуни ва иш учун аҳамиятидан қатъий назар, қабул қилишга йўл қўйилмайди.

Юқорида айтилганларга асосланиб, фуқаролик процессида далилларнинг белгилари қуйидагича десак бўлади: биринчидан, далиллар аввало-фактик маълумотлар, яъни ишни ҳал қилиш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни ўз мазмунида акс эттирувчи маълумотлар бўлиши билан характерланади; иккинчидан, далиллар-тарафларнинг талаблари ва эътирозларини асослайдиган ҳолатларни ҳамда ишга доир бошқа ҳолатларнинг мавжуд бўлиш-бўлмаслигини белгилайдиган фактик маълумотлар бўлади; учинчидан, далиллар-процессуал қонун билан белгиланган тартибга риоя қилиниб, суд томонидан олинган фактик маълумотлар бўлади; тўртинчидан, далиллар-бу суд томонидан назарда тутилган исботлаш воситаларидан олинган маълумотлар бўлиб кўрилади.қонунда назарда тутилмаган манбалардан олинган фактик маълумотлар, чунончи: аноним хатлар, миш-миш гаплар ва шу кабилар далил бўлиб ҳисобланмайди. Исботлаш предмети деб, муайян ҳуқуқни вужудга келтирадиган ёки ўзгартирадиган ёхуд бекор қилинадиган ёинки ҳуқуқнинг амалга оширилишига тўсқинлик қиладиган фактларга айтилади. Бундай юридик фактларнинг баъзилари шахслар (фуқаролар, ташкилотлар)нинг аризаларига боғлиқ ҳолда вужудга келса, (масалан, ҳар турли битимлар тузиш, бировга зарар етказиш натижасида пайдо бўлса), баъзилари шахсларнинг аризаларидан ташқари рўй беради (масалан, фуқаронинг ўлими натижасида вужудга келиши мумкин). Юридик факт тушунчаси бирмунча тафсилий равишда фуқаролик ҳуқуқи дарслигида баён этилган.

Муайян ҳуқуқни вужудга келтирадиган, ўзгартирадиган ёки бекор қиладиган ҳолатларнинг (юридик фактларнинг) мавжуд бўлган-бўлмаганлиги судда исботланиши лозим бўлади. Суд иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни аниқлашга, уларни далиллар билан исботлашга, тасдиқланишига ёрдам берадиган маълумотларни тўплаш чораларини кўради. Масалан, Олий суд Пленум судларга турар жойларни хусусийлаштириш тўғрисидаги ишлар юзасидан берилган даъво аризаларини қабул қилишда давлат уй-жой фонди тасарруфида бўлган туман (шаҳар) ҳокимиятининг корхона, ташкилот, муассаса маъмуриятининг турар жойларни хусусийлаштириш ҳақидаги тегишли фармойиши ва эгалик ҳуқуқини берувчи давлат ордери борлигини текширишлари, бундай ҳужжатлар мавжуд бўлса, уларни иш матриалларига кушиши учун талаб қилиб олишлари лозимлиги кўрсатилган.1 Одил судлов ва ишда иштирок этувчи тарафларнинг манфаатлари-ишнинг фактик томонини, фуқаролик ишини, тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятли бўлган барча юридик фактларни мумкин қадар тўла аниқлашни талаб қилади. Даъвогар даъвоси учун асос бўлган юридик фактларни, яъни талабларини асослайдиган ҳолатлар ва уларни тасдиқлайдиган далилларни судга кўрсатиши лозим. Жавобгар эса-агар даъвога қарши бўлса, ўз навбатида эътирознинг асосига қўйилган юридик фактларни, яъни эътирознинг қандай далиллар билан исботланиши мумкинлигини кўрсатиши лозим. Тарафларнинг кўрсатуви бўйича аниқланиши лозим бўлган иш ҳолатлари, исботлаш воситалари ва ҳажми судда белгиланади. Бундай материалларнинг ҳажми кейинчалик ишни ҳал қилиш учун аҳамиятли бўлган бошқа материаллар билан суд ташаббуси бўйича тўлгазилиши мумкин (ФПКнинг 15-моддаси). Ҳақиқатни белгилашга мажбур бўлган суд фақат тарафларнинг

арзлари ва белгилашга мажбур бўлган суд фақат тарафларнинг арзлари ва баёнотлари билангина чекланиб қолмайди. Фуқаролик процессида тарафлар ўзаро ҳуқуқлари ва бурчлари тўғрисидаги масалалар бўйичагина низолашмасдан, ишнинг ҳақиқий томонлари тўғрисида ҳам, чунончи, қарши тарафларнинг кўрсатмалари тўғрилиги тўғрисида ҳам низолашишлари мумкин. Шу муносабат билан низоли юридик фактнинг мавжуд бўлиш- бўлмаслигини текшириш билан бир қаторда, исботлаш воситалари ҳам текшириш зарурияти туғилади. Судда фактларни белгилаш учун келтириладиган далилларнинг аҳамияти катта, чунки ҳар бир ҳуқуқ, ҳар бир бурч, ҳар бир ҳуқуқий муносабат муайян фактлар натижасида вужудга келади ва муайян юридик фактлар туфайли ўзгаради ва бекор бўлади. Ҳуқуқ нормалари юридик фактлар туфайли муайян ҳуқуқий оқибатларнинг пайдо бўлиши, ўзгариши ёки бекор бўлишини белгилайди. Бинобарин, фуқаролик ишини судда кўрилиши-фактларни белгилашга, уларга юридик баҳо беришга ва ҳуқуқий оқибатнинг бўлиш-бўлмаслигига қаратилади. Маълумки, қонун ҳуқуқ субъетлари ўртасида фуқаролик ҳуқуқий муносабатларни бевосита вужудга келтирмайди. Аммо ўзининг мазмунида фуқаролик ҳуқуқи субъектларининг ўзаро талаблари ва бурчлари қандай ҳолатлардан келиб чиқиши мумкинлигини белгилайди. Маълумки, хилма- хил фактик ҳолатлар, қонун билан йўл қўйилган ҳоллардагина юридик муносабатларга асос бўлади. қонун ҳимоя қилмайдиган ҳаракатлар (фактик ҳолатлар) тўғрисида судда даъво қўзғатишга йўл қўйилмайди. Шу сабабли бу

хусусдаги талаб ва эътирозлар ҳам исботлаш воситалари ҳам ҳисобга олинмайди. Масалан, кимор уйнаб пулини юткизган фуқаро пулини қайтиб олиши тўғрисида судда даъво қўзғата олмайди, чунки қонун бундай фактик ҳолатни юридик факт деб ҳисобламайди. Юридик фактларнинг ҳамма турлари, агар улар даъвогар томонидан даъвонинг асосига қўйилса, исботлаш нарсаси бўлади. Масалан, мерос тўғрисида даъво қўзғатилганда мерос қолдирувчининг ўлими факти белгиланади, чунки бу факт мархумнинг ҳаётлигида унинг билан эр- хотинлик, туғишганлик муносабатида бўлган шахсларнинг, қарамоғида бўлганларнинг мерос олишга бўлган ҳуқуқини вужудга келтиради. Шу туфайли бундай муносабатнинг мавжуд бўлган-бўлмаганлигини исботлаш зарур. Агар айтайлик, даъвогар хотин мерос олиш тўғрисида даъво қўзғатса, дарҳақиқат мархумнинг расмий хотини бўлганлигини тегишли ҳужжатлар билан исботлаши лозим. Юқорида келтирилган нарсадан исботлаш нарсаси: биринчидан, юридик факт (ўлим ҳолати) ва иккинчидан, мерос олишга бўлган ҳуқуқни исботлайдиган восита-никоҳни расмийлаштирувчи органнинг ҳужжати бўлади. Исботлаш бурчларининг тарафлар ўртасида тақсимланиши тўғрисида шуни айтиш керакки, ФПКнинг 56-моддасида кўрсатилган ҳар бир тараф ўзининг талабларига ва эътирозларига асос қилиб кўрсатган ҳолатларни исботлаши керак. Бу қонунда белгиланишича, исботлаш бурчи, яъни ишни ҳал қилиш учун зарур бўлган маълумотлар бериш бурчи, аввало тарафларга (даъвогар ва жавобгарга) юклатилади. Алоҳида тартибда кўриладиган ишларда эса-бундай бурч (муддаони)-арз қилувчига юклатилади.

