Fuqarolik protsessida isbotlash va dalillar - Huquqshunoslik - Referatlar

Fuqarolik protsessida isbotlash va dalillar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128.5 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1.Fuqarolik protsessida isbotlash va dalillar tushunchasi. Isbotlash predmeti 2.Isbotlashdan ozod qilish asoslari 3.Dalillarning tasnifi (klassifikatsiyasi) turlarga bo`linishi, tekshirilishi va baholanishi 4.Dalillarni ta`minlash

Fuqarolik protsessida isbotlash va dalillar tushunchasi. Isbotlash predmeti Fuqarolik protsessida ishtirok etuvchi taraflarning nizolarini to`g`ri hal qilish uchun sud ularning o`zaro huquqiy munosabatlari mazmunini belgilashi, da`vogarning talablari, javobgarning da`voga qarshi e`tirozlari asosli bo`lishligini tekshirishi, da`vogarning huquqi buzilgan-buzilmaganligini, da`vogarning buzilgan huquqini javobgar deb faraz qilingan shaxs tiklashga majbur bo`lish-bo`lmasligini aniqlashi lozim. Bu masalalarning hammasini nizoli huquqiy munosabatga oid bo`lgan faktik holatlar belgilangandan so`nggina hal qilish mumkin bo`ladi. Nizosiz fuqarolik ishlarida, chunonchi , alohida tartibda ko`riladigan ishlarda muayyan yuridik faktlar belgilanadi. Buning uchun muddaosini arz qiluvchi shaxs muayyan faktik holatni, masalan, meros olish yoki pensiya olish uchun biron-bir shaxsning qaramog`ida bo`lganligini belgilash uchun asos borligini isbotlashi lozim bo`ladi. Binobarin, isbotlash deb fuqarolik protsessi subyektlari bo`lgan taraflar, sud, prokuror va boshqa shaxslarning fuqarolik ishini hal qilish uchun zarur bo`lgan faktlarning mavjud bo`lish-bo`lmasligini aniqlashga qaratilgan faoliyatlariga aytiladi. Isbotlash taraflarning va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning sudga dalillar keltirishidan, bayonotlar berishlaridan, qarshi tomonning tushuntirishlaridan va keltirilgan dalillarga qarshi e`tiroz bildirishdan, dalillarni tahlil qilishdan, nizoli faktlar to`g`risidagi dalillardan xulosalar chiqarishdan iborat bo`ladi. Sudda isbotlashning maqsadi protsesual qonunda ko`rsatilgan tartibda muayyan fuqarolik ishini hal qilish uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan faktlarni belgilashdan iborat. Sudda nizoli fuqarolik da`vosi qo`zg`atilganida, avvalo taraflardan isbot keltirish, ya`ni da`vo talabining asosli bo`lishligini yoinki uning asossizligini

isbotlash talab qilinadi.Fuqarolik protsessida isbotlash vositalari dalillar bo`lib hisoblanadi. Sudga oid dalillar deb fuqarolik ishi uchun ahamiyatli bo`lgan faktlar to`g`risidagi ma`lumotlarni olishning qonun bilan belgilangan protsessual vositalariga va isbotlash ahamiyatga ega bo`lgan faktlarning o`ziga aytiladi. Fuqarolik protsessining xususiyati shundan iboratki, sudlar obyektiv haqiqatni belgilash uchun taraflar va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar tomonidan dalillarni keltirish va baholash bilangina cheklanmasdan, balki dalillarni o`z tashabbuslari bilan to`plash huquqiga ham egadirlar. FPKning 56-moddasida dalillar tushunchasi berilgan hamda nimalarning dalil va isbotlash vositalari bo`lishligi ko`rsatilgan. Bu qonunda belgilanishicha, taraflarning talablari va e`tirozlarini asoslaydigan va ishni to`g`ri hal qilish uchun ahamiyatli bo`lgan boshqa holatlarning mavjudligi yoki yo`qligini, muayyan qonun bilan belgilangan tartibda sudda aniqlashga asos bo`ladigan har qanday faktik ma`lumotlar fuqarolik ishi bo`yicha dalil bo`lib hisoblanadi. Shu moddaning o`zida isbotlash vositalari ham sanab o`tilgan. Bular taraflarning va uchinchi shaxslarning bayonotlari, guvohlarning bergan guvohliklari, yozma dalillar, ashyoviy dalillar va ekspertlarning fikrlaridir. FPKning 56-moddasida ko`rsatilgan faktik ma`lumotlar va isbotlash vositalari bir-biri bilan bog`liq holda ko`riladi. Bu yerda sudga oid dalillar masalasida ham, mazmun bilan shaklning dialektik bog`liq bo`lishligi nazarda tutiladi. Mazmun deganimizda-faktlar to`g`risidagi ma`lumotlar nazarda tutilsa, shakl deganimizda, isbotlash vositalari (dalillar) nazarda tutiladi. Da`voni isbotlash yoinki inkor etish uchun har ikki element mavjud bo`lishi kerak. Faktlar to`g`risidagi ma`lumotlarga ega bo`lmagan isbotlash vositasi hech narsani isbotlamaydi va aksincha, faktik ma`lumotlar isbotlash vositalarining qonun bilan belgilangan manbalaridan

olinmagan bo`lsa, dalil sifatida foydalanilmaydi va sud qarorining asosiga qo`yilmaydi. Amaldagi yangi fuqarolik protsessual kodeksi muallifi ko`rsatilmagan holatlar va manbai noma`lum bo`lgan yoki g`ayriqonuniy tarzda olingan boshqa ma`lumotlarni dalil bo`la olmasligi ko`rsatilgan. Bu qoidani kiritilishi bilan sud amaliyotida turli xil usul bilan «dalil» deb ishda foydalanadigan harakatlarni oldini olishga sababchi bo`ladi. Dalillarning daxldorligi to`g`risidagi FPKning 58-moddasida berilgan qoidada sud faqat ish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarni tasdiqlaydigan dalillarnigina ko`rish uchun qabul qiladi, deb ko`rsatilgan. Sud taraflar tomonidan keltirilgan dalillarni qabul qilish-qilmaslik masalasini va qo`shimcha dalillarni talab qilib olish to`g`risidagi iltimoslarni hal qilishda, shuningdek o`z tashabbusi bilan dalillar to`plashda bu qonunga amal qiladi. Dalillarning ko`riladigan ishga daxldor bo`lish-bo`lmasligini to`g`ri hal qilish-oz kuch va kam vaqt sarf qilib, ishning barcha holatlarini to`la va holisona aniqlash imkonini beradi. Chunonchi, voqeadan xabardor bo`lgan ko`p guvohlardan faqat bir nechasigina sud majlisiga chaqirib so`ralganda, bir necha fuqarolar asosiy ishlarini, xizmat vazifalarini bajarishdan qoldirilmaydilar, buning ish uchun oshiqcha (keragidan ko`p) chaqirilgan guvohlarning bergan guvohliklarini eshitib, sud protsessi ham ko`pga chuzilmaydi. Sudya ishni sud majlisida ko`rishga tayyorlash jarayonida, protsessda ishtirok etish uchun taklif qilinadigan shaxslarni belgilash bilan birga ishga daxldor, ish uchun zarur bo`lgan hujjatlarnigina qabul qilib ishga qo`shadi.

Dalillarning daxldorligi to`g`risidagi qoida bilan FPKning 71, 72, 75, 79 va 81- moddalarida belgilangan normalar bog`liqdir. Bu qonunlarda guvohlarning chaqirilishini, yozma yoki ashyoviy dalillar keltirilishini yoki ularning talab qilib olishini iltimos qiluvchi shaxs qanday holatlar guvohlarning guvohliklari bilan tasdiqlanishi yoki yozma yoxud ashyoviy dalillar bilan aniqlanishi mumkinligini ko`rsatishga majbur ekanligi aytilgan.Dalillarning ishga daxldor bo`lish- bo`lmasligi prinsipini qo`llashda sudyalar o`zlarining ichki tushunchalariga asoslanib ish ko`radilar. Fuqarolik ishini sudda ko`rishga tayyorlash vaqtida taraflar tomonidan ko`rsatilgan yoki prokuror taklif qilgan guvohlardan kimlarni sud majlisiga chaqirish, yozma va ashyoviy dalillardan qaysi birini qabul qilishlik masalasini yakka o`zi hal qiladi. Ammo bu to`g`ridagi takliflar sud majlisida qilinsa, qonunda ko`rsatilgan holda masalani qollegial tartibda hal qilinadi va bu to`g`rida ajrim chiqariladi. Sudning dalillar qabul qilishni yoki talab qilishni rad etish to`g`risidagi ajrimi asoslantirilgan bo`lishi kerak. Dalillarga yo`l qo`yilishi to`g`risida FPKning 59-moddasida ko`rsatma beriladi. Bunda qonun bo`yicha muayyan isbotlash vositalari bilan bog`liq bo`lgan holatlarni hech qanday isbotlash vositalar bilan tasdiqlash mumkin emasligi aytiladi. Masalan, uy-joylarning olingan-sotilgan bo`lishligi O`zbekiston Respublikasi FKning 112 va 488-moddalariga muvofiq notarial tartibda guvohlantirilgan va tegishli davlat ro`yxatidan o`tkazilgan shartnoma bilangina tasdilanishi mumkin. Eng kam ish haqining o`n baravaridan ortiq summaga tuziladigan qarz shartnomasi oddiy yozma formada tuzilishi lozim. Aks holda shartnomani tuzilganligini (arz berilganligini) yoki shartnomaning ijro etilganligini (qarzning to`langanligini) guvohlarning ko`rsatmalari bilan isbotlab bo`lmaydi. Ammo jinoiy jazoga tortiladigan xatti-harakatlar ro`y berganida, chunonchi, qarz olgan shaxs birovlarning ishonchidan foydalanib, bir necha fuqaroning haqiga xiyonat qilsa (olgan qarzidan tonsa), huquqiy tilda aytilganda-firibgarlik qilsa, umumiy qoidadan (FKning 733-moddasidan) mustasno tariqasida da`vo guvohlarning ko`rsatmalari bilan isbotlanishi mumkin (FKning 737-moddasi).

