Mehnat ishlari bo'yicha isbotlash va dalillar - Huquqshunoslik - Referatlar

Mehnat ishlari bo'yicha isbotlash va dalillar

Yuklangan vaqt:

17.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Mehnat ishlari bo`yicha isbotlash va dalillar Sudlar tomonidan mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar yuzasidan chiqarilayotgan hal qiluv qarorlarining qonuniy, asosli va adolatli bo`lishining eng muhim shartlaridan biri ish uchun ahamiyatga ega bo`lgan holatlarning to`liq aniqlanishi va ushbu holatlarning isbotlanishidir. Mazkur shartlarni to`g`ri bajarmay turib, nizoli huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi mehnat huquqi normalarini to`g`ri qo`llash mumkin bo`lmaydi. Bizga ma`lumki, sudya arz qilingan talablarning xususiyatidan kelib chiqib, har bir fuqarolik ishi bo`yicha dalillar doirasini belgilaydi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizoli ishlarni hal etish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan dalillar asosan ishni sudda ko`rishga tayyorlash bosqichida aniqlanishi va ularni o`z vaqtida sud majlisiga taqdim etilishi ta`minlanishi lozim bo`ladi. Sudlar tomonidan mehnatga oid huquqiy munosalatlardan kelib chiqayotgan ishlar yuzasidan chiqarilayotgan hal qiluv qarorining qonuniy, asosli va adolatli bo`lishining eng muhim shartlaridan biri ish uchun ahamiyatga ega bo`lgan holatlarning to`liq va ushbu holatlarning isbotlanishidir. Mazkur shartlarni to`liq bajarmay turib, nizoli huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi mehnat huquqi normalarini to`g`ri qo`llash mumkin bo`lmaydi. Bizga ma`lumki, sudya arz qilingan talablarning xususiyatidan kelib chiqib, har bir fuqarolik ishi bo`yicha dalillar doirasini belgilaydi. Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizoli ishlarni hal etish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan dalillar asosan ishni sudda ko`rishga tayyorlash bosqichida aniqlanishi va ularni o`z vaqtida sud majlisiga taqdim etilishi ta`minlanishi lozim bo`ladi. Aynan, fuqarolik ishlarini sudda ko`rishga tayyorlash vazifalaridan biri ham sudlarning ishni hal etish uchun zarur bo`lgan dalillar doirasini aniqlash va ularning o`z vaqtida sud majlisiga taqdim etilishini ta`minlashdan iboratdir. Mehnat ishlari bo`yicha taraflar va protsessning boshqa ishtirokchilari tomonidan

taqdim etilgan dalillarning daxldorligi masalasini hal qilar ekan, sudya ushbu shaxslarga aynan qaysi holat mazkur dalillar bilan isbotlanishi mumkinligini ko`rsatishlarini taklif qiladi. Ish yuzasidan u yoki bu dalilning taqdim etilishi xodim bilan tuzilgan mehnat sharotnomasini bekor qilish asoslariga ko`proq bog`liq bo`ladi. Binobarin, shtatlar qisqarganligi munosabati mehnat shartnomasini bekor qilish to`g`risidagi ishlarda ishni hal etish uchun zarur bo`lgan dalillar sifatida shtatlar jadvali e`tirof etiladi. Shu o`rinda aytish joizki, mehnat shartnomasini MKning 100-moddasi 2- qismi 1-bandi bilan bekor qilish uchun faqat xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o`zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qisqarganligi asos bo`lavermaydi. Demak, mazkur turkumga oid bo`lgan ishlarni sudda mazmunan ko`rib hal qilish uchun zarur bo`lgan dalil sifatida har doim ham shtatlar jadvali e`tirof etilmaydi. Xususan, texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o`zgarishlarni isbotlash uchun sud ish beruvchidan korxonaning shtatlar jadvalini talab qilish maqsadga muvofiq emas. O`z mehnat vazifasini bir marta qo`pol ravishda buzganligi tufayli mehnat shartnomasi bekor qilingan xodimlarni ishga tiklash to`g`risidagi ishlarni hal etish uchun zarur bo`lgan dalillar jumlasiga O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining "Sudlar tomonidan mehnat shartnomasi (kontrakti)ni bekor qilishni tartibga soluvchi qonunlarning qo`llanilishi haqida"gi 1998 yil 17 aprel qarorining 34-moddasiga ko`ra, korxona mulkdori (vakolatli organ) bilan korxona rahbari o`rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi, intizom to`g`risidagi Nizom va ustavlar, korxonalarning ichki mehnat tartib qoidalarini kiritishimiz mumkin. Mehnat kodeksining 100-moddasi 2-qismi 1,2,6-bandlari bilan ishdan bo`shatilgan xodimlarni ishga tiklash to`g`risidagi ishlarni sudda ko`rishga tayyorlayotgan sudya, albatta ishdan bo`shatilganda beriladigan summa haqidagi ma`lumotnomani ham talab qilib oladi. Chunki avvalgi ishga tiklangan xodimga o`rtacha oylik ish haqini undirish jarayonida unga to`langan ishdan bo`shatilganda beriladigan summa qaytarilishi kerak.