Далиллар тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахслар томонидан тақдим этилади. Агар тақдим этилган далиллар етарли бўлмаса, суд тарафларга ва ишда иштирок қилувчи бошқа шахсларга қўшимча далиллар тақдим этишни таклиф қилади ёки уларни тўплашга ёрдамлашади (ФПКнинг 57-моддасини 3-қисми). Исботлаш бурчи тўғрисида умумий қоидалар фуқаролик ҳуқуқи нормаларида конкретлаштирилиб берилган. Чунончи, Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 333-моддасида кўрсатилганидек, мажбуриятларни бажармаганлик ёки уни лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарнинг масъулияти тўғрисида даъво низо чиққан ҳолда айбнинг йўқлиги мажбуриятини бузган шахс томонидан исботланади. Шу кодекснинг 360-моддасида белгиланганидек, бировга зарар етказиш туфайли вужудга келадиган мажбуриятларда, зарар етказган шахсни ёинки зарар учун жавобгар бўлган шахсни жабрланувчи ҳузурида фуқаролик ҳуқуқий жавобгарликдан озод қилинадиган ҳолатларни исботлаш бурчи зарар етказган шахсга ва фаолияти ошиқча хавф билан боғлиқ бўлган шахсга (ташкилот ва фуқарога) юклатилади. Суд амалиётида шартномалар юзасидан келиб чиққан даъволарда шартнома мажбуриятларининг вужудга келганлигини, масалан, қарз берилганлигини исботлаш бурчи кредиторга, мажбуриятнинг ижро этилганлигини (қарзнинг тўланганлигини) исботлаш бурчи эса қарздорга юклатилиши кўрсатилади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди 1992 йил 19 июндаги «Суд амалиётида фуқаро ва ташкилотларнинг шаън ва қадр-қимматини ҳимоя қилиш ҳақида қонунларни қўллаш тўғрисидаги Пленум қарори ҳам, масалан, бадном қилувчи маълумотларнинг жавобгар томонидан тарқатилганлигини фактини тасдиқловчи далилларни судга даъвогарни тақдим этишга мажбурлиги ёки шаън ва қадр-қимматни ерга урувчи маълумотларни

ҳақиқатга тўғри келишини тасдиқлаш жавобгарни зиммасига юклатилганлиги асослантирилган.1 Исботлашдан озод қилиш асослари Баъзи ҳолларда фуқаролик иши бўйича тарафлар исботлаш бурчидан ҳам озод қилинишлари ҳам мумкин. Тарафларни исботлаш бурчидан озод қиладиган ҳолатлар (асослар) ФПКда иккига: ҳаммага маълум деб топилган ҳолатларга ва аввалдан аниқланган фактларга бўлинади. ФПКнинг 60-моддасида суд ҳаммага маълум деб топган ҳолатлар исботлашга мухтож эмас, деб кўрсатилади. Дарҳақиқат ҳаммага маълум бўлган, шу жумладан судьяларга ҳам маълум бўлган шундай фактлар борки, уларнинг бўлган-бўлмаганлигини исботлаш мутлақо талаб қилинмайди. Чунончи: Тошкентда 1966 йил апрель ойида бўлган зилзила ҳаммага маълум. Шу туфайли унинг бўлган-бўлмаганлигини, яъни ҳуқуқ ва бурчлар вужудга келтирадиган, ўзгартирадиган ёки уларни бекор қиладиган ҳолатлар (юридик фактнинг) бўлган-бўлмаганлигини белгилаш, аниқлаш, исботлаш талаб қилинмайди. Бирон-бир фактнинг ҳаммага маълум бўлишлиги, бу фактга алоқадор шахслар доирасига ва унинг содир бўлиши вақти ҳамда жойига қараб белгиланади. Барча мамлакатлар ҳудудида ҳаммага маълум юридик фактлар (масалан, Тошкент зилзиласи) бўлиши билан бирга фақат аҳолининг бир қисмигагина,

яъни муайян вилоят, шаҳар, туман ҳудудида яшовчи аҳолига, жумладан, судьяларга ҳам муайян вақтда маълум фактлар бўлиши мумкин. Масалан, бирон-бир туманда бир йили июл ойида қурғоқчилик ёинки сув тошқини бўлиши факти шу туман ва вилоятда яшовчилар учунгина маълум бўлади. Агар суд фуқаролик ишини кўришда барча давлат ҳудудида ҳаммага маълум бўлган ҳолатларнинг мавжудлигини аниқласа-қарорда исботлашнинг зарур бўлмаслигини кўрсатади. Агар мазкур факт муайян туман, вилоятда яшовчилар учунгина маълум бўлса, суд бундай фактни исботловсиз қабул қила туриб, ўз қарорида бу ҳолат шу жойда яшовчи ҳамма аҳолига маълум бўлишлигини ва шу сабабдан бу ҳолатнинг даъвогар ёки жавобгар томонидан далиллар билан исботлаши зарур бўлмаслигини кўрсатади. Масалан, айтайлик, Тошкент вилоятининг Ангрен шаҳрида ер кўчиши, Фарғона водийсида сел келганлиги, тошқин бўлганлиги туфайли жамоа хўжаликлари, фуқаролар кўрган зарарларнинг бутунлай ёки қисман тўланиши тўғрисида давлат суғуртаси органларига нисбатан даъво қўзғатганларида суд тошқин бўлганлигини исботлашни талаб қилмасдан, фақат кўрилган зарар учун тўланадиган ҳақнинг миқдори тўғрисидаги масаланигина ҳал қилади. Ҳаммага маълум бўлган фактларни судьянинг шахсан ўзи бирон-бир ходисани ёки ҳаракатни ўз кўзлари билан кўришлари, яъни гувоҳи бўлишлари факти билан алмаштирмаслик керак. Улар ўзлари кўраётган иш юзасидан гувоҳлик бера олмайдилар ва уларнинг кўрган- билганлари суд қарорига қўйилмайди. Агар судьялар бу қоидани билмасдан судда ўз фикрларини баён этсалар тарафлар уларнинг ишни кўриш ва ҳал этишда четлатишлари тўғрисида илтимос қилишлари мумкин. Исботлашдан озод қилинадиган иккинчи асос-иш ҳолатлари, фактларнинг бошқа суд қарорлари (ҳукмлари) билан аввал белгиланиши бўла олади.

Бундай фактлар кейинчалик кўрилган суд ишларини исботланиши талаб қилинмайди. Фуқаролик процессидаги бу асос (буни латинча преюдициал асос, яъни муқаддам ҳал этилган ҳолат деб ҳам атайдилар) суд ишининг тез ва аниқ олиб борилишини таъминлайди ва бир масала юзасидан суд органлари томонидан қарама-қарши қарор чиқарилишига йўл қўймасликка қаратилади. ФПКнинг 23-моддасида мазкур ишни фуқаролик, жиноий ёки маъмурий тартибда кўрилаётган бошқа иш ҳал қилинмасдан илгари кўриш мумкин бўлмаса, суд бундай фуқаролик ишини юритилишини тўхтатишга мажбур деб кўрсатилади. қонуннинг бу қоидаси судда бўлган, аммо ҳануз кўрилмаган фуқаролик иши учун маълум аҳамиятга эга, чунки бир фуқаролик иши бўйича суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори билан аниқланган фактлар ўша шахслар иштирок этаётган бошқа фуқаролик ишларини текширишда янгидан исбот қилинмайди (ФПКнинг 60-моддасининг 2-қисми). Масалан, мулк асоси мулкни инсофсиз ёки инсофли эгалловчидан олиб берилиши тўғрисида даъво (виндикацион даъво) қўзғатганида, суд даъвони ҳал қила туриб, ашёнинг муқаддам даъвогар томонидан ўғирлатилганлигини белгиласа, кейинчалик ашёни сотиб олувчининг сотувчига нисбатан регресс (қайтарма) даъво қилинишида исботланиши талаб қилинмайди, чунки бундай факт муқаддам биринчи ишнинг кўрилишида белгиланган ҳолат ҳисобланади. ФПКнинг 60-моддасининг 3-қисмида кўрсатилишча, жиноят иши бўйича қонуний кучга кирган суд ҳукми суд томонидан ҳукм этилган шахс ҳаракатларининг фуқаролик ҳуқуқий оқибатлари тўғрисидаги ишни кўраётган суд учун фақат шу ҳаракатларнинг бўлган ёки бўлмаганлигини ва уларнинг мазкур шахс томонидан содир қилинган-килинмаганлиги масалалари юзасидангина мажбурийдир. Чунончи жиноят қилиш натижасида бировга ҳукмда кўрсатилганлиги сабабли даъвогар фақат ҳукм нусхасини судга топшириш билангина чекланиши мумкин. Бундай ҳолларда жиноят

ишида аниқланган фактларни тасдиқлайдиган ёки инкор қиладиган далиллар келтирилиши, яъни фактлар яна қайта исботланиши талаб қилинмайди, чунки ҳукмнинг бу қисми жиноят туфайли етказилган зарарни тўлатиш тўғрисидаги фуқаролик ишини кўрувчи учун ҳам мажбурийдир. Агар суд муайян шахсни жиноят қилишда айбли деб топиш билан бирга жабрланувчига судланувчининг жиноий ҳаракатлари билан мулкий зарар етказилганлигини белгиласа-ю аммо етказилган зарарнинг миқдорини аниқлаш учун иш материаллари етарли далиллар бўлмаса, жабрланувчи шахснинг даъвосини қаноатлантиришга ҳуқуқи борлигини белгилаб, зарарнинг миқдорини аниқлаш ва етказилган зарар ҳақини ундириш учун ишни фуқаролик иш юргизиш тартибида кўришга юбориши мумкин. Фуқаролик иши кўрилишида зарар етказилиши факти ва бунда махкумнинг айби бўлиш-бўлмаслиги исботланмайди. Исботлашдан озод қиладиган асосларнинг яна бир тури ҳуқуқ фанида белгиланган юридик фараз (юридическая презумпция) деб аталади. Юридик (ҳуқуқий) фараз деганимизда ҳуқуқ нормаси билан белгиланган, муайян ҳуқуқий оқибатлар туғдирадиган ва тарафлардан бирини фараз қилинган фактик исботлашдан озод қиладиган асосни тушунамиз. Масалан, бир шахс (фуқаро ёки ташкилот) бировнинг ғайриқонуний ҳаракати туфайли зарар курса, шу шахс (даъвогар) зарар учун жавобгар бўладиган шахс ҳаракатида айб бўлиш-бўлмаслигини исботлашдан озод бўлади. Зарар етказилишида айби йўқлигини иккинчи тараф (жавобгар) исботлаши керак бўлади. То буни исбот этмагунча зарар етказган шахс айбли деб фараз қилинади. Бу тўғрида Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 260-моддасида фуқаронинг шахсига ёки мулкига етказилган зарар, шунингдек, ташкилотга етказилган зарар, тўла миқдорда зарар етказган шахс томонидан тўланиши лозим. Зарар етказган шахс, агар бу зарарнинг ўз айби билан