Tashkilotlar o`rtasidagi huquqiy munosabatlardan ham, huddi shuningdek muayyan yozma hujjatlar bilan tasdiqlanishi mumkin bo`lgan holatlar boshqa isbotlash vositalari bilan tasdiqlanishi mumkin emas. Masalan, temir yo`l transporti bilan tashiladigan yuk yo`qotilgan yoki kam kelganligi kommercheskiy akt bilan tasdiqlanishi shart bo`ladi. Agar dalillarning daxldorligi prinsipi masalasida sudyalar o`zlarining ichki tushunchalariga asoslanishlari mumkin bo`lsa, dalillarga yo`l qo`yilishi prinsipini qo`llanishda faqat qonun ko`rsatmalariga qat`iyan rioya qilishlari talab qilinadi. qonun bilan isbotlash vositasi bo`la olmaydigan dalillarni, ularning mazmuni va ish uchun ahamiyatidan qat`iy nazar, qabul qilishga yo`l qo`yilmaydi. Yuqorida aytilganlarga asoslanib, fuqarolik protsessida dalillarning belgilari quyidagicha desak bo`ladi: birinchidan, dalillar avvalo-faktik ma`lumotlar, ya`ni ishni hal qilish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarni o`z mazmunida aks ettiruvchi ma`lumotlar bo`lishi bilan xarakterlanadi; ikkinchidan, dalillar-taraflarning talablari va e`tirozlarini asoslaydigan holatlarni hamda ishga doir boshqa holatlarning mavjud bo`lish-bo`lmasligini belgilaydigan faktik ma`lumotlar bo`ladi; uchinchidan, dalillar-protsessual qonun bilan belgilangan tartibga rioya qilinib, sud tomonidan olingan faktik ma`lumotlar bo`ladi; to`rtinchidan, dalillar-bu sud tomonidan nazarda tutilgan isbotlash vositalaridan olingan ma`lumotlar bo`lib ko`riladi.qonunda nazarda tutilmagan manbalardan

olingan faktik ma`lumotlar, chunonchi: anonim xatlar, mish-mish gaplar va shu kabilar dalil bo`lib hisoblanmaydi. Isbotlash predmeti deb, muayyan huquqni vujudga keltiradigan yoki o`zgartiradigan yoxud bekor qilinadigan yoinki huquqning amalga oshirilishiga to`sqinlik qiladigan faktlarga aytiladi. Bunday yuridik faktlarning ba`zilari shaxslar (fuqarolar, tashkilotlar)ning arizalariga bog`liq holda vujudga kelsa, (masalan, har turli bitimlar tuzish, birovga zarar yetkazish natijasida paydo bo`lsa), ba`zilari shaxslarning arizalaridan tashqari ro`y beradi (masalan, fuqaroning o`limi natijasida vujudga kelishi mumkin). Yuridik fakt tushunchasi birmuncha tafsiliy ravishda fuqarolik huquqi darsligida bayon etilgan. Muayyan huquqni vujudga keltiradigan, o`zgartiradigan yoki bekor qiladigan holatlarning (yuridik faktlarning) mavjud bo`lgan-bo`lmaganligi sudda isbotlanishi lozim bo`ladi. Sud ish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarni aniqlashga, ularni dalillar bilan isbotlashga, tasdiqlanishiga yordam beradigan ma`lumotlarni to`plash choralarini ko`radi. Masalan, Oliy sud Plenum sudlarga turar joylarni xususiylashtirish to`g`risidagi ishlar yuzasidan berilgan da`vo arizalarini qabul qilishda davlat uy- joy fondi tasarrufida bo`lgan tuman (shahar) hokimiyatining korxona, tashkilot, muassasa ma`muriyatining turar joylarni xususiylashtirish haqidagi tegishli farmoyishi va egalik huquqini beruvchi davlat orderi borligini tekshirishlari, bunday hujjatlar mavjud bo`lsa, ularni ish matriallariga kushishi uchun talab qilib olishlari lozimligi ko`rsatilgan.1 Odil sudlov va ishda ishtirok etuvchi taraflarning manfaatlari-ishning faktik tomonini, fuqarolik ishini, to`g`ri hal qilish uchun ahamiyatli bo`lgan barcha

yuridik faktlarni mumkin qadar to`la aniqlashni talab qiladi. Da`vogar da`vosi uchun asos bo`lgan yuridik faktlarni, ya`ni talablarini asoslaydigan holatlar va ularni tasdiqlaydigan dalillarni sudga ko`rsatishi lozim. Javobgar esa-agar da`voga qarshi bo`lsa, o`z navbatida e`tirozning asosiga qo`yilgan yuridik faktlarni, ya`ni e`tirozning qanday dalillar bilan isbotlanishi mumkinligini ko`rsatishi lozim. Taraflarning ko`rsatuvi bo`yicha aniqlanishi lozim bo`lgan ish holatlari, isbotlash vositalari va hajmi sudda belgilanadi. Bunday materiallarning hajmi keyinchalik ishni hal qilish uchun ahamiyatli bo`lgan boshqa materiallar bilan sud tashabbusi bo`yicha to`lgazilishi mumkin (FPKning 15-moddasi). Haqiqatni belgilashga majbur bo`lgan sud faqat taraflarning arzlari va belgilashga majbur bo`lgan sud faqat taraflarning arzlari va bayonotlari bilangina cheklanib qolmaydi. Fuqarolik protsessida taraflar o`zaro huquqlari va burchlari to`g`risidagi masalalar bo`yichagina nizolashmasdan, ishning haqiqiy tomonlari to`g`risida ham, chunonchi, qarshi taraflarning ko`rsatmalari to`g`riligi to`g`risida ham nizolashishlari mumkin. Shu munosabat bilan nizoli yuridik faktning mavjud bo`lish-bo`lmasligini tekshirish bilan bir qatorda, isbotlash vositalari ham tekshirish zaruriyati tug`iladi. Sudda faktlarni belgilash uchun keltiriladigan dalillarning ahamiyati katta, chunki har bir huquq, har bir burch, har bir huquqiy munosabat muayyan faktlar natijasida vujudga keladi va muayyan yuridik faktlar tufayli o`zgaradi va bekor bo`ladi. Huquq normalari yuridik faktlar tufayli muayyan huquqiy oqibatlarning paydo bo`lishi, o`zgarishi yoki bekor bo`lishini belgilaydi. Binobarin, fuqarolik ishini sudda ko`rilishi-faktlarni belgilashga, ularga yuridik baho berishga va huquqiy oqibatning bo`lish-bo`lmasligiga qaratiladi.

Ma`lumki, qonun huquq subyetlari o`rtasida fuqarolik huquqiy munosabatlarni bevosita vujudga keltirmaydi. Ammo o`zining mazmunida fuqarolik huquqi subyektlarining o`zaro talablari va burchlari qanday holatlardan kelib chiqishi mumkinligini belgilaydi. Ma`lumki, xilma-xil faktik holatlar, qonun bilan yo`l qo`yilgan hollardagina yuridik munosabatlarga asos bo`ladi. qonun himoya qilmaydigan harakatlar (faktik holatlar) to`g`risida sudda da`vo qo`zg`atishga yo`l qo`yilmaydi. Shu sababli bu xususdagi talab va e`tirozlar ham isbotlash vositalari ham hisobga olinmaydi. Masalan, kimor uynab pulini yutkizgan fuqaro pulini qaytib olishi to`g`risida sudda da`vo qo`zg`ata olmaydi, chunki qonun bunday faktik holatni yuridik fakt deb hisoblamaydi. Yuridik faktlarning hamma turlari, agar ular da`vogar tomonidan da`voning asosiga qo`yilsa, isbotlash narsasi bo`ladi. Masalan, meros to`g`risida da`vo qo`zg`atilganda meros qoldiruvchining o`limi fakti belgilanadi, chunki bu fakt marxumning hayotligida uning bilan er-xotinlik, tug`ishganlik munosabatida bo`lgan shaxslarning, qaramog`ida bo`lganlarning meros olishga bo`lgan huquqini vujudga keltiradi. Shu tufayli bunday munosabatning mavjud bo`lgan- bo`lmaganligini isbotlash zarur. Agar aytaylik, da`vogar xotin meros olish to`g`risida da`vo qo`zg`atsa, darhaqiqat marxumning rasmiy xotini bo`lganligini tegishli hujjatlar bilan isbotlashi lozim. Yuqorida keltirilgan narsadan isbotlash narsasi: birinchidan, yuridik fakt (o`lim holati) va ikkinchidan, meros olishga bo`lgan huquqni isbotlaydigan vosita-nikohni rasmiylashtiruvchi organning hujjati bo`ladi. Isbotlash burchlarining taraflar o`rtasida taqsimlanishi to`g`risida shuni aytish kerakki, FPKning 56-moddasida ko`rsatilgan har bir taraf o`zining talablariga va e`tirozlariga asos qilib ko`rsatgan holatlarni isbotlashi kerak. Bu qonunda belgilanishicha, isbotlash burchi, ya`ni ishni hal qilish uchun zarur bo`lgan

ma`lumotlar berish burchi, avvalo taraflarga (da`vogar va javobgarga) yuklatiladi. Alohida tartibda ko`riladigan ishlarda esa-bunday burch (muddaoni)-arz qiluvchiga yuklatiladi. Dalillar taraflar va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslar tomonidan taqdim etiladi. Agar taqdim etilgan dalillar yetarli bo`lmasa, sud taraflarga va ishda ishtirok qiluvchi boshqa shaxslarga qo`shimcha dalillar taqdim etishni taklif qiladi yoki ularni to`plashga yordamlashadi (FPKning 57-moddasini 3-qismi). Isbotlash burchi to`g`risida umumiy qoidalar fuqarolik huquqi normalarida konkretlashtirilib berilgan. Chunonchi, O`zbekiston Respublikasi FKning 333-moddasida ko`rsatilganidek, majburiyatlarni bajarmaganlik yoki uni lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarning mas`uliyati to`g`risida da`vo nizo chiqqan holda aybning yo`qligi majburiyatini buzgan shaxs tomonidan isbotlanadi. Shu kodeksning 360-moddasida belgilanganidek, birovga zarar yetkazish tufayli vujudga keladigan majburiyatlarda, zarar yetkazgan shaxsni yoinki zarar uchun javobgar bo`lgan shaxsni jabrlanuvchi huzurida fuqarolik huquqiy javobgarlikdan ozod qilinadigan holatlarni isbotlash burchi zarar yetkazgan shaxsga va faoliyati oshiqcha xavf bilan bog`liq bo`lgan shaxsga (tashkilot va fuqaroga) yuklatiladi. Sud amaliyotida shartnomalar yuzasidan kelib chiqqan da`volarda shartnoma majburiyatlarining vujudga kelganligini, masalan, qarz berilganligini isbotlash burchi kreditorga, majburiyatning ijro etilganligini (qarzning to`langanligini) isbotlash burchi esa qarzdorga yuklatilishi ko`rsatiladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi 1992 yil 19 iyundagi «Sud amaliyotida fuqaro va tashkilotlarning sha`n va qadr-qimmatini himoya qilish haqida qonunlarni qo`llash to`g`risidagi Plenum qarori ham, masalan, badnom qiluvchi ma`lumotlarning javobgar tomonidan tarqatilganligini faktini tasdiqlovchi dalillarni sudga da`vogarni taqdim etishga majburligi yoki sha`n va qadr-qimmatni

