Мехнатга оид низоли ишларни судда мазмунан куриб хал килишннг ўзига хос процессуал хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

Меҳнатга оид низоли ишларни судда мазмунан кўриб ҳал қилишннг ўзига хос процессуал хусусиятлари Судларда кўриб, ҳал қилинаётган фуқаролик ишлари ичида меҳнатга доир ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоли ишлар кўпчиликни ташкил этади. Жумладан, 2000 йилда Республика бўйича судларда фуқаролик ишлари юзасидан кўриб ҳал қилув қарори чиқарилган ишлар 94702 тани ташкил этиб, шулардан 522 тасини ишга тиклаш ҳақидаги ишлар, 5457 тасини эса меҳнат вазифасини бажаришда ходимлар томонидан етказилган зарарни ундириш тўғрисидаги ишлар ташкил этган. 1 Меҳнатга доир ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишларни кўриб, ҳал қилиш жараёнида судлар мазкур туркумдаги ишлар учун қонунда белгиланган бир қатор процессуал хусусиятларни эътиборга олишлари лозим бўлади. Ўз навбатида мазкур хусусиятлар низоли моддий-ҳуқуқий муносабатнинг характери билан белгиланиб, фақат моддий ҳуқуқ (меҳнат ҳуқуқи) нормаларидангина эмас, балки процессуал ҳуқуқ нормалари (ФПК)да ҳам назарда тутилган. 2 Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг 13-моддасига мувофиқ меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишлар, бошқа туркумдаги фуқаролик ишлари каби биринчи инстанция судлари томонидан судьянинг якка ўзи томонидан кўрилади (ФПКнинг 13-моддаси). Шу ўринда, меҳнатга доир ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган ишларни судда кўриш муддатларида ўзига хос процессуал хусусиятлар мавжудлигини алоҳида қайд этиш лозим. Жумладан, ФПКнинг 131- моддасига мувофиқ, меҳнат ишлари биринчи инстанция суди томонидан судда кўришга тайёрлаб бўлинган кундан эътиборан ўн кун ичида, башарти, 1 Ызбекистон Республикаси Олий суди умумлаштириш былимининг 2002 йилги маълумотномасидан. 2 Шорахметов Ш.Ш. Фу=аролик ишларини судда кыриш жараёнидаги щужжат (васи=а)лар намуналари.-Т.: Ызбекистон, 1994, Б.152.

тарафлар бир туман ёки шаҳарда жойлашган бўлсалар, йигирма кундан кечиктирмай кўрилиши лозим. 3 Меҳнатга оид низоли ишларни судда кўриш муддатининг бир ой қилиб белгиланишига қонун йўл қўймайди. Маълумки, фуқаролик ишларини кўриш муддатларига оғишмай риоя этиш одил судловни амалга оширишда қонунчиликни мустаҳкамлашга, суд иштирокчиларининг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган муҳим омиллардан биридир. Лекин шундай бўлсада, фуқаролик ишларини кўриш муддатларига айрим судларнинг риоя қилмаслик ҳоллари кузатилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлаш ва уларни кўриш муддатлари тўғрисида»ги 1999 йил 24 сентябр қарорида республика судлари томонидан фуқаролик ишларнинг маълум қисми белгиланган муддатларни бузиб кўрилаётганлиги таъкидланади. Шу ўринда Республикамизнинг туманлараро фуқаролик ишларини кўрувчи судлари томонидан иш кўриш муддатларининг ҳозирги аҳволи тўғрисидаги маълумотларга мурожаат қиладиган бўлсак, 2000 йилда жами тамомланган ишлар 94702 тани, 2001 йилда эса 111004 тани ташкил этса, шулардан 2000 йилда 1373 таси, 2001 йилда эса 2776 таси бўйича иш кўриш муддатлари бузиб кўрилган. 4 Шунингдек, 200 йилнинг тўққиз ойида туманлараро судларда жами тамомланган ишлар 87077 тани ташкил этиб, улардан 4522 таси қонунда белгиланган муддат бузилиб кўрилган. 5 Меҳнат ишларини мазмунан кўриб, ҳал қилиш жараёнида судлар процессуал қонунчиликда белгиланган бир қатор шартларга амал қилишлари талаб этилади. Ушбу шартлардан бири судларнинг ФПКнинг 17-бобида назарда тутилган талабларга риоя қилишларидан иборатдир. Фуқаролик ишларини ҳал қилишда суд мажлиси қўйидагича қисмларга: тайёрлов қисми; ишни мазмуни бўйича кўриш; суд музокаралари қисми; агар 3 Ызбекистон Республикасининг Фу=аролик процессуал кодекси.-Т.: Адолат, 1998. 131- модда. Б.52. 4 Ызбекистон Республикаси Олий суди умумлаштириш былимининг 2002. маълумотномасидан. 5 Ызбекистон Республикаси Олий суди «Статистика былими»нинг 2002 йилги маълумотномасидан.