етказилмаганлигини исботласа, зарарни тўлашдан озод қилинади деб айтилади. Ҳудди шундай қоида шартнома мажбуриятлари ҳақидаги ҳуқуқий меъёрларда ҳам белгиланган. Агар шартнома бўйича олинган бажарилмаса, ёки лозим даражада бажарилмаса, бунинг учун айбли бўлган шахс мулкий жавобгар бўлади. Бундай шахс мажбуриятни бажармаслигида айби йўқлигини исботласагина жавобгарликдан озод қилинади. қонунда (Фкнинг 333-моддасида) айбнинг йўқлиги мажбуриятни бузган шахс томонидан исботланади деб кўрсатилган. Бу исботланмагунча бундай шахс айбли деб фараз қилинади. Бундай ҳолларда ҳам ҳуқуқий меъёр муайян фактни исботлашдан даъвогарни озод қилади. Хуллас, фараз қилинадиган фактларни исботлашдан тарафлардан бирининг озод этилиши туфайли суд фаолияти бирмунча ихчамлаштирилади ва шу билан ҳуқуқий фараз фуқаро ва ташилотларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни осонлаштиради. Далилларнинг таснифи (классификацияси) турларга бўлиниши, текширилиши ва баҳоланиши Судга оид далиллар таснифи (классификация) қилиниши юзасидан вужудга келиш манбаларига шаклига, тузилиши (пайдо бўлиши) далил билан аниқланиши лозим бўлган фактнинг узвий боғланишига қараб туркумларга бўлинади.

Вужудга келиш манбаларига қараб далиллар шахсий ва ашёвий далилларга бўлинади. Шахсий далилларга тарафларнинг ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг баёнотлари, гувоҳларнинг гувоҳликлари ва экспертларнинг фикрлари киради. Ашёвий далилларга кўриладиган иш учун аҳамиятли бўлган ҳар хил нарсалар киради. Далилларнинг бундай бўлиниши-уларни текшириш ва баҳолаш учун, хусусан, далилларнинг олиниши тарзини текшириш учун, чунончи, ходиса ва ҳаракатларни гувоҳнинг қабул (идрок) қилиши, ўзлаштириши, хотирасида сақлаши, суд ҳузурида айтишини текшириш учун ҳужжатнинг тузилишидан олдинги ҳолатларни, ҳужжатнинг расмийлаштирилиши, ундан олинган нусха ва ҳоказоларни текшириш учун аҳамиятга эгадир. Суд томонидан олинадиган далиллар ифодаланиш шаклига қараб, оғзаки, ёзма ва ашёвий далилларга бўлинади. Далиллар тузилиши, пайдо бўлишига қараб дастлабки ва хосила далилларга бўлинади. Дастлабки далил бевосита биринчи манбадан олинган далил бўлади. Масалан, ҳужжатнинг асли, ходимсани ўз кўзи билан кўрган гувоҳнинг кўрсатмаси шундай далил бўлади. Хосила далиллар дастлабки далилнинг мазмунини акс эттиради. Масалан, ҳужжатнинг нусхаси, факт тўғрисидаги маълумотларни бошқа шахсларнинг сўзидан олиб айтувчи гувоҳнинг кўрсатмаси бўлади. Хосила далилларни текшириш ва баҳолаш кўпрок диққат ва эхтиёткорлик кўрсатилиши, хусусан дастлабки далилнинг қанчалик тўғри акс эттирилишини аниқлаш лозим бўлади. Далил билан исботланувчи факт ўртасидаги узвий боғланишига қараб далиллар тўғри ва эгри далилларга бўлинади. Агар бундай боғланиш бир турда бўлса ва исботланувчи фактнинг мавжудлиги тўғрисида фақат биргина далиллар хулоса чиқариш мумкин бўлса, далил тўғри далил бўлиб кўрилади. Масалан, қарз тўғрисидаги тилхат қарзнинг берилган ва олинганлигини исботлайдиган бирдан-бир тўғри далил бўлиб ҳисобланади.

Агар исботланадиган далил билан факт ўртасидаги боғланиш кўп турда бўлса ва исботланадиган фактнинг мавжудлиги фақат фараз қилинса-далил эгри далил бўлиб кўрилади.1 Ўзбекистон Республикаси Олий судида кўрилган бир ишда даъвогарнинг мерос қолдирувчи томонидан фарзанд қилиб олинганлиги эгри далиллар билан исботланиши кўрсатилган. Бундай далиллар сифатида биринчидан, даъвогар мерос қолдирувчи томонидан икки яшар вақтидан бошлаб тарбияланганлиги; иккинчидан, даъвогар мерос қолдирувчининг ўз болалари фамилиясида бўлишлиги; учинчидан, даъвогар мерос қолдирувчининг то ўлим кунига қадар бирга яшаганлиги кўрсатилади. Судга оид далиллар (исботлаш воситалари)нинг турлари тубандагича: биринчидан, тарафлар, учинчи шахслар ва вакилларнинг баёнотлари; иккинчидан, гувоҳларнинг кўрсатмалари; учинчидан, ёзма далиллар; тўртинчидан, ашёвий далиллар; бешинчидан, экспертларнинг фикрлари бўлади. Тарафлар, учинчи шахслар ва вакилларнинг баёнотлари. Бундай баёнотлар тарафлар ва учинчи шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва судда ҳолис ҳақиқатни белгилаш учун муайян аҳамиятга эгадир.

Фуқаролик иши судда тарафларнинг баёнотларини эшитиш билан бошланади ва суд мажлисида аниқланадиган фактлар тўғрисида тушунтиришлар олиш мақсадида тарафларга саволлар берилади. Фуқаролик ишлари бўйича суд мажлисида тарафларнинг ҳозир бўлишлари умумий қоида бўйича мажбурий эмас. Аммо алиментлар ундириш тўғрисидаги ишлар бўйича-жавобгарнинг судга келиши мажбурий деб топилиши, узрсиз сабаблар бўйича судга келмаганида жаримага тортилиши ва мажбурий тартибда келтирилиши мумкин. Бундай қоида иш учун аҳамиятли бўлган фактлар тўғрисида жавобгарнинг баёнотларини эшитиш зарурлиги учун белгиланган. Фактлар тўғрисидаги маълумотлар, аввало ишнинг оқибати, қандай ҳал қилинишидан манфаатдор бўлган шахслрдан, яъни даъвогар ва жавобгардан олинади. Ишнинг оқибатида бундай манфаатдор бўлишлик тарафларнинг баёнотлари тўғри бўлишлигига таъсир этиши мумкин. Шу сабабли фақат манфаатдор шахсларнинг далилларсиз, ҳеч қандай тарзда асослантирилмаган баёнотларига қараб қарор чиқариш нотўғри бўлади. қонун фуқаролик ишининг барча ҳолларда объектив ҳал қилинишини таъминлаш мақсадида тарафларнинг ва учинчи шахсларнинг ўзларига маълум бўлган ва иш учун аҳамиятли ҳолатлар тўғрисида берган баёнотлари иш бўйича тўпланган бошқа далиллар қаторида текширилиши ва баҳоланиши лозим деб кўрсатма беради (ФПКнинг 68-моддаси). Суд фақат тарафларнинг тушунтиришларинигина эмас, умуман ҳар қандай далилларни ҳам бошқа далиллар билан бирга таккослаб текшириши лозим. Тарафларнинг ишга оид ҳақиқий ҳолатлар тўғрисида берган маълумотларигина далил сифатида аҳамиятга эга бўлади. Бинобарин, ҳар хил фикрлар, хулосалар, важлар далил бўлиб ҳисобланмайди.

Баъзи ҳолларда тарафларнинг баёнотларида бошқа тараф томонидан кўрсатилган ва унинг томонидан исботланиши лозим бўлган фактларга иқрор бўлиш ҳам билдирилади. Бундай иқрор ўз характери бўйича судда ва суддан ташқарида ҳал қилиниши мумкин. Агар иш бўйича тараф бирон-бир фактга суд мажлисига ёки судга ёзилган аризасида иқрор бўлса, бундай иқрор судга оид иқрор бўлиб ҳисобланади. Суд мажлисидан ташқарида қилинган иқрорлик далил бўлиб ҳисобланмасдан, ўз навбатида суд мажлисида аниқланиши лозим бўлган ҳолат бўлиб кўрилади. қарши тарафнинг талабларига ёки эътирозларига асос қилиб олинган фактларга иккинчи тарафнинг иқрорлиги суд учун мажбурий эмас. Агар иқрорлик ишнинг аҳволига мувофиқ келишига ва тарафнинг бундай иқрорлигида алдаш, зўрлик, ғўрқитиш, янглишиштаъсири ёки ҳақиқатни яшириш нияти йўқлигига шубха қилиш учун судда асос бўлмаса, у ҳолда суд иқрор бўлинган фактни аниқланган деб ҳисоблаши мумкин. Маълумки қарз шартномаси энг кам иш ҳақини ўн баробари миқдоридан ортиқ бўлса, оддий ёзма шаклда расмийлаштирилиши лозим. Акс ҳолда, низо бўлганида шартноманинг тузилганлигини ёки унинг ижро этилмаганлигини исботлаш учун гувоҳларнинг кўрсатмаларига асосланиб бўлмайди. Аммо қарздорнинг қарзга суд мажлисида иқрор бўлинганида-бундай иқрор эътиборга олиниши мумкин. Гувоҳларнинг гувоҳиклари (кўрсатмалари) Судда кўриладиган фуқаролик ишига оид ҳолатлардан хабардор бўлган ҳар қандай фуқаро гувоҳ бўла олади. Гувоҳ фуқаролик иши учун муайян аҳамиятга эга бўлган фактни бевосита кўрган ёки бошқа шахслардан эшитган маълумотлар тўғрисида кўрсатма бериш учун судга чиқариладиган фуқаро ишнинг оқибатига (қандай ҳал бўлишига) ҳуқуқий жиҳатдан манфаатдор шахс бўлмаслиги керак.