yerga uruvchi ma`lumotlarni haqiqatga to`g`ri kelishini tasdiqlash javobgarni zimmasiga yuklatilganligi asoslantirilgan.1 Isbotlashdan ozod qilish asoslari Ba`zi hollarda fuqarolik ishi bo`yicha taraflar isbotlash burchidan ham ozod qilinishlari ham mumkin. Taraflarni isbotlash burchidan ozod qiladigan holatlar (asoslar) FPKda ikkiga: hammaga ma`lum deb topilgan holatlarga va avvaldan aniqlangan faktlarga bo`linadi. FPKning 60-moddasida sud hammaga ma`lum deb topgan holatlar isbotlashga muxtoj emas, deb ko`rsatiladi. Darhaqiqat hammaga ma`lum bo`lgan, shu jumladan sudyalarga ham ma`lum bo`lgan shunday faktlar borki, ularning bo`lgan- bo`lmaganligini isbotlash mutlaqo talab qilinmaydi. Chunonchi: Toshkentda 1966 yil aprel oyida bo`lgan zilzila hammaga ma`lum. Shu tufayli uning bo`lgan- bo`lmaganligini, ya`ni huquq va burchlar vujudga keltiradigan, o`zgartiradigan yoki ularni bekor qiladigan holatlar (yuridik faktning) bo`lgan-bo`lmaganligini belgilash, aniqlash, isbotlash talab qilinmaydi. Biron-bir faktning hammaga ma`lum bo`lishligi, bu faktga aloqador shaxslar doirasiga va uning sodir bo`lishi vaqti hamda joyiga qarab belgilanadi. Barcha mamlakatlar hududida hammaga ma`lum yuridik faktlar (masalan, Toshkent zilzilasi) bo`lishi bilan birga faqat aholining bir qismigagina, ya`ni muayyan viloyat, shahar, tuman hududida yashovchi aholiga, jumladan, sudyalarga ham muayyan vaqtda ma`lum faktlar bo`lishi mumkin. Masalan, biron-bir tumanda

bir yili iyul oyida qurg`oqchilik yoinki suv toshqini bo`lishi fakti shu tuman va viloyatda yashovchilar uchungina ma`lum bo`ladi. Agar sud fuqarolik ishini ko`rishda barcha davlat hududida hammaga ma`lum bo`lgan holatlarning mavjudligini aniqlasa-qarorda isbotlashning zarur bo`lmasligini ko`rsatadi. Agar mazkur fakt muayyan tuman, viloyatda yashovchilar uchungina ma`lum bo`lsa, sud bunday faktni isbotlovsiz qabul qila turib, o`z qarorida bu holat shu joyda yashovchi hamma aholiga ma`lum bo`lishligini va shu sababdan bu holatning da`vogar yoki javobgar tomonidan dalillar bilan isbotlashi zarur bo`lmasligini ko`rsatadi. Masalan, aytaylik, Toshkent viloyatining Angren shahrida yer ko`chishi, Farg`ona vodiysida sel kelganligi, toshqin bo`lganligi tufayli jamoa xo`jaliklari, fuqarolar ko`rgan zararlarning butunlay yoki qisman to`lanishi to`g`risida davlat sug`urtasi organlariga nisbatan da`vo qo`zg`atganlarida sud toshqin bo`lganligini isbotlashni talab qilmasdan, faqat ko`rilgan zarar uchun to`lanadigan haqning miqdori to`g`risidagi masalanigina hal qiladi. Hammaga ma`lum bo`lgan faktlarni sudyaning shaxsan o`zi biron-bir xodisani yoki harakatni o`z ko`zlari bilan ko`rishlari, ya`ni guvohi bo`lishlari fakti bilan almashtirmaslik kerak. Ular o`zlari ko`rayotgan ish yuzasidan guvohlik bera olmaydilar va ularning ko`rgan-bilganlari sud qaroriga qo`yilmaydi. Agar sudyalar bu qoidani bilmasdan sudda o`z fikrlarini bayon etsalar taraflar ularning ishni ko`rish va hal etishda chetlatishlari to`g`risida iltimos qilishlari mumkin. Isbotlashdan ozod qilinadigan ikkinchi asos-ish holatlari, faktlarning boshqa sud qarorlari (hukmlari) bilan avval belgilanishi bo`la oladi. Bunday faktlar keyinchalik ko`rilgan sud ishlarini isbotlanishi talab qilinmaydi. Fuqarolik protsessidagi bu asos (buni latincha preyuditsial asos, ya`ni muqaddam hal etilgan holat deb ham ataydilar) sud ishining tez va aniq olib borilishini

ta`minlaydi va bir masala yuzasidan sud organlari tomonidan qarama-qarshi qaror chiqarilishiga yo`l qo`ymaslikka qaratiladi. FPKning 23-moddasida mazkur ishni fuqarolik, jinoiy yoki ma`muriy tartibda ko`rilayotgan boshqa ish hal qilinmasdan ilgari ko`rish mumkin bo`lmasa, sud bunday fuqarolik ishini yuritilishini to`xtatishga majbur deb ko`rsatiladi. qonunning bu qoidasi sudda bo`lgan, ammo hanuz ko`rilmagan fuqarolik ishi uchun ma`lum ahamiyatga ega, chunki bir fuqarolik ishi bo`yicha sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori bilan aniqlangan faktlar o`sha shaxslar ishtirok etayotgan boshqa fuqarolik ishlarini tekshirishda yangidan isbot qilinmaydi (FPKning 60-moddasining 2-qismi). Masalan, mulk asosi mulkni insofsiz yoki insofli egallovchidan olib berilishi to`g`risida da`vo (vindikatsion da`vo) qo`zg`atganida, sud da`voni hal qila turib, ashyoning muqaddam da`vogar tomonidan o`g`irlatilganligini belgilasa, keyinchalik ashyoni sotib oluvchining sotuvchiga nisbatan regress (qaytarma) da`vo qilinishida isbotlanishi talab qilinmaydi, chunki bunday fakt muqaddam birinchi ishning ko`rilishida belgilangan holat hisoblanadi. FPKning 60-moddasining 3-qismida ko`rsatilishcha, jinoyat ishi bo`yicha qonuniy kuchga kirgan sud hukmi sud tomonidan hukm etilgan shaxs harakatlarining fuqarolik huquqiy oqibatlari to`g`risidagi ishni ko`rayotgan sud uchun faqat shu harakatlarning bo`lgan yoki bo`lmaganligini va ularning mazkur shaxs tomonidan sodir qilingan-kilinmaganligi masalalari yuzasidangina majburiydir. Chunonchi jinoyat qilish natijasida birovga hukmda ko`rsatilganligi sababli da`vogar faqat hukm nusxasini sudga topshirish bilangina cheklanishi mumkin. Bunday hollarda jinoyat ishida aniqlangan faktlarni tasdiqlaydigan yoki inkor qiladigan dalillar keltirilishi, ya`ni faktlar yana qayta isbotlanishi talab qilinmaydi, chunki hukmning bu qismi jinoyat tufayli yetkazilgan zararni to`latish to`g`risidagi fuqarolik ishini ko`ruvchi uchun ham majburiydir.

Agar sud muayyan shaxsni jinoyat qilishda aybli deb topish bilan birga jabrlanuvchiga sudlanuvchining jinoiy harakatlari bilan mulkiy zarar yetkazilganligini belgilasa-yu ammo yetkazilgan zararning miqdorini aniqlash uchun ish materiallari yetarli dalillar bo`lmasa, jabrlanuvchi shaxsning da`vosini qanoatlantirishga huquqi borligini belgilab, zararning miqdorini aniqlash va yetkazilgan zarar haqini undirish uchun ishni fuqarolik ish yurgizish tartibida ko`rishga yuborishi mumkin. Fuqarolik ishi ko`rilishida zarar yetkazilishi fakti va bunda maxkumning aybi bo`lish-bo`lmasligi isbotlanmaydi. Isbotlashdan ozod qiladigan asoslarning yana bir turi huquq fanida belgilangan yuridik faraz (yuridicheskaya prezumpsiya) deb ataladi. Yuridik (huquqiy) faraz deganimizda huquq normasi bilan belgilangan, muayyan huquqiy oqibatlar tug`diradigan va taraflardan birini faraz qilingan faktik isbotlashdan ozod qiladigan asosni tushunamiz. Masalan, bir shaxs (fuqaro yoki tashkilot) birovning g`ayriqonuniy harakati tufayli zarar kursa, shu shaxs (da`vogar) zarar uchun javobgar bo`ladigan shaxs harakatida ayb bo`lish-bo`lmasligini isbotlashdan ozod bo`ladi. Zarar yetkazilishida aybi yo`qligini ikkinchi taraf (javobgar) isbotlashi kerak bo`ladi. To buni isbot etmaguncha zarar yetkazgan shaxs aybli deb faraz qilinadi. Bu to`g`rida O`zbekiston Respublikasi FKning 260-moddasida fuqaroning shaxsiga yoki mulkiga yetkazilgan zarar, shuningdek, tashkilotga yetkazilgan zarar, to`la miqdorda zarar yetkazgan shaxs tomonidan to`lanishi lozim. Zarar yetkazgan shaxs, agar bu zararning o`z aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlasa, zararni to`lashdan ozod qilinadi deb aytiladi. Huddi shunday qoida shartnoma majburiyatlari haqidagi huquqiy me`yorlarda ham belgilangan. Agar shartnoma bo`yicha olingan bajarilmasa, yoki lozim darajada bajarilmasa, buning uchun aybli bo`lgan shaxs mulkiy javobgar bo`ladi. Bunday shaxs majburiyatni bajarmasligida aybi yo`qligini isbotlasagina

javobgarlikdan ozod qilinadi. qonunda (Fkning 333-moddasida) aybning yo`qligi majburiyatni buzgan shaxs tomonidan isbotlanadi deb ko`rsatilgan. Bu isbotlanmaguncha bunday shaxs aybli deb faraz qilinadi. Bunday hollarda ham huquqiy me`yor muayyan faktni isbotlashdan da`vogarni ozod qiladi. Xullas, faraz qilinadigan faktlarni isbotlashdan taraflardan birining ozod etilishi tufayli sud faoliyati birmuncha ixchamlashtiriladi va shu bilan huquqiy faraz fuqaro va tashilotlarning huquqlarini himoya qilishni osonlashtiradi. Dalillarning tasnifi (klassifikatsiyasi) turlarga bo`linishi, tekshirilishi va baholanishi Sudga oid dalillar tasnifi (klassifikatsiya) qilinishi yuzasidan vujudga kelish manbalariga shakliga, tuzilishi (paydo bo`lishi) dalil bilan aniqlanishi lozim bo`lgan faktning uzviy bog`lanishiga qarab turkumlarga bo`linadi. Vujudga kelish manbalariga qarab dalillar shaxsiy va ashyoviy dalillarga bo`linadi. Shaxsiy dalillarga taraflarning va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning bayonotlari, guvohlarning guvohliklari va ekspertlarning fikrlari kiradi. Ashyoviy dalillarga ko`riladigan ish uchun ahamiyatli bo`lgan har xil narsalar kiradi. Dalillarning bunday bo`linishi-ularni tekshirish va baholash uchun, xususan, dalillarning olinishi tarzini tekshirish uchun, chunonchi, xodisa va harakatlarni guvohning qabul (idrok) qilishi, o`zlashtirishi, xotirasida saqlashi, sud huzurida aytishini tekshirish uchun hujjatning tuzilishidan oldingi holatlarni, hujjatning

