Mamlakatimizda kriminologik ta’limotlarning shakllanishi rivojlanishi va hozirgi holati - Huquqshunoslik - Referatlar

Mamlakatimizda kriminologik ta’limotlarning shakllanishi rivojlanishi va hozirgi holati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119 KB

Ko'chirib olish

Mamlakatimizda kriminologik ta’limotlarning shakllanishi rivojlanishi va hozirgi holati Reja: 1. Markaziy Osiyoda dastlabki kriminologik ta’limotlar 2. Tasavvufda quyidagilar komillik bosqichlari sifatida belgilangan: 3. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan to hozirgi kungacha bo‘lgan davr.

Mamlakatimizda kriminologik ta’limotlarning shakllanishi, rivojlanishi va hozirgi holati Tarixiy-huquqiy adabiyotlarning tahlilidan kelib chiqib, mamlakatimizda kriminologik ta’limotlarning rivojlanish jarayonini quyidagi to‘rt bosqichga bo‘lib o‘rganish mumkin: 1) Markaziy Osiyoga islom dinining kirib kelishigacha bo‘lgan davr; 2) Markaziy Osiyoga islom dinining kirib kelishidan to chor Rossiyasi bosqinigacha bo‘lgan davr; 3) chor Rossiyasi va sobiq Ittifoq davri; 4) O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan to hozirgi kungacha bo‘lgan davr. Markaziy Osiyoga islom dinining kirib kelishigacha bo‘lgan davr. Markaziy Osiyo hududida dastlabki kriminologik ta’limotlar zardushtiylik dinining muqaddas kitobi – «Avesto»da, qadimgi xalqlarning bitiklarida, xalq og‘zaki ijodida aks etadi va ushbu ta’limotlarning o‘zagi ezgulik va yovuzlik, yomonlik va yaxshilik, adolat va adolatsizlik o‘rtasidagi kurashni o‘z ichiga oluvchi, insonni ezgulikka chorlovchi g‘oya va qarashlarda namoyon bo‘ladi. Chunonchi, ezgulik, yaxshilik insonni yaxshi amallarni bajarishga, jinoyat sodir etishdan tiyilishga undaydi. Yovuzlik va yomonlik esa, insonni huquqqa xilof ishlarni qilishga, qabihlikka, johillikka, sodda qilib aytganda, jinoyat sodir etishga da’vat etadi. «Avesto»da keltirilgan ma’lumotlarning eng qadimgi qismlari miloddan avvalgi ikkinchi ming yillik oxiri — birinchi ming yillik boshiga oid bo‘lib, og‘zaki tarzda avloddan-avlodga o‘tib kelgan. Keyingi asrlarda «Avesto» tarkibiga turli diniy urf-odatlar bayoni, axloqiy, huquqiy qonunqoidalar va boshqalar qo‘shilib borgan. «Avesto» o‘zbek, umuman, Markaziy Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining qadimgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to‘g‘risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, madaniyatlarini o‘rganishda muhim va yagona manba hisoblanadi.