Гувоҳ шахсига нисбатан қўйиладиган шартлардан яна бири гувоҳ бўладиган фуқаро рўй берган ходисаларни ўзлаштиришга, ёдида (эсида) сақлашга ва сўнгра улар тўғрисида маълумотлар беришга қобилиятли бўлиши керак. Фактларни тўғри ўзлаштириш (қабул қила билиш) ва улар тўғрисида кўрсатмалар беришга қобилиятли бўлиш-бўлмаслик ҳар сафар, ҳар бир конкрет ҳолатда суд томонидан аниқланади. Чунончи вояга етмаган болани гувоҳ сифатида таклиф қилиш масаласи, бундай вояга етмаган шахснинг руҳий ҳолатига қараб суд томонидан ҳал қилинади. Бирон-бир фактни, иш ҳолатини тўғри қабул қилиш, ёдда сақлаш ва бу тўғрида судда тўғри маълумотлар бериш учун гувоҳнинг сезги органлари нормал бўлиши керак. Аммо бу органлардан бирида нуксон бўлиши, ходисани ўзлаштиришга яроксиз бўлиши, унинг бошқа сезги органлари билан қабул қилинган фактлар тўғрисида маълумот беришга тўсқинлик қилмайди. Масалан, кўзи ожиз фуқаро кулоги билан эшитганлари тўғрисида гувоҳлик бериши мумкин. қонунда гувоҳ қаторида чақирилиш ва сўроқ қилиниши мумкин бўлмаган шахслар кўрсатилган. Улар жумласига қуйидагилар киради: 1) фуқаролик ишлари бўйича вакиллар ёки жиноят ишлари бўйича ҳимоячилар-вакиллик ёки ҳимоячилик вазифаларини бажаришлари муносабати билан ўзларига маълум бўлган аҳволлар тўғрисида; 2) ўзларининг жисмоний ёки руҳий камчиликлари сабабли фактларни тўғри ўзлаштиришга ёки улар ҳақида тўғри гувоҳлик беришга қобилиятсиз шахслар (ФПКнинг 69-моддаси). Агар судда кулоги оғиррок, кўзи хирарок

ёки руҳий касал бўлган шахснинг тўғри гувоҳлик буришлиги тўғрисида гумон бўлса, бу аҳвол, агар гувоҳни бошқа гувоҳ билан алмаштириш мумкин бўлмаганида, мазкур шахснинг фактларни қанчалик ўзлаштириши ва улар тўғрисида гувоҳлик беришга қобилиятли бўлиш-бўлмаслиги экспертиза орқали аниқланиши мумкин. Гувоҳ чақиришни илтимос қилувчи шахс гувоҳнинг иш учун аҳамиятли бўлган қандай ҳолатларни тасдиқлай олишини кўрсатишга ва унинг исми, отасининг исми ва фамилиясини ҳамда турар жойини судга маълум қилишга мажбур (ФПКнинг 70-моддаси). Бу маълумотлар судга гувоҳнинг кўриладиган ишга дахлдор бўлиш-бўлмаслимгини аниқлаш имконини беради. Гувоҳнинг вазифалари ФПКнинг 71-моддасида белгиланган. Бу қонунда айтилишича, гувоҳ сифатида чақирилган шахс судга келишга ва ҳаққоний кўрсатув беришга мажбур. Мусулмон ҳуқуқида тўғри гувоҳлик беришга жиддий эътибор берилган. «Эй муминлар, адолат билан тургувчи ҳамда ўзларининг ёки ота-она ва қариндош-уругларнинг зарарига бўлса-да, Оллох учун тўғри гувоҳлик бергувчи бўлинглар! У, яъни гувоҳлик бергувчи бой бўладими, камбагал бўладими, ҳар иккисига Оллох ҳам Оллохнинг ўзи (сизлардан кўра) яқинрокдир. Бас, адолат қилмасдан нафси ҳавога эргашиб кетманглар. Агар тилларингни буриб, нотўғри гувоҳлик берсанглар гувоҳлик беришдан бош тортсанглар албатта Оллох қилаётган амалларингиздан хабардор бўлган зотдир.1 «Биз инсонни ота-онасига яхшилик қилишга буюрдик, яъни ота-она хоҳ яхши, хоҳ ёмон бўлсин, хоҳ мусулмон, хоҳ кофир

бўлсин, уларга яхшилик қилиш фарзанднинг бурчидир...» (Куръони Карим. Тошкент. «Чулпон» 1992 йил 285-286 бетлар, «Акабут сўраси»). Агар чақирилган гувоҳ суд мажлисига узрсиз деб топилган сабабларга кўра келмаса, у судга ҳурматсизлик қилгани учун Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлиги тўғрисидаги кодексининг 180-моддасига асосан жавобгарликка тортилиши, иккинчи чақиришда ҳам келмаса, у суднинг ажримига кўра маъмурий тартибда келтирилади (ФПКнинг 178-моддаси). Гувоҳ суд томонидан асоссиз деб топилган сабаблар билан судга кўрсатма беришдан бош тортса ёки буйин товласа, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 238-240-моддалари бўйича жавобгарликка тортиладилар. Судда гувоҳлик бериш кўпинча фуқаронинг ишдан қолдирилиши билан боғлиқ бўлади. Шундай бўлса ҳам қонун фуқароларнинг судда гувоҳлик беришга бурчли бўлишларини белгилади ва бундай ижтимоий бурчни бажаришдан бош тортувчиларнинг юқорида кўрсатил ганидек, масъулиятга тортилишини назарда тўтади. қонун фуқароларга судда гувоҳлик бериш бурчини юклаш билан бирга уларга қатор ҳуқуқлар ҳам беради, чунончи: Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 115-моддаси ва Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг 9- моддасига асосан гувоҳлар судда ўз она тилларида кўрсатма беришга ҳақлилар. Агар гувоҳ иш юритилаётган тилни билмаса, суд таржимон таклиф қилишга мажбур бўлади. Ходимлар жумласидан бўлган гувоҳлар гувоҳлик бериш учун судда ҳозир бўлган кунларида ўртача иш ҳақини олиш ҳуқуқига эга бўладилар.

Гувоҳлар суд мажлисида оғзаки равишда сўроқ қилинадилар. Гувоҳларнинг гувоҳликлари оғзаки шаклда бўлишлиги-суд томонидан гувоҳнинг кўрсатмаларини бевосита қабул қилиш имкониятини таъминлайди. Фактик маълумотлар тўғрисида бирмунча тўла ва ҳар тарафлама маълумотларни ишни мазмунан кўрувчи судда, гувоҳни сўроқ қилиш воситасидагина олиш мумкин бўлади. Баъзи ҳолларда бошқа судда, чунончи, гувоҳнинг яшаш жойидаги судда ёки бошқа органда, масалан, нотариал идорада далилларни таъминлаш тартибида олинган гувоҳлик кўрсатмаларидан фойдаланишга ҳам йўл қўйилади. ФПКнинг 72-моддасида кўрсатилганидек, ишни кўраётган суд жойлашган ердан ташқарида доимий яшайдиган ва узрли сабаблар билан суд мажлисига келиш имкони бўлмаган гувоҳлар суднинг ташаббуси билан, тарафларнинг ёки ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг ёхуд гувоҳнинг илтимоси бўйича ишни кўраётган суднинг топшириғига биноан ўзлари яшаб турган жойдаги суд томонидан сўроқ қилиниши мумкин. Бу гувоҳлар ишни кўраётган суд мажлисига келганлари ҳолда суд уларни сўроқ қила беради. Фуқаролик ишининг кўрилиши бошқа кунга қолдирилганида, агар ишда иштирок этувчи шахслар суд мажлисида ҳозир бўлсалар ва гувоҳларнинг иккинчи марта келиши қийин бўлса, суд келган гувоҳларни сўроқ қила олади. Бу гувоҳларни янги суд мажлисига қайтадан чақиришга фақат зарур бўлган ҳоллардагина йўл қўйилиши мумкин (ФПКнинг 178-моддаси). Гувоҳдан бирмунча аниқ ва тўғри кўрсатмалар, маълумотлар олиш мақсадида судда раислик қилувчи гувоҳга иш юзасидан ўзига шахсан маълум бўлган ҳолатлар тўғрисида гапириб беришни таклиф қилади (ФПКнинг 183- моддаси). Бу қоида гувоҳларнинг эркин ҳимоя шаклида баён этилишини белгилаб, савол-жавоб шаклида олинадиган кўрсатмалардан афзаллигини билдиради.