rasmiylashtirilishi, undan olingan nusxa va hokazolarni tekshirish uchun ahamiyatga egadir. Sud tomonidan olinadigan dalillar ifodalanish shakliga qarab, og`zaki, yozma va ashyoviy dalillarga bo`linadi. Dalillar tuzilishi, paydo bo`lishiga qarab dastlabki va xosila dalillarga bo`linadi. Dastlabki dalil bevosita birinchi manbadan olingan dalil bo`ladi. Masalan, hujjatning asli, xodimsani o`z ko`zi bilan ko`rgan guvohning ko`rsatmasi shunday dalil bo`ladi. Xosila dalillar dastlabki dalilning mazmunini aks ettiradi. Masalan, hujjatning nusxasi, fakt to`g`risidagi ma`lumotlarni boshqa shaxslarning so`zidan olib aytuvchi guvohning ko`rsatmasi bo`ladi. Xosila dalillarni tekshirish va baholash ko`prok diqqat va extiyotkorlik ko`rsatilishi, xususan dastlabki dalilning qanchalik to`g`ri aks ettirilishini aniqlash lozim bo`ladi. Dalil bilan isbotlanuvchi fakt o`rtasidagi uzviy bog`lanishiga qarab dalillar to`g`ri va egri dalillarga bo`linadi. Agar bunday bog`lanish bir turda bo`lsa va isbotlanuvchi faktning mavjudligi to`g`risida faqat birgina dalillar xulosa chiqarish mumkin bo`lsa, dalil to`g`ri dalil bo`lib ko`riladi. Masalan, qarz to`g`risidagi tilxat qarzning berilgan va olinganligini isbotlaydigan birdan-bir to`g`ri dalil bo`lib hisoblanadi. Agar isbotlanadigan dalil bilan fakt o`rtasidagi bog`lanish ko`p turda bo`lsa va isbotlanadigan faktning mavjudligi faqat faraz qilinsa-dalil egri dalil bo`lib ko`riladi.1 O`zbekiston Respublikasi Oliy sudida ko`rilgan bir ishda da`vogarning meros qoldiruvchi tomonidan farzand qilib olinganligi egri dalillar bilan isbotlanishi ko`rsatilgan. Bunday dalillar sifatida birinchidan, da`vogar meros qoldiruvchi tomonidan ikki yashar vaqtidan boshlab tarbiyalanganligi; ikkinchidan, da`vogar meros qoldiruvchining o`z bolalari familiyasida bo`lishligi;

uchinchidan, da`vogar meros qoldiruvchining to o`lim kuniga qadar birga yashaganligi ko`rsatiladi. Sudga oid dalillar (isbotlash vositalari)ning turlari tubandagicha: birinchidan, taraflar, uchinchi shaxslar va vakillarning bayonotlari; ikkinchidan, guvohlarning ko`rsatmalari; uchinchidan, yozma dalillar; to`rtinchidan, ashyoviy dalillar; beshinchidan, ekspertlarning fikrlari bo`ladi. Taraflar, uchinchi shaxslar va vakillarning bayonotlari. Bunday bayonotlar taraflar va uchinchi shaxslarning huquqlarini himoya qilish va sudda holis haqiqatni belgilash uchun muayyan ahamiyatga egadir. Fuqarolik ishi sudda taraflarning bayonotlarini eshitish bilan boshlanadi va sud majlisida aniqlanadigan faktlar to`g`risida tushuntirishlar olish maqsadida taraflarga savollar beriladi. Fuqarolik ishlari bo`yicha sud majlisida taraflarning hozir bo`lishlari umumiy qoida bo`yicha majburiy emas. Ammo alimentlar undirish to`g`risidagi ishlar bo`yicha-javobgarning sudga kelishi majburiy deb topilishi, uzrsiz sabablar bo`yicha sudga kelmaganida jarimaga tortilishi va majburiy tartibda keltirilishi mumkin. Bunday qoida ish uchun ahamiyatli bo`lgan faktlar to`g`risida javobgarning bayonotlarini eshitish zarurligi uchun belgilangan. Faktlar to`g`risidagi ma`lumotlar, avvalo ishning oqibati, qanday hal qilinishidan

manfaatdor bo`lgan shaxslrdan, ya`ni da`vogar va javobgardan olinadi. Ishning oqibatida bunday manfaatdor bo`lishlik taraflarning bayonotlari to`g`ri bo`lishligiga ta`sir etishi mumkin. Shu sababli faqat manfaatdor shaxslarning dalillarsiz, hech qanday tarzda asoslantirilmagan bayonotlariga qarab qaror chiqarish noto`g`ri bo`ladi. qonun fuqarolik ishining barcha hollarda obyektiv hal qilinishini ta`minlash maqsadida taraflarning va uchinchi shaxslarning o`zlariga ma`lum bo`lgan va ish uchun ahamiyatli holatlar to`g`risida bergan bayonotlari ish bo`yicha to`plangan boshqa dalillar qatorida tekshirilishi va baholanishi lozim deb ko`rsatma beradi (FPKning 68-moddasi). Sud faqat taraflarning tushuntirishlarinigina emas, umuman har qanday dalillarni ham boshqa dalillar bilan birga takkoslab tekshirishi lozim. Taraflarning ishga oid haqiqiy holatlar to`g`risida bergan ma`lumotlarigina dalil sifatida ahamiyatga ega bo`ladi. Binobarin, har xil fikrlar, xulosalar, vajlar dalil bo`lib hisoblanmaydi. Ba`zi hollarda taraflarning bayonotlarida boshqa taraf tomonidan ko`rsatilgan va uning tomonidan isbotlanishi lozim bo`lgan faktlarga iqror bo`lish ham bildiriladi. Bunday iqror o`z xarakteri bo`yicha sudda va suddan tashqarida hal qilinishi mumkin. Agar ish bo`yicha taraf biron-bir faktga sud majlisiga yoki sudga yozilgan arizasida iqror bo`lsa, bunday iqror sudga oid iqror bo`lib hisoblanadi. Sud majlisidan tashqarida qilingan iqrorlik dalil bo`lib hisoblanmasdan, o`z navbatida sud majlisida aniqlanishi lozim bo`lgan holat bo`lib ko`riladi. qarshi tarafning talablariga yoki e`tirozlariga asos qilib olingan faktlarga ikkinchi tarafning iqrorligi sud uchun majburiy emas. Agar iqrorlik ishning ahvoliga muvofiq kelishiga va tarafning bunday iqrorligida aldash, zo`rlik, g`o`rqitish, yanglishishta`siri yoki haqiqatni yashirish niyati

yo`qligiga shubxa qilish uchun sudda asos bo`lmasa, u holda sud iqror bo`lingan faktni aniqlangan deb hisoblashi mumkin. Ma`lumki qarz shartnomasi eng kam ish haqini o`n barobari miqdoridan ortiq bo`lsa, oddiy yozma shaklda rasmiylashtirilishi lozim. Aks holda, nizo bo`lganida shartnomaning tuzilganligini yoki uning ijro etilmaganligini isbotlash uchun guvohlarning ko`rsatmalariga asoslanib bo`lmaydi. Ammo qarzdorning qarzga sud majlisida iqror bo`linganida-bunday iqror e`tiborga olinishi mumkin. Guvohlarning guvohiklari (ko`rsatmalari) Sudda ko`riladigan fuqarolik ishiga oid holatlardan xabardor bo`lgan har qanday fuqaro guvoh bo`la oladi. Guvoh fuqarolik ishi uchun muayyan ahamiyatga ega bo`lgan faktni bevosita ko`rgan yoki boshqa shaxslardan eshitgan ma`lumotlar to`g`risida ko`rsatma berish uchun sudga chiqariladigan fuqaro ishning oqibatiga (qanday hal bo`lishiga) huquqiy jihatdan manfaatdor shaxs bo`lmasligi kerak. Guvoh shaxsiga nisbatan qo`yiladigan shartlardan yana biri guvoh bo`ladigan fuqaro ro`y bergan xodisalarni o`zlashtirishga, yodida (esida) saqlashga va so`ngra ular to`g`risida ma`lumotlar berishga qobiliyatli bo`lishi kerak. Faktlarni to`g`ri o`zlashtirish (qabul qila bilish) va ular to`g`risida ko`rsatmalar berishga qobiliyatli bo`lish-bo`lmaslik har safar, har bir konkret holatda sud tomonidan aniqlanadi. Chunonchi voyaga yetmagan bolani guvoh sifatida taklif qilish masalasi, bunday voyaga yetmagan shaxsning ruhiy holatiga qarab sud tomonidan hal qilinadi. Biron-bir faktni, ish holatini to`g`ri qabul qilish, yodda saqlash va bu to`g`rida sudda to`g`ri ma`lumotlar berish uchun guvohning sezgi organlari normal bo`lishi kerak. Ammo bu organlardan birida nukson bo`lishi, xodisani o`zlashtirishga yaroksiz bo`lishi, uning boshqa sezgi organlari bilan qabul qilingan faktlar

to`g`risida ma`lumot berishga to`sqinlik qilmaydi. Masalan, ko`zi ojiz fuqaro kulogi bilan eshitganlari to`g`risida guvohlik berishi mumkin. qonunda guvoh qatorida chaqirilish va so`roq qilinishi mumkin bo`lmagan shaxslar ko`rsatilgan. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 1) fuqarolik ishlari bo`yicha vakillar yoki jinoyat ishlari bo`yicha himoyachilar- vakillik yoki himoyachilik vazifalarini bajarishlari munosabati bilan o`zlariga ma`lum bo`lgan ahvollar to`g`risida; 2) o`zlarining jismoniy yoki ruhiy kamchiliklari sababli faktlarni to`g`ri o`zlashtirishga yoki ular haqida to`g`ri guvohlik berishga qobiliyatsiz shaxslar (FPKning 69-moddasi). Agar sudda kulogi og`irrok, ko`zi xirarok yoki ruhiy kasal bo`lgan shaxsning to`g`ri guvohlik burishligi to`g`risida gumon bo`lsa, bu ahvol, agar guvohni boshqa guvoh bilan almashtirish mumkin bo`lmaganida, mazkur shaxsning faktlarni qanchalik o`zlashtirishi va ular to`g`risida guvohlik berishga qobiliyatli bo`lish-bo`lmasligi ekspertiza orqali aniqlanishi mumkin. Guvoh chaqirishni iltimos qiluvchi shaxs guvohning ish uchun ahamiyatli bo`lgan qanday holatlarni tasdiqlay olishini ko`rsatishga va uning ismi, otasining ismi va familiyasini hamda turar joyini sudga ma`lum qilishga majbur (FPKning 70-moddasi). Bu ma`lumotlar sudga guvohning ko`riladigan ishga daxldor bo`lish- bo`lmaslimgini aniqlash imkonini beradi. Guvohning vazifalari FPKning 71- moddasida belgilangan. Bu qonunda aytilishicha, guvoh sifatida chaqirilgan shaxs sudga kelishga va haqqoniy ko`rsatuv berishga majbur. Musulmon huquqida to`g`ri guvohlik berishga jiddiy e`tibor berilgan. «Ey muminlar, adolat bilan turguvchi hamda o`zlarining yoki ota-ona va qarindosh-uruglarning zarariga bo`lsa-da, Ollox uchun to`g`ri guvohlik berguvchi