ишда иштирок этса, прокурорнинг фикр бериш қисми; қарор чиқариш ва уни эълон қилиш қисмларига бўлинади. Меҳнатга оид низоли ишлар бўйича суд мажлисининг тайёрлов қисмида суд низоли ишни мазкур суд мажлисида кўриш учун зарур шарт- шароитлар бўлиш-бўлмаслигини аниқлайди. Суд мажлиси котиби иш бўйича чақирилган шахслардан кимларнинг келган-келмаганлиги тўғрисида маълумот беради. Агар тарафлар (даъвогар ва жавобгар) узрсиз сабабларга кўра суд мажлисига келмаса ёҳуд уларнинг бирортасидан ҳам ишни ўзининг иштирокисиз кўриш тўғрисида ариза тушмаган бўлса, суд ишни кўришни кейинга қолдиради (ФПКнинг 175-моддаси). Судлар томонидан процессуал қонунларга амал қилмаслик, чунончи: ишда иштирок этувчи тарафлардан бирортасининг йўқлигида уни суд мажлисининг бўлиши вақти ва жойи тўғрисида ҳабардор қилмай кўрилиши иш юзасидан чиқарилган қарорларнинг апелляция, кассация ёки назорат тартибида бекор қилиш учун асос бўлади (ФПКнинг 314-моддаси). Масалан, Тошкент шаҳар Юнусобод туман суди даъвогарлар С.З.Эргашев, Э.Н.Мавлянов ва Л.А.Кочергаларнинг жавобгар Республика Деҳқон ва фермер хўжалиги уюшмасига нисбатан ишга тиклаш, мажбурий бўш юрган вақтлари учун иш ҳақи ва маънавий зарарни ундириш тўғрисидаги даъво аризаси бўйича меҳнат ишини кўриб, ҳал қилган. Туман суди ишни кўриш вақти ва жойи тўғрисида жавобгар тарафни тегишли тартибда огоҳлантирганлиги тўғрисида ҳужжат фуқаролик ишида мавжуд бўлмасада, ФПКнинг 174-моддаси талабларига зид ҳолда, низони жавобгарнинг иштирокисиз кўриб ҳал этган. Охир-оқибатда суд ҳал қилув қарори Тошкент шаҳар фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъатининг ажримига мувофиқ бекор қилинган. 6 Суд амалиётини ўрганиш ва таҳлил қилиш шуни кўрсатмоқдаки, ходимнинг ўз ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиш тўғрисидаги аризаларининг йўқолиб қолиш ҳоллари ҳам кўплаб учрайди. 6 Тошкент шащар суди фу=аролик ишлари быйича судлов щайъатининг 2000 йил 9 март ойи № 33-226!2000 ра=амли ажримидан.