Гувоҳ суд мажлисида сўроқ илинишидан олдин кўрсатма беришдан бош тортганлик ва атайин ёлгон кўрсатма берганлик учун жиноий жавобгарликка тортилиши тўғрисида огоҳлантирилади. Гувоҳнинг берган кўрсатмасини тўғри баҳолаш учун суд уни сўроқ қилишда унинг шахси тўғрисидаги маълумотларни тарафларга, учинчи шахсларга ва бошқа гувоҳларга нисбатан муносабатини аниқлайди. Агар гувоҳнинг кўрсатмаларида қарама-қаршилик бўлса, унинг сабабини билишга ҳаракат қилинади. Гувоҳларнинг кўрсатмаларини баҳолашда суд бу кўрсатмаларнинг нимага асосланганлигини, хусусан гувоҳ томонидан маълум қилинмоқда бўлган фактларнинг ўзлаштирилиши шароитлари, ишга оид ҳолатларнинг кўрилиши, эшитилишида гувоҳнинг руҳий ҳолати хусусиятларнинг таъсироти бўлган-бўлмаганлигини аниқлаши лозим. Гувоҳнинг манфаатларини кўзлаб ва ишнинг вақтида кўрилишини таъминлаш мақсадида судга узрли сабаблар билан,чунончи, касаллиги, карилиги, инвалид бўлиши туфайли кела олмаган гувоҳ ўзининг яшаш жойида сўроқ қилиниши мумкин. Гувоҳларнинг суд мажлисида сўроқ қилинишига оид қоидалар тўғрисида бирмунча батафсил маълумотлар шу китобнинг 17-бобида (судда ишни кўриш бобида) баён этилади. Ёзма далиллар. Бу хилдаги далиллар иш учун аҳамиятли ҳолатлар тўғрисидаги маълумотлар ифодаланган актлар, ҳужжатлар ҳамда ишга оид бўлган ва шахсий характердаги ёзишмалардан иборат бўлади (ФПКнинг 73- моддаси). Ёзма далиллар фуқаролик ишларини ҳал қилиш учун муайян аҳамиятга эга бўлган фактлар тўғрисидаги маълумотлар ўз мазмунида ёзма равишда ифодаланган ҳужжат ҳисобланади. Бундай ҳужжатлар турли гувоҳномалар, аттестатлар, дипломлар, маълумотномалар, шартномалар, тилхатлар ва бошқа мазмундаги ҳужжатлар, ёзишмалар бўлиши мумкин.

Фуқаролик процессида ёзма далиллар муҳим аҳамиятга эгадир, чунки уларнинг мазмунида ифодаланадиган маълумотлар аниқлаштирилган шаклда берилади. Ёзма далилларнинг тақдим қилиниши ва талаб қилиб олинишига оид қонунлар ФПКнинг 74-76-моддаларида белгиланади. Бу қонунларда айтилишича, ёзма далилни тақдим этувчи шахс шу далил билан иш учун аҳамиятли бўлган қандай ҳолатларни аниқлаш мумкин эканини кўрсатишга мажбур, талаб қилиб олишни илтимос қилган ҳолда эса-шу ҳужжатни тавсифлаб беришга ва ёзма далил мазкур шахсдан деб ҳисоблаши учун қандай асоси борлигини ҳам маълум қилишга мажбур. Давлат муассасалари, корхоналари, жамоа хўжаликлари ва бошқа кооператив ва жамоат ташкилотларидан ёки фуқаролардан суд талаб қиладиган ёзма далиллар бевосита судга юборилади. Суд, шунингдек ёзма далилларни талаб қилиб олиш тўғрисида илтимос қилган шахсга шу далилни судга кейин яна тақдим этиш шарти билан олишга ҳуқуқ берадиган гувоҳнома бериши мумкин. Суд талаб қилинган ёзма далилларни тақдим этишга имконияти бўлмай, ишда қатнашмайдиган ташкилотлари, муассасалари, корхоналари, жамоат бирлашмалари, шунингдек фуқаролар бунинг сабабини кўрсатиб, бу ҳақда судни хабардор қилишга мажбурдирлар. Судни хабардор қилмаганлари ҳолда, шунингдек ёзма далилни тақдим этишни рад қилганликларининг сабаби суд томонидан узрсиз деб топилса, суд давлат муассасалари, корхоналари, бошқа кооператив ва жамоат ташкилотларининг бунда айбли мансабдор шахсларига ёки фуқароларга энг кам иш ҳақининг беш бараваригача миқдорда жарима солиниши мумкин. Жарима солиш тегишли мансабдор шахсларни ва фуқароларни суд талаб қилаётган ёзма далилни тақдим этиш мажбуриятидан озод қилмайди.

Одатда ёзма далилларнинг асли тақдим қилинади. Агар ҳужжатнинг нусхаси тақдим этилган бўлса, суд зарур бўлган ҳолда ҳужжатнинг аслини тақдим этишни талаб қилишга ҳақли. Ёзма далилларни судга тақдим қилиш қийин бўлса, масалан, улар ниҳоятда кўп бўлса ёки улардан фақат бир қисмигина иш учун аҳамиятли бўлса, суд уларнинг тегишли равишда гувоҳлантирилган кўчирмасини талаб қилиши ёки далиллар сақланаётган жойида кўздан кечириш ва текшириш мумкин. Юқорида кўрсатилган қонунларнинг мазмунига кўра ёзма далиллар тубандагича турларга бўлиниши мумкин: 1-дан, ҳужжатни асли (оригинали) ва нусхага бўлинади. Фуқаролик иши кўрилишида умумий қоида бўйича ҳужжатнинг асли талаб қилинади. Унинг топширилиши мумкин бўлмагандагина нусхаси қабул қилиниши мумкин; 2-дан, мазмуни бўйича муайян эркни ифодалайдиган ва маълумотлар билдирадиган ҳужжатларга бўлинади. Эркин ифодалайдиган ёзма далилларда, масалан, шартномада ёки битимда (васиятномани ифодалашда) шахснинг эрки кўрсатилади. Маълумотларга оид ёзма далилларда эса-бундай эркнинг ифодаланиши бўлмайди. Буларда информацион характердаги маълумотлар, масалан, фуқаронинг туғилиши, никоҳга кириши, ўлими ҳолатларини рўйхатга олиш органлари томонидан берилган ҳужжатлар бўлади; 3-дан, ёзма далиллар расмий ва хусусий ҳужжатларга бўлинади. Давлат органлари, кооператив ва жамоат муассасалари, корхоналари ва ташкилотлари томонидан берилган ҳужжатлар расмий ҳужжатлар деб аталади. Булар жумласига суд қарорлари ва ҳукмлари, давлат бошқарув органларининг актлари ва шу каби ҳужжатлар киради. Фуқаролар қўли билан

ёзилган ёки имзоланган ҳужжатлар норасмий ёки хусусий ҳужжатлар ҳисобланади. Бундан ҳужжатлар жумласига турли ёзишмалар, битимлар, шартномалар ва шу кабилар киради; 4-дан, ёзма далиллар ифодаланиши шакли бўйича оддий ёзма ва нотариал гувоҳлантирилган ҳужжатларга бўлинади. Ёзма шаклдаги ҳужжатлар ўз навбатида оддий ёзма ва мураккаб ҳужжатларга бўлинади. Оддий ёзма далиллар қонун талабига биноан тегишли тартибда, масалан, нотариал тартибда ёки ҳокимиятларда ва ўзини-ўзи бошқарадиган идоралар гувоҳлантирилмаган ҳужжатлар бўлади. Бундай ҳужжатларнинг суммасига қараб далиллар сифатида қабул қилинишига барча ҳолларда йўл қўйилади. Нотариал тасдиқланиши талаб этиладиган битимлардан ташқари, қуйидаги битимлар оддий ёзма шаклда тузилади: 1) юридик шахсларнинг ўзаро ва фуқаролар билан битимлари; 2) фуқаролар ўртасидаги белгиланган энг кам ойлик иш ҳақининг ўн бараваридан ортиқ суммадаги битимлар қонунда белгиланган ҳолларда эса- битим суммасидан қатъий назар бошқа битимлар. Битимнинг оддий ёзма шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий эмаслигига олиб келмайди, бироқ низо чиққан тақдирда тарафларни битимнинг тузилганлигини, мазмунини ёки бажарилганлигини гувоҳларнинг кўрсатувлари билан тасдиқлаш ҳуқуқидан маҳрум қилади. Тарафлар битимларнинг тузилганлигини, мазмуни ёки бажарилганлигини ёзма ёки бошқа далиллар билан тасдиқлашга ҳақлидир.