bo`linglar! U, ya`ni guvohlik berguvchi boy bo`ladimi, kambagal bo`ladimi, har ikkisiga Ollox ham Olloxning o`zi (sizlardan ko`ra) yaqinrokdir. Bas, adolat qilmasdan nafsi havoga ergashib ketmanglar. Agar tillaringni burib, noto`g`ri guvohlik bersanglar guvohlik berishdan bosh tortsanglar albatta Ollox qilayotgan amallaringizdan xabardor bo`lgan zotdir.1 «Biz insonni ota-onasiga yaxshilik qilishga buyurdik, ya`ni ota-ona xoh yaxshi, xoh yomon bo`lsin, xoh musulmon, xoh kofir bo`lsin, ularga yaxshilik qilish farzandning burchidir...» (Kur`oni Karim. Toshkent. «Chulpon» 1992 yil 285-286 betlar, «Akabut so`rasi»). Agar chaqirilgan guvoh sud majlisiga uzrsiz deb topilgan sabablarga ko`ra kelmasa, u sudga hurmatsizlik qilgani uchun O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarligi to`g`risidagi kodeksining 180-moddasiga asosan javobgarlikka tortilishi, ikkinchi chaqirishda ham kelmasa, u sudning ajrimiga ko`ra ma`muriy tartibda keltiriladi (FPKning 178-moddasi). Guvoh sud tomonidan asossiz deb topilgan sabablar bilan sudga ko`rsatma berishdan bosh tortsa yoki buyin tovlasa, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 238-240-moddalari bo`yicha javobgarlikka tortiladilar. Sudda guvohlik berish ko`pincha fuqaroning ishdan qoldirilishi bilan bog`liq bo`ladi. Shunday bo`lsa ham qonun fuqarolarning sudda guvohlik berishga burchli bo`lishlarini belgiladi va bunday ijtimoiy burchni bajarishdan bosh tortuvchilarning yuqorida ko`rsatil ganidek, mas`uliyatga tortilishini nazarda to`tadi.

qonun fuqarolarga sudda guvohlik berish burchini yuklash bilan birga ularga qator huquqlar ham beradi, chunonchi: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 115-moddasi va O`zbekiston Respublikasi FPKning 9- moddasiga asosan guvohlar sudda o`z ona tillarida ko`rsatma berishga haqlilar. Agar guvoh ish yuritilayotgan tilni bilmasa, sud tarjimon taklif qilishga majbur bo`ladi. Xodimlar jumlasidan bo`lgan guvohlar guvohlik berish uchun sudda hozir bo`lgan kunlarida o`rtacha ish haqini olish huquqiga ega bo`ladilar. Guvohlar sud majlisida og`zaki ravishda so`roq qilinadilar. Guvohlarning guvohliklari og`zaki shaklda bo`lishligi-sud tomonidan guvohning ko`rsatmalarini bevosita qabul qilish imkoniyatini ta`minlaydi. Faktik ma`lumotlar to`g`risida birmuncha to`la va har taraflama ma`lumotlarni ishni mazmunan ko`ruvchi sudda, guvohni so`roq qilish vositasidagina olish mumkin bo`ladi. Ba`zi hollarda boshqa sudda, chunonchi, guvohning yashash joyidagi sudda yoki boshqa organda, masalan, notarial idorada dalillarni ta`minlash tartibida olingan guvohlik ko`rsatmalaridan foydalanishga ham yo`l qo`yiladi. FPKning 72-moddasida ko`rsatilganidek, ishni ko`rayotgan sud joylashgan yerdan tashqarida doimiy yashaydigan va uzrli sabablar bilan sud majlisiga kelish imkoni bo`lmagan guvohlar sudning tashabbusi bilan, taraflarning yoki ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning yoxud guvohning iltimosi bo`yicha ishni ko`rayotgan sudning topshirig`iga binoan o`zlari yashab turgan joydagi sud tomonidan so`roq qilinishi mumkin. Bu guvohlar ishni ko`rayotgan sud majlisiga kelganlari holda sud ularni so`roq qila beradi. Fuqarolik ishining ko`rilishi boshqa kunga qoldirilganida, agar ishda ishtirok etuvchi shaxslar sud majlisida hozir bo`lsalar va guvohlarning ikkinchi marta kelishi qiyin bo`lsa, sud kelgan guvohlarni so`roq qila oladi. Bu guvohlarni yangi sud majlisiga qaytadan chaqirishga faqat zarur bo`lgan hollardagina yo`l qo`yilishi mumkin (FPKning 178-moddasi).

Guvohdan birmuncha aniq va to`g`ri ko`rsatmalar, ma`lumotlar olish maqsadida sudda raislik qiluvchi guvohga ish yuzasidan o`ziga shaxsan ma`lum bo`lgan holatlar to`g`risida gapirib berishni taklif qiladi (FPKning 183-moddasi). Bu qoida guvohlarning erkin himoya shaklida bayon etilishini belgilab, savol-javob shaklida olinadigan ko`rsatmalardan afzalligini bildiradi. Guvoh sud majlisida so`roq ilinishidan oldin ko`rsatma berishdan bosh tortganlik va atayin yolgon ko`rsatma berganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortilishi to`g`risida ogohlantiriladi. Guvohning bergan ko`rsatmasini to`g`ri baholash uchun sud uni so`roq qilishda uning shaxsi to`g`risidagi ma`lumotlarni taraflarga, uchinchi shaxslarga va boshqa guvohlarga nisbatan munosabatini aniqlaydi. Agar guvohning ko`rsatmalarida qarama-qarshilik bo`lsa, uning sababini bilishga harakat qilinadi. Guvohlarning ko`rsatmalarini baholashda sud bu ko`rsatmalarning nimaga asoslanganligini, xususan guvoh tomonidan ma`lum qilinmoqda bo`lgan faktlarning o`zlashtirilishi sharoitlari, ishga oid holatlarning ko`rilishi, eshitilishida guvohning ruhiy holati xususiyatlarning ta`siroti bo`lgan- bo`lmaganligini aniqlashi lozim. Guvohning manfaatlarini ko`zlab va ishning vaqtida ko`rilishini ta`minlash maqsadida sudga uzrli sabablar bilan,chunonchi, kasalligi, kariligi, invalid bo`lishi tufayli kela olmagan guvoh o`zining yashash joyida so`roq qilinishi mumkin. Guvohlarning sud majlisida so`roq qilinishiga oid qoidalar to`g`risida birmuncha batafsil ma`lumotlar shu kitobning 17-bobida (sudda ishni ko`rish bobida) bayon etiladi. Yozma dalillar. Bu xildagi dalillar ish uchun ahamiyatli holatlar to`g`risidagi ma`lumotlar ifodalangan aktlar, hujjatlar hamda ishga oid bo`lgan va shaxsiy xarakterdagi yozishmalardan iborat bo`ladi (FPKning 73-moddasi).

Yozma dalillar fuqarolik ishlarini hal qilish uchun muayyan ahamiyatga ega bo`lgan faktlar to`g`risidagi ma`lumotlar o`z mazmunida yozma ravishda ifodalangan hujjat hisoblanadi. Bunday hujjatlar turli guvohnomalar, attestatlar, diplomlar, ma`lumotnomalar, shartnomalar, tilxatlar va boshqa mazmundagi hujjatlar, yozishmalar bo`lishi mumkin. Fuqarolik protsessida yozma dalillar muhim ahamiyatga egadir, chunki ularning mazmunida ifodalanadigan ma`lumotlar aniqlashtirilgan shaklda beriladi. Yozma dalillarning taqdim qilinishi va talab qilib olinishiga oid qonunlar FPKning 74-76-moddalarida belgilanadi. Bu qonunlarda aytilishicha, yozma dalilni taqdim etuvchi shaxs shu dalil bilan ish uchun ahamiyatli bo`lgan qanday holatlarni aniqlash mumkin ekanini ko`rsatishga majbur, talab qilib olishni iltimos qilgan holda esa-shu hujjatni tavsiflab berishga va yozma dalil mazkur shaxsdan deb hisoblashi uchun qanday asosi borligini ham ma`lum qilishga majbur. Davlat muassasalari, korxonalari, jamoa xo`jaliklari va boshqa kooperativ va jamoat tashkilotlaridan yoki fuqarolardan sud talab qiladigan yozma dalillar bevosita sudga yuboriladi. Sud, shuningdek yozma dalillarni talab qilib olish to`g`risida iltimos qilgan shaxsga shu dalilni sudga keyin yana taqdim etish sharti bilan olishga huquq beradigan guvohnoma berishi mumkin. Sud talab qilingan yozma dalillarni taqdim etishga imkoniyati bo`lmay, ishda qatnashmaydigan tashkilotlari, muassasalari, korxonalari, jamoat birlashmalari, shuningdek fuqarolar buning sababini ko`rsatib, bu haqda sudni xabardor qilishga majburdirlar. Sudni xabardor qilmaganlari holda, shuningdek yozma dalilni taqdim etishni rad qilganliklarining sababi sud tomonidan uzrsiz deb topilsa, sud davlat muassasalari, korxonalari, boshqa kooperativ va jamoat tashkilotlarining bunda aybli mansabdor shaxslariga yoki fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravarigacha miqdorda jarima solinishi mumkin.