Agar ishga tiklash va majburiy bo`sh yurganligi uchun ish haqi undirish to`g`risidagi mehnat ishi g`ayriqonuniy ravishda boshqa ishga o`tkazish bilan bog`liq bo`lsa, u holda da`vogar ya`ni ishga kirishganligini tasdiqlovchi dalil (masalan, tabeldan ko`chirma)ni sudya talab qilib olishi maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, boshqa ishga o`tgan barcha vaqti uchun to`langan ish haqi miqdori to`g`risida ma`lumotnomani ham talab qilib oladi. Undan tashqari, sudya xodimning boshqa ishga o`tkazishga sabab bo`lgan ishlab chiqarish zaruriyati, vaqtincha ishga kelmagan xodim o`rniga qo`yish, bekor turib qolganligini, nojo`ya xatti-harakat sodir etish holatlarini tasdiqlovchi dalillarni talab qilib olishi kerak. Bunday dalillar jumlasiga: bildirishnomalar, komissiya tomonidan tuzilgan dalolatnomalar, ma`lumotlar va boshqalar kirishi mumkin. Ma`naviy zararni undirish haqidagi talablar mavjud bo`lgan mehnat ishlarini sudda ko`rishga tayyorlash o`ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Mazkur bosqichda sud taraflarning talab va e`tirozlarini asoslaydigan faktlarni, shuningdek, nizoni to`g`ri hal etish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan boshqa isbotlash predmetlarini aniqlashi lozim. Ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha isbotlash predmeti bo`lib quyidagilar tan olinadi: 1) javobgar tomonidan sodir etilgan harakat (harakatsizlik) bilan da`vogarga yetkazilgan ma`naviy zarar o`rtasidagi sababiy bog`lanish, javobgarning xatti- harakatlari nimalardan iborat ekanligi va uning qachon sodir etilganligi; 2) javobgar tomonidan sodir etilgan ushbu harakat (harakatsizlik) natijasida da`vogarning qanday shaxsiy nomoddiy huquqlari buzilganligi; 3) da`vogarning jismoniy va ruhiy azoblanishi nimada aks etganligi; 4) zarar yetkazuvchining ayb darajasi; 5) jabrlanuvchining shaxsiy xususiyatlari; 6) to`lovning miqdori. FPKning 57-moddasi 1-qismiga muvofiq, har bir taraf o`zining talablari va e`tirozlariga asos qilib ko`rsatgan holatlarni isbotlashi shart. Ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha isbotlash burchi quyidagicha taqsimlanadi, ya`ni da`vogar quyidagilarni isbotlashi shart:

1) ma`lum bir holatda va aniq bir shaxslar tomonidan zarar yetkazilganligini; 2) jismoniy va ruhiy azoblarning darajasini va ular nimalarda aks etganligini; 3) yetkazilgan zarar bilan jismoniy yoki ruhiy azoblar o`rtasidagi sababiy bog`lanishni; 4) yetkazilgan ma`naviy zararning miqdorini. Javobgar zimmasiga yuklatilgan isbotlashning burchi haqida shuni aytish joizki, bu masalada mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ma`naviy zararni undirish haqidagi ishlar o`ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan ajralib turadi. Bizga ma`lumki, xodimning ishdan bo`shatilganligining qonuniyligi yoki uning sog`lig`iga, mol-mulkiga zarar yetkazilmaganligi, mehnat shartnomasini bekor qilish ta`rifi mehnat qonunlariga muvofiq kelishligi va umuman xodimning mehnat huquqlari buzilmaganligini isbotlash burchi ish beruvchi-javobgar zimmasiga yuklatiladi. Xuddi shuningdek, xodimga o`z xatti-harakatlari (harakatsizligi) oqibatida ma`naviy zarar yetkazilmaganligini isbotlash burchi ham ish beruvchi zimmasiga yuklatiladi. Boshqacha qilib aytganda, javobgar zimmasida zarar yetkazishda o`z aybining mavjud emasligini isbotlash burchi yotadi. Ayrim hollarda zarar yetkazuvchining aybi mavjud bo`lish-bo`lmasligidan qat`iy nazar qonun ma`naviy zarar uchun to`lovlar undirilishini nazarda tutadi. Masalan, oshiqcha xavf manbai xodim mehnat vazifalarini bajarish bilan bog`liq holda vafot etsa yoki uning sog`lig`iga yetkazilgan taqdirda zarar yetkazuvchining aybidan qat`iy nazar ma`naviy zarar uchun to`lovlar undirilishi lozim bo`ladi. Ishni sudda ko`rishga tayyorlash bosqichida ma`naviy zararni undirish haqidagi ishni hal etish uchun zarur bo`lgan dalillar doirasini aniqlash va ular o`z vaqtida sud majlisiga taqdim etilishini ta`minlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. O`z navbatida isbotlash burchining taqsimlanishining ish uchun muhim bo`lgan dalillarni sudga taqdim etish majburiyati bilan o`zaro bog`liqdir. FPKning 57- moddasi 3-qismiga ko`ra, dalillar taraflar va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar tomonidan taqdim etiladi. Agar qo`shimcha dalillar taqdim etish taraflar va ishda

ishtirok etuvchi boshqa shaxslar uchun qiyinchilik tug`dirsa, sud ularning iltimosnomasiga ko`ra dalillar to`plashda ularga yordam ko`rsatadi. Xususan boshqa sudlarga sud topshiriqlarini jo`natadi, zarur hollarda dalillarni ta`minlash tartibida joyga borib ko`zdan kechirish o`tkazadi, guvohlar so`roq qilinadi, yozma va ashyoviy dalillar talab qilib olinadi. Ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha isbotlash vositalarining barcha turlari qo`llanilishi mumkin, ya`ni taraflar va uchinchi shaxslar hamda guvohlarning ko`rsatuvlari, yozma va ashyoviy dalillar, ekspertlarning xulosalari (FPKning 56-moddasi) shular jumlasidandir. Boshqa turkumdagi nizoli ishlardan farqli ravishda ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha ashyoviy dalillarga kamroq murojaat qilinadi. Holbuki, ma`naviy zarar uchun to`lov summasini aniqlash uchun xodimning shaxsiy xususiyatlari va uning ishchanlik obro`sini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun ham ayrim mualliflar xodimning ruxiy xususiyatlarini aniqlash maqsadida sud-ruhiy ekspertizasini tayinlash maqsadga muvofiqdir degan fikrni ilgari suradilar. Ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha barcha dalillar fuqarolik protsessual qonunchilikning dalillarning daxldorligi, isbotlash vositalariga yo`l qo`yilishi haqidagi talablar asosida to`planishi shart. Ishni sudda ko`rishga tayyorlash jarayonida sudya dalillarni ta`minlash choralarini ko`rishga alohida e`tibor berishi lozim. Binobarin, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining "Fuqarolik ishlarini sudda ko`rishga tayyorlash va ularni ko`rish muddatlari to`g`risida"gi 1999 yil 24 sentabr qarorida sudya ishni sudda ko`rishga tayyorlash jarayonida dalillarni ta`minlash bo`yicha choralar ko`rishi mumkinligi va sudga ariza berilgan vaqtdan boshlab da`vo ta`minlanishini nazarda tutishligi ta`kidlangan. Shu o`rinda, ishni ko`rishga tayyorlayotgan sudya boshqa sudga sud topshiriqlarini yuborish yo`li bilan dalillarni ta`minlash masalasini hal qilishi alohida e`tiborga loyiqdir. Lekin sud amaliyotida FPKning 61-moddasi qoidalarini ishni sudda ko`rishga tayyorlash bosqichida asossiz ravishda qo`llash hollari ham uchrab turadi. Xususan, boshqa shahar yoki tumanda yashovchi taraflarni so`roq