қонунда ёки тарафларнинг келишувида тўғридан-тўғри кўрсатилган ҳолларда битимнинг оддий ёзма шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий эмаслигига олиб келади. Баъзи ҳужжатларнинг ҳақиқий саналмаслик хавфи остида нотариал тартибда гувоҳлантирилиши лозимлиги қонун билан талаб қилинади. Масалан, давлат нотариал идораси томонидан гувоҳлантирилган ёзма битимлар, масалан, уй-жойнинг олиниши-сотилиши тўғрисидаги шартномалар нотариал тартибда гувоҳлантирилган ёзма далиллар ҳисобланади. Баъзи ҳолларда битимнинг нотариал шакли ёинки қонун талабига кўра бирон-бир органда гувоҳлантирилган (тасдиқланган) бўлишлиги муҳим ҳолат бўлиб кўрилади, чунки битимнинг шаклига риоя қилинмаган бўлса, бундай битим ҳақиқий ҳисобланмайди. Бошқа ҳолларда қонун ҳужжатнинг ҳақиқий саналиши учун, фақат унинг нотариал тартибда гувоҳлантирилишинигина эмас, балки коммунал бўлимда ёки бошқа бир ташкилотда, масалан, ЗАГСда рўйхатдан ўтказилишини ҳам талаб қилади. Агар бундай талаблар бажарилмаган бўлса, (битим, ҳужжат), юридик аҳамиятга эга бўлмайди. қонун билан талаб қилинадиган битимнинг шакли (формаси)га риоя қилмаслик оқибати, бу тўғрида қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилган ҳоллардагина вужудга келади (ФКнинг 115-моддаси). Муайян фактларни белгилаш учун қонун, далил сифатида қонунда формаси ва мазмуни аниқ назарда тутилган ҳужжатларнигина берилишини талаб қилади, масалан, фуқаронинг туғилиши, фарзанд қилиб олинганлиги, никоҳга кириши, никоҳнинг бекор қилиниши, вафот этиши тўғрисидаги фактлар ЗАГС органларидан олинган ҳужжатларнинг кўчирмалари билан тасдиқланиши керак. Фуқаролик ишида далил сифатида келтирилган ҳужжатнинг калбаки

бўлишлиги тўғрисида арз қилиниши, низо қўзғатилишига асос бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда суд ҳужжатининг ҳақиқий бўлишлиги- бўлмаслигини бошқа далиллар билан солиштириш ёки гувоҳлардан сўраш ёхуд хатни солиштириш учун экспертизага бериш йўли билан текширади. Ҳужжатнинг ҳақиқийлиги ёки калбакилиги тўғрисида масала ишни ҳал қилувчи суд томонидан кўрилаётган ишни тўхтатмасдан ва рўй берган низони ҳал қилишни жиноят процесси тартибида ҳал қилиш учун топширмасдан, суднинг ўзи ҳал қилади. Агар ҳужжатнинг калбаки бўлишлиги тўғрисидаги низони кўришда, ҳужжатнинг дарҳақиқат калбакилиги аниқланса, бундай ҳужжат фуқаролик иши бўйича далил сифатида қабул қилинмайди. Калбаки ҳужжат топширилган шахсга нисбатан қонунда кўрсатилган ҳаракатлар амалга оширилади. Ашёвий далиллар. Ашёвий далиллар тўғрисида ФПКнинг 79-моддасида кўрсатилган, бунда ишни мазмунан ҳал қилиш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни аниқлаш воситаси бўлиб хизмат қилиши мумкин бўлган нарсалар (предметлар) ашёвий далил бўлишлиги белгиланган. Бинобарин, муайян фактлар (ҳолатлар)нинг мавжуд бўлишлиги бирон-бир ашё билан, унинг хусусиятлари, турган жойи, унда қолдирилган излар билан исботланиши мумкин бўлган ҳолларда, бундай ашё фуқаролик ишида исботлаш воситаси (далил) бўлади. Ашёвий далиллар кўпинча низонинг предмети бўладиган нарсалар: кийим-кечак, мебель, уй-рузгор ашёлари, фоторасмлар ва шу кабилардан иборат бўлади. Ашёвий далилларни судга тарафлар топширадилар, аммо суд уларни ўз ташаббуси билан ҳам талаб қилиб олиши мумкин. Ашёвий далилни тақдим этувчи ёки уни талаб қилиб олишни илтимос қилувчи шахс далил билан иш

учун аҳамиятли бўлган қандай ҳолатларни аниқлаш мумкин эканлигини кўрсатишга мажбур. Ашёвий далилларни талаб қилиб олиш ёки тақдим қилиш ташаббуси тўғрисидаги қоидалар ФПКнинг 80-моддасида келтирилган. Бу қонунларда кўрсатилишича, ишда иштирок этувчи ёки иштирок этмокчи шахсдан далил сифатида бирор нарсани талаб қилиб олишни суддан илтимос қилувчи шахс шу нарсани тавсифлаб бериши ва унинг мазкур шахсда деб ҳисобланиши учун қандай асоси борлигини кўрсатиш лозим. Давлат муассасалари, корхоналари, жамоа хўжаликлари ва бошқа кооператив ҳамда жамоат ташкилотларидан ёки фуқароларнинг суд талаб қиладиган ашёвий далиллар бевосита судга юборилади. Суд, шунингдек ашёвий далилни талаб қилиб олиш тўғрисида илтимос қилган шахсга шу далилни судга кейин тақдим этиш шарти билан олишга ҳуқуқ бериладиган суров хати ҳам бериши мумкин. Ишда иштирок этаётган давлат муассасалари, корхоналари, кооператив ҳамда жамоат ташкилотлари ёки фуқаролар талаб қилинаётган нарсани тақдим этиш ёки суд белгилаган муддатда келтириш имконига эга бўлмасалар, буни сабабини кўрсатиб, судни хабардор қилишга мажбурдирлар. Судни хабардор қилмаганлари ҳолда, шунингдек агар суднинг нарсани тақдим этиш тўғрисидаги талаби суд узрли деб топган сабаблар билан бажарилмаган тақдирда, давлат муассасалари, корхоналари, кооператив ҳамда жамоат ташкилотларининг бунда айбли мансабдор шахсларга ёки фуқароларга энг кам иш ҳақининг беш бараваригача миқдорда жарима солинади. Жарима солиш тегишли мансабдор шахсларни ва фуқароларни суд талаб қилаётган нарсани тақдим этиш мажбуриятидан озод қилмайди (ФПКнинг 81-моддаси).

Суд тарафларнинг иштирокида ашёвий далилларни суд мажлисида кўриб чиқади. Агар ашёвий далиллар бирон-бир сабабларга кўра судга келтирилиши мумкин бўлмаса-улар турган жойида кўрилади. Ашёвий далилнинг кўрилиши натижалари суд мажлиси баёнига ёзилади. Шу тарзда судга келтирилиши мумкин бўлмаган ёзма далиллар ҳам кўрилади ва текширилади. Суд мажлиси баёнига ашёнинг рўйхати билан бирга уни кўришда чизилган режалар олинган расмлар ва шу кабилар илова қилинади. Агар ашёвий далиллар озиқ-овқатлар ва тез бузиладиган бошқа нарсалар бўлса, ишда иштирок этувчи шахслар хабардор қилиниб, бу озиқ-овқатлар суд томонидан дарҳол кўздан кечирилган бўлса, ўша шахсларга қайтарилади ёхуд уларни тегишлича фойдаланишлари мумкин бўлган муассасаларга, корхоналарга ёки ташкилотларга топширилади. Кейинги ҳолда нарсанинг эгасига ўша хил ва ўша сифатдаги нарсалар қайтарилади ёки уларнинг қайтариш вақтидаги давлат баҳоси бўйича қиммати тўланади. Ашёвий далиллар ФПКнинг 83-моддасига мувофиқ сақланади ва қайтарилади. Бу қонунда кўрсатилишича, ашёвий далиллар суднинг ажрими билан ишга қўшилади ва ишда сақланади ёки алоҳида рўйхат бўйича суднинг ашёвий далилларни сақлаш камерасига топширилади. Судга келтирилиши мумкин бўлмаган нарсалар улар турган жойда сақланади. Улар батавсил тасвирланиши, муҳрланиши зарур бўлган ҳолда фото ёки видио сўратга олиниши лозим. Ашёвий далиллар суднинг ҳал қилув қарори қонуний кучга кирганидан кейин улар кимдан олинган бўлса, ўша шахсларга қайтарилади ёки шу нарсаларга суд кимни ҳуқуқли деб топган бўлса, ўша шахсларга берилади.

Алоҳида ҳолларда суд ашёвий далилларни кўздан кечириб ва текшириб чиққанидан кейин улар кимдан олинган бўлса, ўша шахсларга иш тамомланмасдан аввал қайтарилиши мумкин, лекин бунинг учун мазкур шахслар уларни қайтариш ҳақида илтимос қилган бўлишлари ва бундай илтимосни қаноатлантириш ишни текшириш ва ҳал қилув қарорини ижро қилиш учун зарарсиз бўлиши шарт. қонун бўйича фуқароларнинг эгалигида бўлиши мумкин бўлмаган нарса (предмет)лар тегишли давлат муассасаларига ёки ташкилотларга ўтказилади. Экспертнинг фикри. Ишни текшириш вақтида келиб чиққан фан, санъат, техника ёки ҳунар соҳасида махсус билим талаб қиладиган масалаларни тушунтириш учун суд тарафларнинг ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг илтимослари бўйича ёки ўз ташаббуси билан экспертиза тайин қилиши мумкин (ФПКнинг 84-моддаси). Экспертиза ҳар турли масалалар бўйича тайинланиши мумкин, чунончи фуқаролик руҳий ҳолати текширилганида-психиатрия экспертизаси, ёзувлар, хатлар текширилганида-криминалистик экспертиза ва шу каби экспертизалар тайинланиши мумкин. Экспертиза воситасида фактлар таҳлил қилинади. Фактларни экспертлар фан нуқтаи назаридан ёки ўзларининг махсус тажрибаларига асосланиб тушунтирадилар. Экспертнинг фикри исботлаш воситаси ҳисобланади. Экспертиза эса- билимдон ёки ҳунарманд шахсларнинг ёрдамида далилларни текшириш усули бўлиб кўрилади. Экспертиза судда фактларни текшириш вақтида зарур бўлиб қолади, чунки судьяларда махсус билимлар бўлмаганлиги туфайли баъзи фактлар суд томонидан текширилиши ва тўғри баҳоланиши анча мураккаб бўлиши мумкин.