Jarima solish tegishli mansabdor shaxslarni va fuqarolarni sud talab qilayotgan yozma dalilni taqdim etish majburiyatidan ozod qilmaydi. Odatda yozma dalillarning asli taqdim qilinadi. Agar hujjatning nusxasi taqdim etilgan bo`lsa, sud zarur bo`lgan holda hujjatning aslini taqdim etishni talab qilishga haqli. Yozma dalillarni sudga taqdim qilish qiyin bo`lsa, masalan, ular nihoyatda ko`p bo`lsa yoki ulardan faqat bir qismigina ish uchun ahamiyatli bo`lsa, sud ularning tegishli ravishda guvohlantirilgan ko`chirmasini talab qilishi yoki dalillar saqlanayotgan joyida ko`zdan kechirish va tekshirish mumkin. Yuqorida ko`rsatilgan qonunlarning mazmuniga ko`ra yozma dalillar tubandagicha turlarga bo`linishi mumkin: 1-dan, hujjatni asli (originali) va nusxaga bo`linadi. Fuqarolik ishi ko`rilishida umumiy qoida bo`yicha hujjatning asli talab qilinadi. Uning topshirilishi mumkin bo`lmagandagina nusxasi qabul qilinishi mumkin; 2-dan, mazmuni bo`yicha muayyan erkni ifodalaydigan va ma`lumotlar bildiradigan hujjatlarga bo`linadi. Erkin ifodalaydigan yozma dalillarda, masalan, shartnomada yoki bitimda (vasiyatnomani ifodalashda) shaxsning erki ko`rsatiladi. Ma`lumotlarga oid yozma dalillarda esa-bunday erkning ifodalanishi bo`lmaydi. Bularda informatsion xarakterdagi ma`lumotlar, masalan, fuqaroning tug`ilishi, nikohga kirishi, o`limi holatlarini ro`yxatga olish organlari tomonidan berilgan hujjatlar bo`ladi; 3-dan, yozma dalillar rasmiy va xususiy hujjatlarga bo`linadi. Davlat organlari, kooperativ va jamoat muassasalari, korxonalari va tashkilotlari tomonidan berilgan hujjatlar rasmiy hujjatlar deb ataladi. Bular jumlasiga sud qarorlari va hukmlari, davlat boshqaruv organlarining aktlari va shu kabi hujjatlar kiradi. Fuqarolar qo`li bilan yozilgan yoki imzolangan hujjatlar norasmiy yoki xususiy hujjatlar

hisoblanadi. Bundan hujjatlar jumlasiga turli yozishmalar, bitimlar, shartnomalar va shu kabilar kiradi; 4-dan, yozma dalillar ifodalanishi shakli bo`yicha oddiy yozma va notarial guvohlantirilgan hujjatlarga bo`linadi. Yozma shakldagi hujjatlar o`z navbatida oddiy yozma va murakkab hujjatlarga bo`linadi. Oddiy yozma dalillar qonun talabiga binoan tegishli tartibda, masalan, notarial tartibda yoki hokimiyatlarda va o`zini-o`zi boshqaradigan idoralar guvohlantirilmagan hujjatlar bo`ladi. Bunday hujjatlarning summasiga qarab dalillar sifatida qabul qilinishiga barcha hollarda yo`l qo`yiladi. Notarial tasdiqlanishi talab etiladigan bitimlardan tashqari, quyidagi bitimlar oddiy yozma shaklda tuziladi: 1) yuridik shaxslarning o`zaro va fuqarolar bilan bitimlari; 2) fuqarolar o`rtasidagi belgilangan eng kam oylik ish haqining o`n baravaridan ortiq summadagi bitimlar qonunda belgilangan hollarda esa-bitim summasidan qat`iy nazar boshqa bitimlar. Bitimning oddiy yozma shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligiga olib kelmaydi, biroq nizo chiqqan taqdirda taraflarni bitimning tuzilganligini, mazmunini yoki bajarilganligini guvohlarning ko`rsatuvlari bilan tasdiqlash huquqidan mahrum qiladi. Taraflar bitimlarning tuzilganligini, mazmuni yoki bajarilganligini yozma yoki boshqa dalillar bilan tasdiqlashga haqlidir.

qonunda yoki taraflarning kelishuvida to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatilgan hollarda bitimning oddiy yozma shakliga rioya qilmaslik uning haqiqiy emasligiga olib keladi. Ba`zi hujjatlarning haqiqiy sanalmaslik xavfi ostida notarial tartibda guvohlantirilishi lozimligi qonun bilan talab qilinadi. Masalan, davlat notarial idorasi tomonidan guvohlantirilgan yozma bitimlar, masalan, uy-joyning olinishi- sotilishi to`g`risidagi shartnomalar notarial tartibda guvohlantirilgan yozma dalillar hisoblanadi. Ba`zi hollarda bitimning notarial shakli yoinki qonun talabiga ko`ra biron-bir organda guvohlantirilgan (tasdiqlangan) bo`lishligi muhim holat bo`lib ko`riladi, chunki bitimning shakliga rioya qilinmagan bo`lsa, bunday bitim haqiqiy hisoblanmaydi. Boshqa hollarda qonun hujjatning haqiqiy sanalishi uchun, faqat uning notarial tartibda guvohlantirilishinigina emas, balki kommunal bo`limda yoki boshqa bir tashkilotda, masalan, ZAGSda ro`yxatdan o`tkazilishini ham talab qiladi. Agar bunday talablar bajarilmagan bo`lsa, (bitim, hujjat), yuridik ahamiyatga ega bo`lmaydi. qonun bilan talab qilinadigan bitimning shakli (formasi)ga rioya qilmaslik oqibati, bu to`g`rida qonunda to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatilgan hollardagina vujudga keladi (FKning 115-moddasi). Muayyan faktlarni belgilash uchun qonun, dalil sifatida qonunda formasi va mazmuni aniq nazarda tutilgan hujjatlarnigina berilishini talab qiladi, masalan, fuqaroning tug`ilishi, farzand qilib olinganligi, nikohga kirishi, nikohning bekor qilinishi, vafot etishi to`g`risidagi faktlar ZAGS organlaridan olingan hujjatlarning ko`chirmalari bilan tasdiqlanishi kerak. Fuqarolik ishida dalil sifatida keltirilgan hujjatning kalbaki bo`lishligi to`g`risida arz qilinishi, nizo qo`zg`atilishiga asos bo`lishi mumkin. Bunday hollarda sud hujjatining haqiqiy bo`lishligi-bo`lmasligini boshqa dalillar bilan solishtirish yoki guvohlardan so`rash yoxud xatni solishtirish uchun ekspertizaga berish yo`li bilan

tekshiradi. Hujjatning haqiqiyligi yoki kalbakiligi to`g`risida masala ishni hal qiluvchi sud tomonidan ko`rilayotgan ishni to`xtatmasdan va ro`y bergan nizoni hal qilishni jinoyat protsessi tartibida hal qilish uchun topshirmasdan, sudning o`zi hal qiladi. Agar hujjatning kalbaki bo`lishligi to`g`risidagi nizoni ko`rishda, hujjatning darhaqiqat kalbakiligi aniqlansa, bunday hujjat fuqarolik ishi bo`yicha dalil sifatida qabul qilinmaydi. Kalbaki hujjat topshirilgan shaxsga nisbatan qonunda ko`rsatilgan harakatlar amalga oshiriladi. Ashyoviy dalillar. Ashyoviy dalillar to`g`risida FPKning 79-moddasida ko`rsatilgan, bunda ishni mazmunan hal qilish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarni aniqlash vositasi bo`lib xizmat qilishi mumkin bo`lgan narsalar (predmetlar) ashyoviy dalil bo`lishligi belgilangan. Binobarin, muayyan faktlar (holatlar)ning mavjud bo`lishligi biron-bir ashyo bilan, uning xususiyatlari, turgan joyi, unda qoldirilgan izlar bilan isbotlanishi mumkin bo`lgan hollarda, bunday ashyo fuqarolik ishida isbotlash vositasi (dalil) bo`ladi. Ashyoviy dalillar ko`pincha nizoning predmeti bo`ladigan narsalar: kiyim- kechak, mebel, uy-ruzgor ashyolari, fotorasmlar va shu kabilardan iborat bo`ladi. Ashyoviy dalillarni sudga taraflar topshiradilar, ammo sud ularni o`z tashabbusi bilan ham talab qilib olishi mumkin. Ashyoviy dalilni taqdim etuvchi yoki uni talab qilib olishni iltimos qiluvchi shaxs dalil bilan ish uchun ahamiyatli bo`lgan qanday holatlarni aniqlash mumkin ekanligini ko`rsatishga majbur. Ashyoviy dalillarni talab qilib olish yoki taqdim qilish tashabbusi to`g`risidagi qoidalar FPKning 80-moddasida keltirilgan. Bu qonunlarda ko`rsatilishicha, ishda ishtirok etuvchi yoki ishtirok etmokchi shaxsdan dalil sifatida biror narsani talab

qilib olishni suddan iltimos qiluvchi shaxs shu narsani tavsiflab berishi va uning mazkur shaxsda deb hisoblanishi uchun qanday asosi borligini ko`rsatish lozim. Davlat muassasalari, korxonalari, jamoa xo`jaliklari va boshqa kooperativ hamda jamoat tashkilotlaridan yoki fuqarolarning sud talab qiladigan ashyoviy dalillar bevosita sudga yuboriladi. Sud, shuningdek ashyoviy dalilni talab qilib olish to`g`risida iltimos qilgan shaxsga shu dalilni sudga keyin taqdim etish sharti bilan olishga huquq beriladigan surov xati ham berishi mumkin. Ishda ishtirok etayotgan davlat muassasalari, korxonalari, kooperativ hamda jamoat tashkilotlari yoki fuqarolar talab qilinayotgan narsani taqdim etish yoki sud belgilagan muddatda keltirish imkoniga ega bo`lmasalar, buni sababini ko`rsatib, sudni xabardor qilishga majburdirlar. Sudni xabardor qilmaganlari holda, shuningdek agar sudning narsani taqdim etish to`g`risidagi talabi sud uzrli deb topgan sabablar bilan bajarilmagan taqdirda, davlat muassasalari, korxonalari, kooperativ hamda jamoat tashkilotlarining bunda aybli mansabdor shaxslarga yoki fuqarolarga eng kam ish haqining besh baravarigacha miqdorda jarima solinadi. Jarima solish tegishli mansabdor shaxslarni va fuqarolarni sud talab qilayotgan narsani taqdim etish majburiyatidan ozod qilmaydi (FPKning 81-moddasi). Sud taraflarning ishtirokida ashyoviy dalillarni sud majlisida ko`rib chiqadi. Agar ashyoviy dalillar biron-bir sabablarga ko`ra sudga keltirilishi mumkin bo`lmasa-ular turgan joyida ko`riladi. Ashyoviy dalilning ko`rilishi natijalari sud majlisi bayoniga yoziladi. Shu tarzda sudga keltirilishi mumkin bo`lmagan yozma dalillar ham ko`riladi va tekshiriladi. Sud majlisi bayoniga ashyoning ro`yxati bilan birga uni ko`rishda chizilgan rejalar olingan rasmlar va shu kabilar ilova qilinadi.