qilish uchun asossiz sud topshiriqlarini yuborish hollari shular jumlasidandir. Ishni sudda ko`rishga tayyorlash bosqichida boshqa shahar yoki tumanda yashovchi taraflardan sud topshiriqlari yuborish asosida yozma shaklda tushuntirish talab qilishlarining zaruriyati yo`q. Chunki ishni sudda ko`rishga tayyorlayotgan sudning o`zi bevosita ushbu taraflardan yozma tushuntirishlarni so`rab olishligi maqsadga muvofiqdir. Fuqarolik protsessual qonunchiligiga ko`ra, har bir taraf o`zining talabi va e`tirozlariga asos qilib ko`rsatgan holatlarni isbotlashi shart (FPKning 57- moddasi). Mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizoli ishlar yuzasidan isbotlash burchining taqsimlanishi o`ziga xos xususiyatga ega. Xususan, ishga tiklash to`g`risidagi nizoli ishlar bo`yicha isbotlash burchi asosan ish beruvchiga yuklatiladi. Chunki ish bo`yicha asosiy dalillar ish beruvchida mavjud bo`ladi. Ish beruvchining tashabbusi bilan mehnat shartnomasini bekor qilish jarayonida (MKning 100-moddasi) mehnat qonunlarini qo`llash tashabbusi ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladi. Shuning uchun ham sudga taqdim etilishi lozim bo`lgan quyidagi dalillar: dalolatnomalar, xodimlarning tushuntirish xatlari, tabellar, ish jadvali va ish beruvchida mavjud bo`ladi. Lekin shu bilan birga ishga tiklash to`g`risidagi nizoli ishlar bo`yicha da`vogarga ham ayrim hollarda isbotlash burchi yuklatilishi ham mumkin. Masalan, agar xodim mehnat shartnomasini bekor qilish asoslarining noqonuniy ekanligi yuzasidan nizolashib, uni biron-bir holatlar bilan asoslasa, albatta ushbu holatni isbotlovchi dalillarni sudga taqdim etishi shart bo`ladi. Masalan, mehnat shartnomasi xodimning progul qilganligi bilan MKning 100-moddasi ikkinchi qismi 4-bandi bilan bekor qilingan taqdirda xodim uzrli sabablarga ko`ra ishga chiqa olmaganligini tasdiqlovchi dalillarni (tibbiy ma`lumotnoma, mehnatga layoqatsizlik varaqasi va h.k.) sudga taqdim qilishi shart. Shu o`rinda ta`kidlash joizki, fuqarolik huquqi normalaridan farqli ravishda mehnat huquqi normalarida mehnatga oid nizoli ishlar yuzasidan isbotlash burchining taraflar o`rtasida tasdiqlanish to`g`risida maxsus qoida mavjud emas va bu o`z navbatida mazkur qoidaning mehnat huquqida qo`llanilishi o`zining

spetsifikasi (maxsus xususiyati)ga ega ekanligidan dalolat beradi. Huquqiy adabiyotlarda mehnatga oid nizoli ishlar yuzasidan isbotlash burchining taqsimlanishidagi o`ziga xos xususiyatlarni ayrim olimlar, jumladan, S.A.Ivanova va N.I.Adveyenkolar nizoni yuzaga keltiruvchi mehnat huquqiy munosabatning mehnat nizosi bo`yicha da`voning predmetini tashkil etgan moddiy-huquqiy talabning xarakteri bilan hamda bog`liq ekanligini ko`rsatadi. 1 1 Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве.-М.: МГУ, 1970. С. 94

A дабиётлар : 1. Авдюков М.Г. Принцип законности в гражданском судопроизводстве.-М.: МГУ, 1970. 97 с. 2. Архипов В.Д., Коняев Н.И., Хорев П.С.. Комментарий к Положению о порядке рассмотрения трудовўх споров.-М.: Юрид.лит, 1976- 212 с. 3. Бару М.И. Регресснўе обязательства по трудовому праве.-М.: Госюриздат, 1962-141 с. 4. Будеев Б.А. Обязательнўе определения суда первой инстанции по гражданском делам: Свердловск: ин-т; Трудў ин-т. Свердловск. № 15; 1971.- 68 с. 5. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

Fuqarolik protsessida isbotlash va dalillar

Mehnat ishlari bo'yicha kelishuv bitimi

Xo`jalik protsessida isbotlash va dalillar

Mexnat ishlari bo'yicha sudda vakillik

Mehnat nizolarini oldini olish bo'yicha sudlarning faoliyati