Ишда иштирок этувчи шахс экспертларнинг тушунтириш лозим бўлган масалаларни судга тақдим этишга ҳақлидир. Экспертларнинг фикри талаб қилинадиган масалаларнинг қатъий доирасини суднинг ўзи белгилайди. Суд таклиф қилинган масалаларни рад қилса, буни асослантиришга мажбур (ФПКнинг 85-моддаси). Экспертлар ўз фикрларини бериш учун далилларни текширишлари, материаллар билан танишишлари, гувоҳларга ва тарафларга саволлар беришлари мумкин. Экспертлар ўз фикрларини беришда далилларни текшириш йўли билан белгиланган фактларга ва ўзларининг махсус билимларига асосланадилар. Экспертизани экспертларнинг фикрларига тенглаштирмаслик керак. Экспертиза-далилларни текшириш жараёни бўлса, экспертларнинг фикрлари эса-иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни текшириш натижаси, исботлаш воситаси (далил) бўлиб ҳисобланади. Модомики, экспертиза далилларни текшириш усули булар экан, экспертнинг фикри эса-исботлаш воситаси булар экан, демак экспертиза муайян процессуал тартибда ўтказилган бўлиши лозим. Экспертиза судда ўтказиладиган ёки текширишнинг характери бўйича зарар бўлса ёхуд текшираладиган предметни судга келтириш мумкин бўлмаса ёки қийин бўлса суддан ташқарида ўтказилади. Экспертиза тайин қилиш тўғрисидаги ажримда қандай масалалар бўйича экспертларнинг фикри талаб қилиниши ва экспертиза ўтказиш кимга топширилганлиги кўрсатилган бўлиши лозим. Экспертларни тайинлашда суд ишида иштирок этаётган шахсларнинг фикрларини эътиборга олади. Экспертиза тегишли муассасаларнинг экспртлари ёки суд тарафидан тайинланадиган бошқа мутахассислар томонидан ўтказилади. Бундай муассасалар, чунончи: Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги суд экспертизаси институти, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни

Сақлаш вазирлиги қошидаги суд-медицина экспертизаси ва шу каби бошқа экспертиза муассасалари бўлиши мумкин. Одатда экспертизани суд ўз ташаббуси билан тайинлайди, аммо тарафлар суд тайинлаган экспертларнинг текшириш ўтказишига қарши чиқишлари уларга четлатиш ҳақида (отвод беришлари) мумкин. Тарафлар экспертларга саволлар беришлари уларнинг хулосалари тўғрисида ўз фикрларини айтишлари, такрор экспертиза ўтказилиши тўғрисида илтимос қилишлари мумкин. Текшириш ўтказиш учун экспертларни танлаш ҳуқуқи судга берилган. Бу масала юзасидан тарафларнинг ўзаро келишувлари суд учун мажбурий эмас. Шу билан бирга тарафларнинг ҳар қайсилари бир неча экспертлардан қайси бирини эксперт қилиб тайинлаш лозимлиги тўғрисида ўз фикрларини айтишлари мумкин, аммо масалани узил-кесил суд ҳал қилади. Эксперт қилиб тайинланган шахс суднинг чақируви бўйича келишга ва ўз олдига қўйилган масалалар бўйича ҳолис фикр беришга мажбур. Агар эксперт суднинг чақируви бўйича суд узрли деб топган сабабларга кўра келмаса, унга ФПКнинг 86-моддасида белгиланган миқдорда жарима солинади. Эксперт фикр беришдан бош тортса ёки буйин товласа, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 238-240-моддаси бўйича жавобгарликка тортилади (ФПКнинг 86-моддаси). Экспертнинг ҳуқуқлари ФПКнинг 87- моддасида белгиланган. Бу қонунда кўрсатилишича, эксперт ўзини-ўзи эксперт сифатида қизиктирадиган ҳолатларни аниқлаш учун иш материаллари билан танишишга, ишда иштирок этаётган шахсларга ҳамда гувоҳларга саволлар беришга, жойни бориб кўришда иштирок этишга ва

унинг қўшимча материалларнинг берилиши тўғрисида судда илтимос қилишга ҳақлидир. Эксперт, агар унда берилган материаллар етарли бўлмаса ёки ўз зиммасига юкланган вазифани бажариш учун етарли билимга эга бўлмаса, фикр беришдан бош торта олади. Белгиланган тартибда экспертиза ўтказилганидан сўнг эксперт ўзининг фикрини ёзма шаклда беради ва у ишга қўшиб қўйилади. Суд экспертга ўз фикрини оғзаки тушунтириб, беришни таклиф қилиш ҳуқуқига эгадир. Оғзаки тушунтириш суд мажлисининг баёнига ёзилади, экспертга укиб берилади ва унинг томонидан имзоланади. Экспертнинг фикри ўтказилган текширувларнинг батафсил баёнидан, уларнинг натижасида чиқарилган хулосалар ва суднинг куйган саволларига асослантирилган жавоблардан иборат бўлмоғи лозим. Агар эксперт экспертиза ўтказилаётганида суднинг куйган саволларида кўрсатилмаган, лекин иш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларни аниқласа, у ўзининг фикрига шу ҳолатлар тўғрисидаги хулосаларни киритишга ҳақлидир (ФПКнинг 88-моддаси). Экспертнинг фикри суд учун мажбурий эмас ва суд унга белгиланган қоидаларга биноан баҳо беради. Экспертнинг фикрига суднинг қўшилмаганлик сабаби иш бўйича чиқарилган ҳал қилув қарорида ёки ажримда асослантирилган бўлиши лозим. Айрим ҳолларда суд (судья) тарафларнинг илтимослари бўйича ёки ўз ташаббуси билан бир неча экспертлар тайинлаши мумкин. Бундай ҳолларда улар ўзаро маслахатлашишга ҳақлидирлар. Агар экспертлар умумий бир хулосага келсалар, уларнинг ҳаммаси бир фикрни имзолайдилар. Агар улар келиша

олмасалар, уларнинг ҳар бири алоҳида фикр ёзади. Суд бундай ҳолда экспертлардан қўшимча баёнот топширишни талаб қилиши ёки бошқа экспертлар тайинлаши мумкин (ФПКнинг 89-моддаси). Эксперт (экспертлар)нинг фикри олинганидан сўнг суд улар олдига қўйилган саволларга жавоб олинган-олинмаганлиги, уларга берилган материаллардан қандай тўлиқ фойдаланганлигини, қилинган хулосаларнинг текшириш материалларига мувофиқ келишлигини аниқлайди. Экспертларнинг фикри қатъий бўлсагина исботлаш воситаси (далил) сифатида фойдаланилиши мумкин. Тахминий хулосаларнинг суднинг чиқарадиган қарори асосига қуйиб бўлмайди. Далилларнинг текширилиши ва уларга баҳо берилиши тўғриси да шуни айтиш керакки, суд томонидан далиллар сифатида қабул қилинадиган маълумотларнинг қандай шароитларда, қайси усулда олинганлигини текшириш муайян аҳамиятга эгадир. Суд ҳақиқатни аниқлаш учун ишнинг барча ҳолатларини, тўпланган далилларни чукур текшириши зарур, чунки ишнинг ҳақиқий ҳолатини ҳар томонлама текшириш принципининг (ФПКнинг 15-моддаси) бузилиши суд қарорини бекор қилиш учун асос бўлади. Судга оид далилларнинг ҳақиқийлигини белгилаш мақсадларида биринчи инстанция суди далилларни бевосита текширади, судга маълум қилинган маълумотларнинг (гувоҳларнинг гувоҳликлари, ёзма ҳужжатларнинг) қанчалик тўғри бўлишлигини аниқлайди. Суд тарафларнинг иштирокида далилларни текшириш натижасида уларга баҳо беради, яъни қандай ҳолатда, қандай фактлар ҳақиқатда рўй берганлиги тўғрисида хулоса чиқаради. ФПКнинг 67- моддасида кўрсатилганидек, суд далилларга ишдаги ҳамма ҳолатларни суд мажлисида ҳар тарафлама тўлиқ ва беғараз равишда кўриб чиқишга

асосланган ўз ички ишончи бўйича, қонунга амал қилиб баҳо беради. Бу қонунда ҳеч қандай далил суд учун олдиндан белгиланиб қўйилган кучга эга эмаслиги айтилади. Далилларни ички ишонч бўйича баҳолаш тўғрисидаги қоиданинг маъноси-далиллар сифатига келтирилган маълумотларнинг тўғри бўлиш-бўлмаслиги ва бу далиллар (воситалар) текширилаётган ҳолатларнинг ҳақиқатан содир бўлишлиги тўғрисидаги масалани судьяларнинг ўзлари ҳал қилишларини билдиради. Суднинг далилни текшириш ва баҳолаш тўғрисидаги хулосалари ҳал қилув қарорининг асослантириш қисмида кўрсатилади (ФПКнинг 206-моддасининг 4-қисми). Судда мутахассиснинг иштирок этиши Амалдаги фуқаролик процессуал ҳуқуқига киритилган янги жиҳатлардан мутахассисларни фуқаролик ишларини судда кўриб ҳал этишда, уларнинг билим ва ҳунарларидан фойдаланиш ҳуқуқини қонунлаштиришидир. ФПКнинг 90-моддасида судда мутахассисликнинг иштирок этиши тўғрисида кўрсатилган, бу қонунда белгиланишича, судга ёки суд мажлиси иштирочиларига далилларнинг текширишда фан, техника, санъат ёки ҳунар соҳасида махсус билим ва малака талаб қилинган ҳолларда, судда ишни кўришда иштирок этиш учун мутахассис таклиф қилинади. Суднинг мутахассис чақириш ҳақидаги талаби мутахассис ишлаб турган ташкилот раҳбари учун мажбурийдир. Мутахассислар экспертлар каби экспертиза муассасаларида ишламаслиги ҳам мумкин. Мутахассисдан иш юритишни тайёрлов босқичида, ишни судда мазмунан кўришда ва ижро босқичида ҳам фойдаланиш мумкин.