«Avesto»da bayon etilgan g‘oyalarga ko‘ra, olam ikki asosning, ikki ibtidoning, ya’ni yorug‘lik bilan zulmatning, yaxshilik bilan yomonlikning to‘xtovsiz kurashidan iborat. Bu kurash abadiy davom etadi. Hayotdagi turfa o‘zgarishlar qaysi kuchning g‘alaba qilishiga bog‘liq. Inson tana va ruhning, axloq esa yaxshi va yomon xulqning o‘zaro kurashidan iborat. «Avesto»ning axloqiy- falsafiy mohiyati «ezgu fikr», «ezgu so‘z» va «ezgu amal» kabi muqaddas uchlik (axloqiy triada)da o‘z ifodasini topadi. «Avesto»da johillik, zo‘ravonlik, tuhmat kabi yomon xislatlar qoralanadi, sof ko‘ngilli bo‘lish, xiyonat qilmaslik, savdoda bir-birini aldamaslik, haqorat qilmaslik kabi xislatlar targ‘ib etiladi. Zardushtiylik ta’limoti va uning muqaddas kitobi «Avesto»da odamlarni imonli-e’tiqodli bo‘lishga, doimo pokiza yurishga, tanani ozoda tutishga, har qanday yomon niyat va so‘zlardan tiyilishga, yomon amallardan voz kechishga, nojo‘ya ishlardan yuz o‘girishga da’vat etadigan axloqiy qoidalar, o‘gitlar nihoyatda ko‘p. Jumladan «Avesto»da suvni tejash, uni qadrlash, undan unumli foydalanish haqidagi, shuningdek, suvni ifloslantirishni taqiqlovchi qoidalar bitilgan. «Avesto»da harbiy to‘qnashuvlar, xunrezliklar, bosqinchilik harakatlari keskin qoralanib, xayrli ish qilish, axloq-odobli, bilimli, ma’rifatli bo‘lish esa turli diniy aqidalarga mutlaq amal qilishdan ustun, deb qaralgan. Olimlar tomonidan «Avesto» matnlari asosida jinoyatlarning quyidagi tasnifi tuzilgan: 1) dinga qarshi jinoyatlar: bid’at, boshqa dinning vakili bilan nikohga kirish, ruhoniyning vazifasini g‘ayriqonuniy bajarish, ateizm; 2) shaxsga qarshi jinoyatlar: qasddan yoki jazava holatida hujum qilish, tahdid qilish, shifokorning ziyon yetkazuvchi harakati, homilani olib tashlash, homiladorlik paytida ayolning sog‘lig‘iga qarshi jinoyatlar; 3) hayvonlarga qarshi jinoyatlar: ayniqsa, kuchuklarga qarshi jinoyatlar; 4) mulkiy jinoyatlar: o‘g‘rilik, talon-toroj qilish, bosqinchilik, firibgarlik, xasislik;

5) axloqqa qarshi jinoyatlar: besoqolbozlik, fohishalik bilan shug‘ullanish, er-xotin xiyonati. 6) tabiat kuchlariga qarshi jinoyatlar: yer, suv, olov va o‘simlik dunyosiga qarshi jinoyatlar. Mazkur jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan muayyan jazo choralarini qo‘llash masalalari ham «Avesto»da qayd etilgan. Jumladan unda quyidagi jazo choralari nazarda tutilgan: 1) o‘lim jazosi; 2) qamoq; 3) tan jazosi; 4) gunohini yuvish; 5) xun olish. Xususan, zardushtiylar aqidasiga ko‘ra, to‘rt toifa kishilar so‘zsiz, hech qanday hukm va hakamsiz qatl qilinganlar. Bular: murdor (o‘limtik, o‘laksa)ni yoquvchi, yo‘lto‘sar qaroqchi, bachchaboz va eng qabih gunoh ustida qo‘lga olingan kimsa. Zardushtiylar aqidasi bo‘yicha jinoyatlarning oldini olishda darra urish jazosidan keng foydalanilganligini ko‘rish mumkin. Xususan, «Avesto»da kimda- kim birovni urib, unga qattiq shikast yetkazsa, ushbu kishi birinchi bor o‘ttiz marta ot dumidan qilingan qamchi bilan, o‘ttiz marta xipchin (xivich) bilan savalanishi, ikkinchi bor ellik marta ot dumidan qilingan qamchi bilan, ellik marta xipchin bilan savalanishi, uchinchi bor yetmish marta ot dumidan qilingan qamchi bilan, yetmish marta xipchin bilan savalanishi ko‘rsatilgan. Shuningdek, «Avesto»da birovni urib, uning qonini oqizgan, suyagini sindirgan shaxslarga nisbatan yanada og‘irroq jazo, ya’ni ko‘proq darra urish jazosi berilishi ko‘rsatilgan. Zardushtiylar aqidasi bo‘yicha ayrim jinoyatlarni sodir etgan shaxslarni afv etish, o‘lim jazosiga hukm qilinganlarni katta jarima evaziga afv etish yoxud qul sifatida ulardan foydalanish evaziga hayotini saqlab qolish tartibi ham amal qilgan.