$Мазкур туркумдаги низоли ишларни мазмунан кўриб, ҳал қилиш жараёнидан судлар аризанинг иш берувчига берилганлигини тасдиқловчи далилларнинг ҳақиқийлигини белгилаш мақсадида уларни бевосита текширишлари, судга маълум қилинган маълумотларнинг (гувоҳларнинг кўрсатмалари, ёзма ҳужжатларнинг) қанчалик тўғри бўлишини аниқлашлари лозим бўлади. ФПКнинг 67-моддасида кўрсатилганидек, суд далилларга ишнинг ҳамма ҳолатларини ташлаб, уларни суд мажлисида қонунга амал қилган ҳолда ҳар тарафлама, тўлиқ ва холис кўриб чиқиш асосида ички ишонч бўйича баҳо беради. Мисол тариқасида қуйидаги фуқаролик ишини келтирамиз. Кан О.И. Олмалиқ шаҳар судига даъво аризаси билан мурожаат қилиб, шаҳар халқ таълими бўлимига ишга тиклашни сўраган. Даъво аризасида кўрсатилишича, унинг билан меҳнат шартномаси 1996 йил 24 сентябрда Меҳнат Кодексининг 99-моддаси билан бекор қилинган. Лекин даъвогарнинг таъкидлашича, ўз ташаббуси билан меҳнат шартномасини бекор қилиниши тўғрисидаги ариза ёзмаган, у билан иш берувчи ўртасида бу ҳақда оғзаки суҳбат бўлган холос. Судда жавобгарнинг вакили сифатида иштирок этувчи болалар боғчаси мудираси эса даъвони тан олмай, Кан О.И. билан тузилган меҳнат шартномаси унинг ёзма равишдаги аризаси асосида бекор қилинганлигини, ушбу ариза прокуратура томонидан талаб қилиб олинган бўлиб, сўнгра эса йўқолганлигини таъкидлайди. Суд даъвогар томонидан аризанинг берилганлигини тасдиқловчи ҳолатларни аниқлаш мақсадида фуқаролик процессуал қонунчилигида назарда тутилган исботлаш воситаларига, жумладан гувоҳларнинг кўргазмаларига эътибор берган. Натижада суд процессида даъвогар Каннинг важлари ўз тасдиғини топмаган ва суднинг 1996 йил 18 декабрдаги ҳал қилув қарорига кўра, даъво рад қилинган. 7 Суд амалиёти шундан далолат берадики, аксарият ходимлар ўз даъво аризаларида меҳнат ҳуқуқининг тикланшини талаб қилиш билан бир 7 Ызбекистон Республикаси Олий суди умумлаштириш былимининг «Мещнат шартномасини тузиш, ызгартириш ва бекор =илиш билан бо\ли= ишлар быйича суд амалиётини уму м лаштириш» быйича 1997 йилги маълумотномасидан.$

қаторла етказилган маънавий зарарни ундиришга оид талабларни ҳам илгари сурмоқдалар. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг “Судлар томонидан меҳнат шартномаси (контракт)ни бекор қилишни тартибга солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида”ги 1998 йил 17 апрел 12-сонли қарорда суд иш берувчига ҳар қандай меҳнат ҳуқуқининг бузилиши оқибатида (масалан, асоссиз интизомий чора қўллаш, тегишли тиббий тавсиялар асосида бошқа ишга ўтказишни рад қилиш, иш ҳақи ёки бошқа тўловларни бермаслик ёки уларни асоссиз келтириш, меҳнат шартномаси бекор қилингач, иш берувчининг ходимнинг меҳнат дафтарчасини бермаслиги ёки ўз вақтида бермаслиги ва бошқалар) натижасида ходимга етказилган маънавий зарарни қоплаш мажбуриятини юклаши мумкинлиги ифодаланган. 8 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 1 февралдаги 48-сонли қарори билан тасдиқланган ва Вазирлар Маҳкамасининг 1997 йил 11 февралдаги 74-сонли, 2001 йил 1 мартдаги 103- сонли қарорлари билан ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган «Ходимларга уларнинг меҳнат вазифаларини бажариш билан боғлиқ ҳолда жароҳатланиши, касб касалликларига чалиниши ёки саломатликнинг бошқа хил шикастланиши туфайли етказилган зарарни иш берувчилар томонидан тўлаш ҳақида» ги Қоидаларда ҳам ходимларга етказилган зарар сифатида маънавий зарарни қоплаш назарда тутилган. 9 Шундай қилиб, фуқароларнинг меҳнат ҳуқуқлари бузилишининг барча кўринишлари маънавий зарар учун тегишли сумма ундирилишига асос бўла олади. /айриқонуний равишда ишдан бўшатиш ёки бошқа ишга ўтказилганлик учун ФКнинг 1022-моддасига кўра маънавий зарарнинг ундирилиши шундан далолат берадики, фуқаролик ҳуқуқининг объекти бўлган шахсий номулкий ҳуқуқларнинг бузилиши маънавий зарар учун тўловлар ундирилиши мумкинлигидан далолат беради. 8 Ызбекистон Республикаси Олий суди Пленуми =арорларининг тыплами. 1991-1998. II- жилд.-Т.: Шар=. 1999. Б.94. 9 Ызбекистон Республикаси Хукуматининг =арорлари тыплами. № 2. 1994. 7-модда.; Ызбекистон Республикаси Хукуматининг =арорлари тыплами. № 3. 2001. 13-модда.