Мутахассис судга суд муҳокамасида далилларни аниқлашда ва уни асослашда ўз фикрини бериш учун жалб этилади. Мутахассис сифатида судга тиббиёт ходимлари, педагоглар, музикашунослар ва бошқа маълум билим, ҳунар ва малакага эга бўлган шахслар чақирилиши мумкин. Суд муҳокамасини ўтказишда илмий-техника воситаларини (магнитафон, видиомагнитафон, кинога олиш аппаратлари ва бошқа аппаратлар)ни қўллаш учун мутахассис чақириши мумкинлиги белгиланган (ЖПКнинг 69-моддаси). Судда иштирок этиш учун жалб этилган мутахассис процессда қатор процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга, масалан, мутахассис: ўзининг қандай мақсадда чақирилганлигини билиш; башарти тегишли билимларга эга бўлмаса, иш юритишда иштирок этишдан бош тортиш; ўзи иштирок этаётган процессуал ҳаракатларга оид иш материаллари билан танишиш; ўзи иштирок этаётган процессуал ҳаракатларга алоқадор арз ва мулоҳазалар билдириш; суднинг руҳсати билан саволлар бериш; суднинг ҳаракатлари устидан шикоятлар келтириш ҳуқуқига эгадир. Яна мутахассис қуйидаги мажбуриятларга амал қилиши даркор, жумладан, мутахассис: суднинг чақирувига биноан ҳозир бўлиши; суд муҳокамасини юритишда далилларни топиш ва мустаҳкамлаш учун илмий-техника воситалари, махсус билим ва малакасидан фойдаланган ҳолда иштирок этиши; Иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш учун аҳамиятли бўлган ҳолатларга эътиборни қаратиши; ўзи бажараётган ҳаракатлар бўйича тушунтиришлар бериши; низони келиб чиқиш сабабларини аниқлаш ва уларни бартараф этиш чораларини ишлаб чиқишда судга ёрдам бериши; ишнинг суд мажлиси вақтида тартибга риоя этиши ва иш юзасидан ўз малакасига асосланган ҳолда фикр бериши лозим.

Фуқаролик ишини кўраётган судга чақирилган мутахассис суд узрсиз топган сабабларга суд чақируви бўйича келмаса, унинг энг кам иш ҳақининг беш бараваригача миқдорда жарима солиниши назарда тутилган (ФПКнинг 91-моддаси 3-қисми).Мутахассиснинг фикри суд учун мажбурий бўлмайди, агар суд лозим топса, бошқа мутахассисларни жалб этишлари мумкин. Далилларни таъминлаш Суд амалиётида манфаатдор шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишда муҳим аҳамиятга эгадир. Далилларни таъмин-лаш билан иш кўриш тезлашади, шу борадаги айрим тусиклар бартараф этилади. ФПКнинг 60-моддасида кўрсатилганидек, ўзлари учун зарур бўлган далилларни кейинчалик тақдим этиш мумкин бўлмай қолади ёки қийинлашади, деб ҳавотирланиш учун асоси бўлган шахслар иш кўрилаётган вақтда суддан ёки даъво қўзғатилишидан олдин ва кейин судьядан ўша далилларни таъминлашни илтимос қилишлари мумкин. Бу қонунга мувофиқ тарафлар, чунончи, бирон-бир гувоҳнинг бошқа жойга кетиб қолишлигини назарда тутиб, ундан сўроқ олиб қолинишини, бирон-бир ҳужжатнинг йўқотилиши тўғрисида ҳавотир-ланиш бўлганида, унинг асли ёки тасдиқланган кўчирмаси олинишини ва шу каби бошқа далилларнинг суд мажлисига қадар сақланишини таъминлаш тўғрисида

илтимос қилишлари мумкин.1 Ариза далилларни таъминлаш учун процессуал ҳаракатлар қилиниши лозим бўлган жойдаги судга топширилади. Далилларни таъминлаш тўғрисидаги аризаларда таъминлаш керак бўлган далиллар тасдиқланиши учун шу далиллар зарур бўлган ҳолатлар ариза берувчини далилларни таъминлаш тўғрисидаги илтимос билан мурожаат қилишга олиб келган сабаблар, шунингдек таъминланадиган далил зарур бўлган иш кўрилиши лозим (ФПКнинг 62-моддаси). Далилларни таъминлаш тўғрисидаги аризада юқорида кўрсатилганлардан ташқари, иш учун аҳамиятли бўлган бошқа маъ-лумотлар ҳам кўрилиши мумкин. Далилларни таъминлаш тартиби ФПКнинг 63-моддасида белгиланган. Бу қонунда айтилишича, далилларни таъминлаш судья томонидан ФПКда белгиланган тартибда амалга оширилади. Ариза берувчига ва бошқа манфаатдор шахсларга далилларни таъминлаш вақти ва жойи ҳақида хабар қилинади, лекин уларнинг келмай қолиши далилларни таъминлаш ҳақидаги аризани кўришга тўсқинлик қилмайди. Кейинга қолдириш мумкин бўлмаган ҳолларда, шунингдек оқибатда ариза берувчи билан кимнинг ўртасида низо келиб чиқишини аниқлаш мумкин бўлмаган ҳолларда, далилларни таъминлаш фақат биргина ариза берувчининг ўзини хабардор қилиш йўли билан амалга оширилади. Далилларни таъминлаш тартибида судьялар тарафларнинг, учинчи шахсларнинг баёнотларини эшитади, гувоҳларни сўроқ килади, экспертиза тайинлайди, ёзма ва ашёвий далилларни талаб қилиб олади, кўриб чиқади ёки жойга бориб кўздан кечириш ўтказади. Далилларни таъминлаш тартибида тўпланган ҳамма материаллар ишни кўрадиган судга юборилади ёки ариза берувчининг ўзига берилади.

ФПКнинг 62-моддасида даъвони таъминлаш тўғрисидаги аризанинг судья томонидан кўрилиши ва тўпланган материалларнинг ишни кўрадиган судга юборилиши муддати кўрсатилмаган бундай ҳолларда суднинг процессуал ҳаракатлари мазмуни ва натижалари жиҳатидан суд топшириқларини бажариш ҳаракатларига ухшаш бўлганлиги туфайли аналогия бўйича ФПКнинг 65-моддасида кўрсатилган ўн беш кунлик муддатда бажарилиши керак. Бу тўғрида тузилган баёнотлар эса-тузилган замон дарҳол юборилишлари лозим. Далилларни таъминлаш тўғрисида чиқарилган ажрим устидан шикоят бериш мумкин эмас. Далилларни таъминлашни рад қилиш тўғрисидаги ажрим устидан хусусий шикоят берилиши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин (ФПКнинг 64-моддаси). қонунда ишни кўраётган суднинг далиллар тўплаш мақсадларида бошқа судларга айрим топшириқлар бериши мумкинлиги ҳам назарда тутилган. Фуқаролик процессининг бевосита ўтказилиши принципидан истесно тариқасида, айрим ҳолларда далилларни тўплаш ва таъминлаш юзасидан процессуал ҳаракатларни бошқа шаҳар ёки районда ўтказиш зарур бўлган ҳолларда иш кўраётган суд тегишли судга бу тўғрида топшириқ бериши мумкин. Суд топшириғи ажрим билан расмийлаштирилади ва унда курилаётган ишнинг мазмуни, аниқланиши зарур бўлган ҳолатлар, топширикни бажарувчи суд тўплаши лозим бўлган далиллар кўрсатилади. Бу ажрим қайси суд номига ёзилган бўлса, шу суд учун мажбурийдир ва уш беш кунгача бўлган муддат ичида бажарилиши лозим (ГПКнинг 65-моддаси). Суд топшириғини бажариш тартиби ФПКнинг 66-моддасида белгиланган. Бу қонунда кўрсатилишича, суд топшириғини бажариш суд мажлисида белгиланган тартибда ўтказилади. Ишда иштирок этувчи шахслар мажлиснинг вақти ва жойи тўғрисида хабардор қилинади, лекин уларнинг

қолмаслиги топшириқни бажаришга тўсқинлик қилмайди. Топшириқни бажариш вақтида тузилган баённомалар ва йигилган ҳамма материаллар ишни кўраётган судга дарҳол юборилади. Агар ишда иштирок этувчи шахслар ёки топшириқни бажараётган судга кўрсатма берган гувоҳлар ишни кўраётган судга келиб қолсалар, улар умумий тартибда баёнот ёки кўрсатма берадилар.

O'xshashlar

Хужалик процессида исботлаш ва далиллар

Мехнат ишлари буйича исботлаш ва далиллар

Фуқаролик процессида учинчи шахслар

Фуқаролик процессида бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя

Айбсизлик презумпциясида исботлаш асослари