Bu masalalar Oliy sud – Zardushtiy oqsoqollar kengashi vakillari va jamoaning nufuzli a’zolari bilan bamaslahat adolatli qonunlar asosida hal qilingan. Markaziy Osiyoda dastlabki kriminologik ta’limotlar qadimgi afsonalar, ertaklar, rivoyatlar, dostonlar, maqollarda ham o‘z ifodasini topgan. Bunday manbalar asosida insonni odil bo‘lishga, jinoyat sodir etmaslikka undovchi va jinoyatni qoralovchi g‘oyalar yotadi. Bularga misol tariqasida «Qobusnoma», «Axloqi Muhsiniy», «Makorimul axloq», «Tuhfat ulabror», «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li» kabi asarlarni keltirish mumkin. Markaziy Osiyoga islomning kirib kelishidan to chor Rossiyasi bos’qinigacha bo‘lgan davr islom dinining muqaddas kitobi Qur’on va hadislardagi insonni yaxshilikka chorlovchi, shuningdek, ushbu davr oralig‘ida yashab o‘tgan ajdodlarimizning asarlaridagi inson axloqini yaxshilashga qaratilgan va uning yomon xulqini bartaraf etish yo‘llari yoritib berilgan ta’limotlarning paydo bo‘lishi bilan belgilanadi. Islom dinining Markaziy Osiyoga kirib kelishi bilan bog‘liq holda musulmon huquqi tizimi rivojlandi. Movarounnahr fiqhlari Qur’on va hadis hukmlariga, qoidalariga asoslangan qonunlar tizimi – shariatni rivojlantirganlar. Shariat qonunlari ilohiyot qonunlari bilan bir vaqtda inson haqhuquqlari, dunyoviy masalalar, jumladan jinoyatchilik va uning oldini olish masalalariga tegishli qonun-qoidalarni ham o‘zida mujassamlashtirgan. Shariat tizimini mukammal o‘zida jamlagan, fiqh ilmi bo‘yicha eng aniq, izchil, mukammal asar buyuk Burhoniddin Marg‘inoniy (1123– 1197)ning «Hidoya fi furu’ al-fiqh» («Fiqh sohalari bo‘yicha yo‘llanma») kitobidir. Bu kitobda o‘sha zamonlarda mo‘min-musulmonlar duch keladigan dolzarb hayotiy masalalar, jumladan oilaviy va ijtimoiy munosabatlar, mulkchilik, savdo-sotiq, jinoyat va jazo, insonning burch va mas’uliyatlariga taalluqli juda ko‘p murakkab muammolar islomiy huquq nuqtai nazaridan yoritilgan.

Buyuk muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810– 870)ning «Al-jomi’ as-sahih» («Ishonchli to‘plam») deb nomlangan hadislar to‘plami islom olamidagi boshqa muqaddislar tuzgan hadis to‘plamlari orasida eng ishonarli va mukammalidir. Markaziy Osiyo hududida hadim-hadimdan o‘zbek oilalarida bola tarbiyasiga va uning odob-axloqiga, komil inson bo‘lib o‘sishiga katta e’tibor qaratilganligi jinoyatlarning oldini olishda muhim omil hisoblangan. Ayniqsa, Sharh mutafakkirlarining ilmiy merosida oila, ota-ona va bola munosabatlari hamda bu munosabatlarning bola shaxsining shakllanishiga ta’sir etish muammosi muhim o‘rin egallagan. Jumladan Ismoil al-Buxoriyning «Al-jomi’ as-sahih» hadislar to‘plamida keltirilgan hadislardan birida otaonaning farzandga munosabati haqida shunday deyiladi: «Tangridan qo‘rqinglar va farzandlaringizga bir xil mehrda bo‘linglar! (Ularga kiyim va taomlarni barobar taqsimlanglar)». Ushbu hadisda oilada ota-ona farzandlariga bo‘lgan munosabatda adolatli bo‘lishi va ularning ko‘ngli o‘ksimasligi, shuningdek, ota-onaning iliq munosabatidan qoniqmaslik tuyg‘usining paydo bo‘lmasligi, aka-uka, opa-singillar orasida nizo va janjallarning oldini olish maqsadida, ularga bir xil munosabatda bo‘lish zarurligi bayon etiladi. Demak, farzandga yoshlikdan berilgan to‘g‘ri tarbiya, uning kelajakda yaxshi xulqli, komil inson bo‘lib yetishini ta’minlaydi va o‘z navbatida, jamiyatga foyda keltiradi. «Farzandni yo‘lga soluvchi ustoz, eng avvalo, ota bilan onadir. Ota-ona farzandi yaxshi fazilat sohibi bo‘lishi uchun uni mudom ezgulik ruhida tarbiyalamog‘i lozim. Yaxshi farzand – yaxshi xotiradir, yaxshi xotira qoldiring», deb bejiz ta’kidlamagan naqshbandiylik tariqati shayxlaridan Maxdumi A’zam (1463/64–1542). Jinoyatlarning oldini olish, tenglik, adolatparvarlik, insonparvarlik kabi g‘oyalarni tasavvuf (so‘fiylik) ta’limotida ham uchratish mumkin. Tasavvuf – islomda insonni ruhiy va axloqiy jihatdan komillik sari yo‘llovchi ta’limot bo‘lib, VIII asrning o‘rtalarida paydo bo‘lgan. U dastlab xalifa Usmon davrida zohidlik