Agar ashyoviy dalillar oziq-ovqatlar va tez buziladigan boshqa narsalar bo`lsa, ishda ishtirok etuvchi shaxslar xabardor qilinib, bu oziq-ovqatlar sud tomonidan darhol ko`zdan kechirilgan bo`lsa, o`sha shaxslarga qaytariladi yoxud ularni tegishlicha foydalanishlari mumkin bo`lgan muassasalarga, korxonalarga yoki tashkilotlarga topshiriladi. Keyingi holda narsaning egasiga o`sha xil va o`sha sifatdagi narsalar qaytariladi yoki ularning qaytarish vaqtidagi davlat bahosi bo`yicha qimmati to`lanadi. Ashyoviy dalillar FPKning 83-moddasiga muvofiq saqlanadi va qaytariladi. Bu qonunda ko`rsatilishicha, ashyoviy dalillar sudning ajrimi bilan ishga qo`shiladi va ishda saqlanadi yoki alohida ro`yxat bo`yicha sudning ashyoviy dalillarni saqlash kamerasiga topshiriladi. Sudga keltirilishi mumkin bo`lmagan narsalar ular turgan joyda saqlanadi. Ular batavsil tasvirlanishi, muhrlanishi zarur bo`lgan holda foto yoki vidio so`ratga olinishi lozim. Ashyoviy dalillar sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirganidan keyin ular kimdan olingan bo`lsa, o`sha shaxslarga qaytariladi yoki shu narsalarga sud kimni huquqli deb topgan bo`lsa, o`sha shaxslarga beriladi. Alohida hollarda sud ashyoviy dalillarni ko`zdan kechirib va tekshirib chiqqanidan keyin ular kimdan olingan bo`lsa, o`sha shaxslarga ish tamomlanmasdan avval qaytarilishi mumkin, lekin buning uchun mazkur shaxslar ularni qaytarish haqida iltimos qilgan bo`lishlari va bunday iltimosni qanoatlantirish ishni tekshirish va hal qiluv qarorini ijro qilish uchun zararsiz bo`lishi shart. qonun bo`yicha fuqarolarning egaligida bo`lishi mumkin bo`lmagan narsa (predmet)lar tegishli davlat muassasalariga yoki tashkilotlarga o`tkaziladi. Ekspertning fikri. Ishni tekshirish vaqtida kelib chiqqan fan, san`at, texnika yoki hunar sohasida maxsus bilim talab qiladigan masalalarni tushuntirish uchun sud

taraflarning va ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimoslari bo`yicha yoki o`z tashabbusi bilan ekspertiza tayin qilishi mumkin (FPKning 84-moddasi). Ekspertiza har turli masalalar bo`yicha tayinlanishi mumkin, chunonchi fuqarolik ruhiy holati tekshirilganida-psixiatriya ekspertizasi, yozuvlar, xatlar tekshirilganida-kriminalistik ekspertiza va shu kabi ekspertizalar tayinlanishi mumkin. Ekspertiza vositasida faktlar tahlil qilinadi. Faktlarni ekspertlar fan nuqtai nazaridan yoki o`zlarining maxsus tajribalariga asoslanib tushuntiradilar. Ekspertning fikri isbotlash vositasi hisoblanadi. Ekspertiza esa-bilimdon yoki hunarmand shaxslarning yordamida dalillarni tekshirish usuli bo`lib ko`riladi. Ekspertiza sudda faktlarni tekshirish vaqtida zarur bo`lib qoladi, chunki sudyalarda maxsus bilimlar bo`lmaganligi tufayli ba`zi faktlar sud tomonidan tekshirilishi va to`g`ri baholanishi ancha murakkab bo`lishi mumkin. Ishda ishtirok etuvchi shaxs ekspertlarning tushuntirish lozim bo`lgan masalalarni sudga taqdim etishga haqlidir. Ekspertlarning fikri talab qilinadigan masalalarning qat`iy doirasini sudning o`zi belgilaydi. Sud taklif qilingan masalalarni rad qilsa, buni asoslantirishga majbur (FPKning 85-moddasi). Ekspertlar o`z fikrlarini berish uchun dalillarni tekshirishlari, materiallar bilan tanishishlari, guvohlarga va taraflarga savollar berishlari mumkin. Ekspertlar o`z fikrlarini berishda dalillarni tekshirish yo`li bilan belgilangan faktlarga va o`zlarining maxsus bilimlariga asoslanadilar. Ekspertizani ekspertlarning fikrlariga tenglashtirmaslik kerak. Ekspertiza-dalillarni tekshirish jarayoni bo`lsa, ekspertlarning fikrlari esa-ish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarni tekshirish natijasi, isbotlash vositasi (dalil) bo`lib hisoblanadi. Modomiki, ekspertiza dalillarni tekshirish usuli bular ekan, ekspertning fikri esa-isbotlash vositasi bular ekan, demak ekspertiza muayyan protsessual tartibda

o`tkazilgan bo`lishi lozim. Ekspertiza sudda o`tkaziladigan yoki tekshirishning xarakteri bo`yicha zarar bo`lsa yoxud tekshiraladigan predmetni sudga keltirish mumkin bo`lmasa yoki qiyin bo`lsa suddan tashqarida o`tkaziladi. Ekspertiza tayin qilish to`g`risidagi ajrimda qanday masalalar bo`yicha ekspertlarning fikri talab qilinishi va ekspertiza o`tkazish kimga topshirilganligi ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Ekspertlarni tayinlashda sud ishida ishtirok etayotgan shaxslarning fikrlarini e`tiborga oladi. Ekspertiza tegishli muassasalarning eksprtlari yoki sud tarafidan tayinlanadigan boshqa mutaxassislar tomonidan o`tkaziladi. Bunday muassasalar, chunonchi: O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi sud ekspertizasi instituti, O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni Saqlash vazirligi qoshidagi sud-meditsina ekspertizasi va shu kabi boshqa ekspertiza muassasalari bo`lishi mumkin. Odatda ekspertizani sud o`z tashabbusi bilan tayinlaydi, ammo taraflar sud tayinlagan ekspertlarning tekshirish o`tkazishiga qarshi chiqishlari ularga chetlatish haqida (otvod berishlari) mumkin. Taraflar ekspertlarga savollar berishlari ularning xulosalari to`g`risida o`z fikrlarini aytishlari, takror ekspertiza o`tkazilishi to`g`risida iltimos qilishlari mumkin. Tekshirish o`tkazish uchun ekspertlarni tanlash huquqi sudga berilgan. Bu masala yuzasidan taraflarning o`zaro kelishuvlari sud uchun majburiy emas. Shu bilan birga taraflarning har qaysilari bir necha ekspertlardan qaysi birini ekspert qilib tayinlash lozimligi to`g`risida o`z fikrlarini aytishlari mumkin, ammo masalani uzil-kesil sud hal qiladi. Ekspert qilib tayinlangan shaxs sudning chaqiruvi bo`yicha kelishga va o`z oldiga qo`yilgan masalalar bo`yicha holis fikr berishga majbur.

Agar ekspert sudning chaqiruvi bo`yicha sud uzrli deb topgan sabablarga ko`ra kelmasa, unga FPKning 86-moddasida belgilangan miqdorda jarima solinadi. Ekspert fikr berishdan bosh tortsa yoki buyin tovlasa, O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 238-240-moddasi bo`yicha javobgarlikka tortiladi (FPKning 86-moddasi). Ekspertning huquqlari FPKning 87-moddasida belgilangan. Bu qonunda ko`rsatilishicha, ekspert o`zini-o`zi ekspert sifatida qiziktiradigan holatlarni aniqlash uchun ish materiallari bilan tanishishga, ishda ishtirok etayotgan shaxslarga hamda guvohlarga savollar berishga, joyni borib ko`rishda ishtirok etishga va uning qo`shimcha materiallarning berilishi to`g`risida sudda iltimos qilishga haqlidir. Ekspert, agar unda berilgan materiallar yetarli bo`lmasa yoki o`z zimmasiga yuklangan vazifani bajarish uchun yetarli bilimga ega bo`lmasa, fikr berishdan bosh torta oladi. Belgilangan tartibda ekspertiza o`tkazilganidan so`ng ekspert o`zining fikrini yozma shaklda beradi va u ishga qo`shib qo`yiladi. Sud ekspertga o`z fikrini og`zaki tushuntirib, berishni taklif qilish huquqiga egadir. Og`zaki tushuntirish sud majlisining bayoniga yoziladi, ekspertga ukib beriladi va uning tomonidan imzolanadi. Ekspertning fikri o`tkazilgan tekshiruvlarning batafsil bayonidan, ularning natijasida chiqarilgan xulosalar va sudning kuygan savollariga asoslantirilgan javoblardan iborat bo`lmog`i lozim. Agar ekspert ekspertiza o`tkazilayotganida sudning kuygan savollarida ko`rsatilmagan, lekin ish uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarni aniqlasa, u o`zining fikriga shu holatlar to`g`risidagi xulosalarni kiritishga haqlidir (FPKning 88- moddasi).

Ekspertning fikri sud uchun majburiy emas va sud unga belgilangan qoidalarga binoan baho beradi. Ekspertning fikriga sudning qo`shilmaganlik sababi ish bo`yicha chiqarilgan hal qiluv qarorida yoki ajrimda asoslantirilgan bo`lishi lozim. Ayrim hollarda sud (sudya) taraflarning iltimoslari bo`yicha yoki o`z tashabbusi bilan bir necha ekspertlar tayinlashi mumkin. Bunday hollarda ular o`zaro maslaxatlashishga haqlidirlar. Agar ekspertlar umumiy bir xulosaga kelsalar, ularning hammasi bir fikrni imzolaydilar. Agar ular kelisha olmasalar, ularning har biri alohida fikr yozadi. Sud bunday holda ekspertlardan qo`shimcha bayonot topshirishni talab qilishi yoki boshqa ekspertlar tayinlashi mumkin (FPKning 89- moddasi). Ekspert (ekspertlar)ning fikri olinganidan so`ng sud ular oldiga qo`yilgan savollarga javob olingan-olinmaganligi, ularga berilgan materiallardan qanday to`liq foydalanganligini, qilingan xulosalarning tekshirish materiallariga muvofiq kelishligini aniqlaydi. Ekspertlarning fikri qat`iy bo`lsagina isbotlash vositasi (dalil) sifatida foydalanilishi mumkin. Taxminiy xulosalarning sudning chiqaradigan qarori asosiga quyib bo`lmaydi. Dalillarning tekshirilishi va ularga baho berilishi to`g`risi da shuni aytish kerakki, sud tomonidan dalillar sifatida qabul qilinadigan ma`lumotlarning qanday sharoitlarda, qaysi usulda olinganligini tekshirish muayyan ahamiyatga egadir. Sud haqiqatni aniqlash uchun ishning barcha holatlarini, to`plangan dalillarni chukur tekshirishi zarur, chunki ishning haqiqiy holatini har tomonlama tekshirish prinsipining (FPKning 15-moddasi) buzilishi sud qarorini bekor qilish uchun asos bo`ladi. Sudga oid dalillarning haqiqiyligini belgilash maqsadlarida birinchi instansiya sudi dalillarni bevosita tekshiradi, sudga ma`lum qilingan

ma`lumotlarning (guvohlarning guvohliklari, yozma hujjatlarning) qanchalik to`g`ri bo`lishligini aniqlaydi. Sud taraflarning ishtirokida dalillarni tekshirish natijasida ularga baho beradi, ya`ni qanday holatda, qanday faktlar haqiqatda ro`y berganligi to`g`risida xulosa chiqaradi. FPKning 67-moddasida ko`rsatilganidek, sud dalillarga ishdagi hamma holatlarni sud majlisida har taraflama to`liq va beg`araz ravishda ko`rib chiqishga asoslangan o`z ichki ishonchi bo`yicha, qonunga amal qilib baho beradi. Bu qonunda hech qanday dalil sud uchun oldindan belgilanib qo`yilgan kuchga ega emasligi aytiladi. Dalillarni ichki ishonch bo`yicha baholash to`g`risidagi qoidaning ma`nosi-dalillar sifatiga keltirilgan ma`lumotlarning to`g`ri bo`lish-bo`lmasligi va bu dalillar (vositalar) tekshirilayotgan holatlarning haqiqatan sodir bo`lishligi to`g`risidagi masalani sudyalarning o`zlari hal qilishlarini bildiradi. Sudning dalilni tekshirish va baholash to`g`risidagi xulosalari hal qiluv qarorining asoslantirish qismida ko`rsatiladi (FPKning 206-moddasining 4-qismi). Sudda mutaxassisning ishtirok etishi Amaldagi fuqarolik protsessual huquqiga kiritilgan yangi jihatlardan mutaxassislarni fuqarolik ishlarini sudda ko`rib hal etishda, ularning bilim va hunarlaridan foydalanish huquqini qonunlashtirishidir. FPKning 90-moddasida sudda mutaxassislikning ishtirok etishi to`g`risida ko`rsatilgan, bu qonunda belgilanishicha, sudga yoki sud majlisi ishtirochilariga dalillarning tekshirishda fan, texnika, san`at yoki hunar sohasida maxsus bilim va malaka talab qilingan hollarda, sudda ishni ko`rishda ishtirok etish uchun mutaxassis taklif qilinadi.