Маънавий зарарни қоплаш миқдорини аниқлашда суд томонидан эътиборга олиниши лозим бўлган бир қатор умумий меъзонлар ФКнинг 1022-моддасида ўз ифодасини топган. Улар жумласига маънавий зарар ундириб бериш учун асос бўладиган иш берувчининг айб даражаси, жабрланган ходимнинг жисмоний ва руҳий азобланиш даражаси ва унинг шахсий хусусиятлари (унинг ёши, жамоатчилик ўртасидаги обрўси, саломатлик ҳолати, аёллар учун уларнинг хомиладорлик ҳолатлари ва бошқ.) ҳисобга олиниши белгиланган. Маънавий зарарни ундириш билан боғлиқ ишларни кўришда суд жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусияти маънавий зарар етказилган ҳақиқий ҳолатлар ва жабрланувчининг шахсий хусусиятларини ҳисобга олиши ва баҳолаши лозим (ФПКнинг 1022-моддаси). Шунингдек, зарарни қоплаш миқдорини аниқлашда оқилоналик ва адолатлилик талаблари эътиборга олиниши лозимлигига ҳам эътибор бериши лозим. Шу ўринда айтиш жоизки, маънавий зарарни юзага келишига асос бўлган ҳолатларда, масалан, жабрланувчининг руҳан эзилиши ва тушкунликка тушишининг пул билан қопланиши аниқ бир чегараси бўлмаганлиги туфайли, фикримизча, меҳнат қилиш ҳуқуқидан маҳрум этиш оқибатида ходимнинг руҳан тушкунликка тушиши билан боғлиқ етказилган маънавий зарар учун ундириладиган сумманинг миқдори ғайриқонуний равишда интизомий жазо чораси қўллаш ёки иш ҳақининг ўз вақтида берилмаслиги натижасида юзага келувчи маънавий зарар суммасидан юқори бўлиши лозим деб ҳисоблаймиз. Маънавий зарар учун тўлов миқдори жабрланувчининг жисмоний ва руҳий азобланиши даражасига мутаносиб равишда қопланиши лозим. Фуқаролик суд ишларини юритишнинг умумий қоидасига кўра, даъвогар ишни судда кўриш жараёнида даъво предметини ёки даъво асосини ўзгартиришга ҳақдир (ФПКнинг 40-моддаси). Меҳнат ишлари бўйича даъво асосини ўзгартириш меҳнат низоларининг тааллуқлиги масаласига таъсир

кўрсатмайди. Шунинг учун суд процессида даъвогарнинг даъво асосини ўзгартиришга бўлган ҳуқуқи меҳнат ишлари бўйича ҳам эътироф этилади. Фуқаролик процессуал қонунчилигида суднинг даъвогар хоҳиш- истагисиз даъво асосини ўзгартиришга бўлган ҳуқуқи эътироф этилмайди. Чунки даъвогар даъво аризасида ўзининг талабларига асос қилиб кўрсатаётган ҳолатлар ва бу ҳолатларни тасдиқлайдиган далилларни кўрсатади. Ишга тиклаш тўғрисидаги меҳнат низолари бўйича ишдан бўшатиш асослари даъво талабининг асосини ташкил этади. ФПКнинг 149-моддасига кўра, ходим прогулга йўл қўйилмаганлиги ёки унинг узрли эканлигини тасдиқловчи ҳолатларга асосланиб, Меҳнат Кодексининг 100-моддаси 4- банди билан ишдан бўшатилишини ноқонуний деб ҳисоблаб, мазкур даъво асоси бўйича далиллар келтиради. Шунинг учун ҳам суд ходимни ишдан бўшатилишининг қонунийлиги масаласини иш берувчининг буйруғида кўрсатилган асослар бўйича текширади. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1998 йил 17 апрелдаги 12-сонли қарорида ҳам судлар ходим билан меҳнат шартномаси бекор қилинишининг қонунийлигини буйруқда кўрсатилган асослар бўйича текшириш лозимлиги тўғрисида тушунтиришлар берилиб, меҳнат муносабатининг бекор қилинишини суд бошқа асосда кўришга ҳақли эмаслиги ҳам эътироф этилади. 10 Меҳнат ишлари бўйича даъвогарнинг даъво предметини ўзгартиришга доир ҳуқуқларига тўхталадиган бўлсак, айтиш жоизки, даъвонинг предмети сифатида даъвогарнинг жавобгарга нисбатан моддий-ҳуқуқий талаби эътироф этилиб, шу асосда суднинг ҳал қилув қарори чиқарилади. 11 Фуқаролик процессуал қонунчиликнинг умумий қоидасига кўра, суд ўз ташаббуси билан даъво предметини ўзгартиришга ҳақли бўлмайди. Мазкур 10 Ызбекистон Республикаси Олий суди Пенуми =арорлари тыплами. 2-жилд, 1991- 1998. 11 Советский гражданский процесс. Под ред. Добровольский А.А., Клеймана А.Ф. - М.: МГУ. 1970.