harakati sifatida amal qilgan bo‘lsa, keyinchalik yassaviya, kubroviya va naqshbandiya tariqatlarida rivojlanib, o‘zining yuqori cho‘qqisiga chiqqan. Tasavvufda quyidagilar komillik bosqichlari sifatida belgilangan: I. Shariat – kishi dunyoga kelishidan vafot etgunga qadar yurish-turishini belgilovchi qoidalar to‘plami. Shariatda besh asosiy mezon mavjud: 1) farz – bajarilishi shart bo‘lgan amallar; 2) sunnat – bajarilishi shart bo‘lmagan, ammo rag‘batlantirilgan amallar; 3) muboh – bajarilishi rag‘batlantirilmaydigan, biroq gunoh ham sanalmaydigan ixtiyoriy xatti-harakat; 4) makruh – jazolanmaydigan, ammo nomaqbul hisoblanadigan xattiharakatlar; 5) harom – bajarilishi taqiqlangan hamda jazolanadigan amallar. Shu o‘rinda jinoyatlarni ham harom amallar qatoriga kiritish mumkin. II. Tariqat – ilohiy ma’rifatni egallashga bel bog‘lagan kishining ruhiyaxloqiy kamolot yo‘li. Boshqacha aytganda, tariqat tasavvufning amaliy hismi bo‘lib, pir-muridlik qoidalari odobiga rioya etish, tariqat yo‘liga kirgan kishining bajarishi kerak bo‘lgan barcha yo‘riqlar, iroda va itoat usullaridir. III. Ma’rifat – tariqatning hosilasi, bevosita mantiqiy davomi bo‘lib, dunyo bilimlari orqali Ollohni bilish hisoblanadi. Negaki, dunyo ham Ollohning karomatidir. IV. Haqiqat – Olloh vasliga yetish, Haqqa, Ollohga yetishish, solih bo‘lish demakdir. Bunda inson Ollohning sifatlarini o‘zida ko‘rishga, Ollohni o‘zidan izlashga harakat qiladi. So‘fiylikning yuqoridagi bosqichlarini bosib o‘tishga harakat qilgan, uni bosib o‘tgan insonlar o‘zini hamma vaqt yomonlikdan, aniqrog‘i, jinoyat sodir etishdan tiyib turgan. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tasavvuf ta’limoti yassaviya, kubroviya va naqshbandiya tariqatlarida rivojlanib borgan. Ushbu tariqatlarning har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lsa-da, mohiyatan barchasi insonni yaxshilikka, ezgu amallar qilishga undagan.