Sudning mutaxassis chaqirish haqidagi talabi mutaxassis ishlab turgan tashkilot rahbari uchun majburiydir. Mutaxassislar ekspertlar kabi ekspertiza muassasalarida ishlamasligi ham mumkin. Mutaxassisdan ish yuritishni tayyorlov bosqichida, ishni sudda mazmunan ko`rishda va ijro bosqichida ham foydalanish mumkin. Mutaxassis sudga sud muhokamasida dalillarni aniqlashda va uni asoslashda o`z fikrini berish uchun jalb etiladi. Mutaxassis sifatida sudga tibbiyot xodimlari, pedagoglar, muzikashunoslar va boshqa ma`lum bilim, hunar va malakaga ega bo`lgan shaxslar chaqirilishi mumkin. Sud muhokamasini o`tkazishda ilmiy-texnika vositalarini (magnitafon, vidiomagnitafon, kinoga olish apparatlari va boshqa apparatlar)ni qo`llash uchun mutaxassis chaqirishi mumkinligi belgilangan (JPKning 69-moddasi). Sudda ishtirok etish uchun jalb etilgan mutaxassis protsessda qator protsessual huquq va majburiyatlarga ega, masalan, mutaxassis: o`zining qanday maqsadda chaqirilganligini bilish; basharti tegishli bilimlarga ega bo`lmasa, ish yuritishda ishtirok etishdan bosh tortish; o`zi ishtirok etayotgan protsessual harakatlarga oid ish materiallari bilan tanishish; o`zi ishtirok etayotgan protsessual harakatlarga aloqador arz va mulohazalar bildirish; sudning ruhsati bilan savollar berish; sudning harakatlari ustidan shikoyatlar keltirish huquqiga egadir. Yana mutaxassis quyidagi majburiyatlarga amal qilishi darkor, jumladan, mutaxassis: sudning chaqiruviga binoan hozir bo`lishi; sud muhokamasini yuritishda dalillarni topish va mustahkamlash uchun ilmiy-texnika vositalari, maxsus bilim va malakasidan foydalangan holda ishtirok etishi; Ish bo`yicha haqiqatni aniqlash uchun ahamiyatli bo`lgan holatlarga e`tiborni qaratishi; o`zi bajarayotgan harakatlar bo`yicha tushuntirishlar berishi; nizoni kelib chiqish sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish choralarini ishlab chiqishda sudga

yordam berishi; ishning sud majlisi vaqtida tartibga rioya etishi va ish yuzasidan o`z malakasiga asoslangan holda fikr berishi lozim. Fuqarolik ishini ko`rayotgan sudga chaqirilgan mutaxassis sud uzrsiz topgan sabablarga sud chaqiruvi bo`yicha kelmasa, uning eng kam ish haqining besh baravarigacha miqdorda jarima solinishi nazarda tutilgan (FPKning 91-moddasi 3-qismi).Mutaxassisning fikri sud uchun majburiy bo`lmaydi, agar sud lozim topsa, boshqa mutaxassislarni jalb etishlari mumkin. Dalillarni ta`minlash Sud amaliyotida manfaatdor shaxslarning huquq va erkinliklarini himoya qilishda muhim ahamiyatga egadir. Dalillarni ta`min-lash bilan ish ko`rish tezlashadi, shu boradagi ayrim tusiklar bartaraf etiladi. FPKning 60-moddasida ko`rsatilganidek, o`zlari uchun zarur bo`lgan dalillarni keyinchalik taqdim etish mumkin bo`lmay qoladi yoki qiyinlashadi, deb havotirlanish uchun asosi bo`lgan shaxslar ish ko`rilayotgan vaqtda suddan yoki da`vo qo`zg`atilishidan oldin va keyin sudyadan o`sha dalillarni ta`minlashni iltimos qilishlari mumkin. Bu qonunga muvofiq taraflar, chunonchi, biron-bir guvohning boshqa joyga ketib qolishligini nazarda tutib, undan so`roq olib qolinishini, biron-bir hujjatning yo`qotilishi to`g`risida havotir-lanish bo`lganida, uning asli yoki tasdiqlangan ko`chirmasi olinishini va shu kabi boshqa dalillarning sud majlisiga qadar

saqlanishini ta`minlash to`g`risida iltimos qilishlari mumkin.1 Ariza dalillarni ta`minlash uchun protsessual harakatlar qilinishi lozim bo`lgan joydagi sudga topshiriladi. Dalillarni ta`minlash to`g`risidagi arizalarda ta`minlash kerak bo`lgan dalillar tasdiqlanishi uchun shu dalillar zarur bo`lgan holatlar ariza beruvchini dalillarni ta`minlash to`g`risidagi iltimos bilan murojaat qilishga olib kelgan sabablar, shuningdek ta`minlanadigan dalil zarur bo`lgan ish ko`rilishi lozim (FPKning 62- moddasi). Dalillarni ta`minlash to`g`risidagi arizada yuqorida ko`rsatilganlardan tashqari, ish uchun ahamiyatli bo`lgan boshqa ma`-lumotlar ham ko`rilishi mumkin. Dalillarni ta`minlash tartibi FPKning 63-moddasida belgilangan. Bu qonunda aytilishicha, dalillarni ta`minlash sudya tomonidan FPKda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Ariza beruvchiga va boshqa manfaatdor shaxslarga dalillarni ta`minlash vaqti va joyi haqida xabar qilinadi, lekin ularning kelmay qolishi dalillarni ta`minlash haqidagi arizani ko`rishga to`sqinlik qilmaydi. Keyinga qoldirish mumkin bo`lmagan hollarda, shuningdek oqibatda ariza beruvchi bilan kimning o`rtasida nizo kelib chiqishini aniqlash mumkin bo`lmagan hollarda, dalillarni ta`minlash faqat birgina ariza beruvchining o`zini xabardor qilish yo`li bilan amalga oshiriladi. Dalillarni ta`minlash tartibida sudyalar taraflarning, uchinchi shaxslarning bayonotlarini eshitadi, guvohlarni so`roq kiladi, ekspertiza tayinlaydi, yozma va ashyoviy dalillarni talab qilib oladi, ko`rib chiqadi yoki joyga borib ko`zdan kechirish o`tkazadi. Dalillarni ta`minlash tartibida to`plangan hamma materiallar ishni ko`radigan sudga yuboriladi yoki ariza beruvchining o`ziga beriladi.

FPKning 62-moddasida da`voni ta`minlash to`g`risidagi arizaning sudya tomonidan ko`rilishi va to`plangan materiallarning ishni ko`radigan sudga yuborilishi muddati ko`rsatilmagan bunday hollarda sudning protsessual harakatlari mazmuni va natijalari jihatidan sud topshiriqlarini bajarish harakatlariga uxshash bo`lganligi tufayli analogiya bo`yicha FPKning 65- moddasida ko`rsatilgan o`n besh kunlik muddatda bajarilishi kerak. Bu to`g`rida tuzilgan bayonotlar esa-tuzilgan zamon darhol yuborilishlari lozim. Dalillarni ta`minlash to`g`risida chiqarilgan ajrim ustidan shikoyat berish mumkin emas. Dalillarni ta`minlashni rad qilish to`g`risidagi ajrim ustidan xususiy shikoyat berilishi yoki xususiy protest keltirilishi mumkin (FPKning 64-moddasi). qonunda ishni ko`rayotgan sudning dalillar to`plash maqsadlarida boshqa sudlarga ayrim topshiriqlar berishi mumkinligi ham nazarda tutilgan. Fuqarolik protsessining bevosita o`tkazilishi prinsipidan istesno tariqasida, ayrim hollarda dalillarni to`plash va ta`minlash yuzasidan protsessual harakatlarni boshqa shahar yoki rayonda o`tkazish zarur bo`lgan hollarda ish ko`rayotgan sud tegishli sudga bu to`g`rida topshiriq berishi mumkin. Sud topshirig`i ajrim bilan rasmiylashtiriladi va unda kurilayotgan ishning mazmuni, aniqlanishi zarur bo`lgan holatlar, topshirikni bajaruvchi sud to`plashi lozim bo`lgan dalillar ko`rsatiladi. Bu ajrim qaysi sud nomiga yozilgan bo`lsa, shu sud uchun majburiydir va ush besh kungacha bo`lgan muddat ichida bajarilishi lozim (GPKning 65-moddasi). Sud topshirig`ini bajarish tartibi FPKning 66-moddasida belgilangan. Bu qonunda ko`rsatilishicha, sud topshirig`ini bajarish sud majlisida belgilangan tartibda o`tkaziladi. Ishda ishtirok etuvchi shaxslar majlisning vaqti va joyi to`g`risida xabardor qilinadi, lekin ularning qolmasligi topshiriqni bajarishga to`sqinlik qilmaydi. Topshiriqni bajarish vaqtida tuzilgan bayonnomalar va yigilgan hamma materiallar ishni ko`rayotgan sudga darhol yuboriladi.

Agar ishda ishtirok etuvchi shaxslar yoki topshiriqni bajarayotgan sudga ko`rsatma bergan guvohlar ishni ko`rayotgan sudga kelib qolsalar, ular umumiy tartibda bayonot yoki ko`rsatma beradilar.

O'xshashlar

Xo`jalik protsessida isbotlash va dalillar

Mehnat ishlari bo'yicha isbotlash va dalillar

Fuqarolik protsessida uchinchi shaxslar

Fuqarolik protsessida prokurorning ishtiroki

Fuqarolik protsessida boshqa shaxslarning huquqlarini himoya qiluvchi idoralari, tashkilotlar va ayrim fuqarolarning ishtirok etishi