қоида меҳнат ишларини судда мазмунан кўриш жараёнида ҳам жорий этилади. Суд статистикасига мурожаат қилсак, Республика бўйиса ишга тикланган ходимларга мажбуран ишга келмаганлиги учун тўланган сумма 1999 йилда 9772757 сўмни, 2000 йилда эса 17366597 сўмни ташкил этган. Ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики, иш берувчилар томонидан ходимлар фойдасига тўланаётган сумма йилдан-йилга ортиб бормоқда. Ўз навбатида ходимларнинг мажубур бекор юрган вақти учун иш ҳақининг ундирилиши меҳнатга оид муносабатларда қонун бузилишига барҳам беришда, қонунийликни таъминлашда муҳим аҳамият касб этади. Меҳнатга оид низоли ишларни судда кўришнинг процессуал хусусиятларидан бири суднинг меҳнат шартномасини бекор қилиш таърифини ўз ташаббуси билан ўзгартириш ва уни меҳнат қонунлари талабларига мувофиқлаштиришга бўлган ҳуқуқининг мавжудлигидир. Бинобарин, Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг "Судлар томонидан меҳнат шартномаси (контракти)ни бекор қилишни тартибга солувчи қонунларнинг қўлланилиши ҳақида"ги 1998 йил 17 апрел қарорида ҳам, агар суд ишга тиклаш ҳақидаги низони ҳал қилишда иш берувчининг меҳнат муносабатларини бекор қилишга асоси бўлган деб топса, аммо меҳнат шартномасини бекор қилиш таърифи нотўғри ёки амалдаги қонунларга мос бўлмаса, суд таърифини ўзгартириши ва ҳал қилув қарорида меҳнат шартномасини бекор қилиш сабабларини қонунларга аниқ мос ҳолда, қонуннинг тегишли моддаси (банди) га таянган ҳолда кўрсатиши тўғрисида тушунтиришлар берилган.

A дабиётлар : 1. Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве.-М.: МГУ, 1970. 97 с. 2. Архипов В.Д., Коняев Н.И., Хорев П.С.. Комментарий к Положению о порядке рассмотрения трудовўх споров.-М.: Юрид.лит, 1976- 212 с. 3. Бару М.И. Регресснўе обязательства по трудовому праве.-М.: Госюриздат, 1962-141 с. 4. Будеев Б.А. Обязательнўе определения суда первой инстанции по гражданском делам: Свердловск: ин-т; Трудў ин-т. Свердловск. № 15; 1971.- 68 с. 5. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Мехнатга оид низоли ишларни судда куришга тайёрлаш

Меҳнатга оид низоли ишларни ижро этиш хусусиятлари

Меҳнатга оид низоларни судда кўришнинг процессуал хусусиятлари

Оталикни белгилаш тўғрисидаги ишларни судда кўришнинг процессуал хусусиятлари

Мехнат низоли ишларини судда куришда учинчи шахслар иштирокининг узига хос хусусиятлари