Masalan, asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy (taxm. XI asrning ikkinchi yarmi – 1166) bo‘lgan yassaviya tariqatining asosini quyidagi to‘rt asosiy maqsad tashkil etadi: 1) insonlarni Ollohni tanishga, unga yaqin bo‘lishiga da’vat etish; 2) insonni Ollohning eng aziz ijodi sifatida e’zozlash; 3) dunyodagi gunohlarni, ayniqsa, adolatsizlikni qoralash va adolatga da’vat etish; 4) insonning pokligini saqlash yo‘li yoki vositasi sifatida tarkidunyochilikka da’vat etish. Kubroviya tariqatiga Najmiddin Kubro (1145–1221) tomonidan asos solingan. Najmiddin Kubro «Risolat ut-turuq» asarida kubroviya tariqatining 10 ta asosiy qoidasini izohlab berib, boshqa yo‘llarga nisbatan uning yuksakligi va haqihatga yaqinligini ta’kidlaydi. U risolada insonlarni yaxshilikka, ezgulikka va vatanparvarlikka undaydi. Najmiddin Kubro kamolotga erishish asoslarini quyidagi o‘nta talabda ifodalab bergan: 1) tavba – barcha amallarning boshi bo‘lib, Olloh oldida tavba qilish, bundan keyingi hayotni ilohiy ezgulik va xayrga bag‘ishlashga ahd qilish; 2) zuhd – taqvo, parhez, haromdan hazar qilib, halollikka yuz tutish, Olloh man etgan ishlarni qilmaslik; 3) tanakkul – barcha ishlarni qilishda Ollohning mehribonligi va qudratiga tayanish; 4) qanoat – hayot kechirishda oz narsa bilan qanoatlanish, mo‘tadillik, tuban mayllardan ozod bo‘lish; 5) uzlat – tanholikda bo‘lish, xilvatda ruhni poklash; 6) tanajjuh – butun vujud bilan Ollohga yuzlanib, undan madad so‘rash, u sari qalban intilish; 7) sabr – solihning o‘z e’tiqodi, niyatini sinashi, Hah yo‘lining azobu iztirobiga chidagan kishilargina maqsadga erishadi;

8) muroqaba – qalb poklangani va tuban ehtiroslardan xoliligini tuyib, xotirjam bo‘linganini eslab xayolga cho‘mish, Hah taolo rahm-shafqatini kutib turish; 9) zikr – Ollohning ismini tildan qo‘ymaslik, kalimayu duolarni muntazam takrorlab turish; 10) rizo – Olloh qudratini chuqur his qilgan holda, o‘zini butkul uning irodasiga topshirish va bundan huzurlanish. Xoja Muhammad Bahouddin Naqshband (1318–1389) tomonidan asos solingan naqshbandiya tariqatining bosh shiori – «ko‘ngil xudoda bo‘lsin-u, ho‘l ish bilan band bo‘lsin» («dil ba yoru, dast ba kor») bo‘lib, u tariqat yo‘liga kirgan solih insonning madhiyasidir. Naqshbandiya tariqatida: axloqiy poklik, qanoatli, sabrli bo‘lish yuksak fazilat hisoblanadi; hunar, kasb egallab, o‘z mehnati bilan halol luqma yeb yashash talab qilinadi, tilanchilik, darbadarlik bilan kun kechirish so‘fiy uchun isnod sanaladi. Qul, xizmatkor saqlash, o‘zganing mehnatidan foydalanish ham man etiladi. Markaziy Osiyoda ilm-fan taraqqiyotining rivojlanishi bilan kechgan bu davrda yashab, ijod qilgan mutafakkir, olim va faylasuflarning asarlarida ham kriminologik ijtimoiy hodisalar haqida turli g‘oya va qarashlar keltirilgan. Jumladan Sharhda «ikkinchi muallim» nomini olgan Abu Nasr Forobiy (873– 950)ning «Fozil odamlar shahri» asarida fozil shahar hukmdori adolat va uning uchun kurashuvchilarni e’zozlashi, adolatsizlik va zulmdan, ularning sababchilaridan nafratlanishi, o‘z odamlari va o‘zgalarga odillik ko‘rsatishi kerakligi kabi hukmdorga xos xislatlar bayon etiladi. Abu Nasr Forobiy jinoyat sodir qilgan shaxslarga nisbatan harbiy kuch ishlatishni batamom qonuniy deb hisoblagan. Uning fikricha, bu katta jinoyatlarning oldini olish vositasi hisoblanadi. Mutafakkir fozil davlatda huquq buzilishi va qonunbuzarlar mavjud bo‘lishi mumkinligini tan olgan holda, tabiatan jinoyatchi bo‘lgan alohida odamlarning bo‘lishi mumkinligini rad etadi. U hayot jarayonida shakllangan yomon qiliqlar, illatlarni o‘zgartirish, bunday odamlarni fozillik prinsiplari asosida qayta tarbiyalash mumkin, deb hisoblaydi.

Ibn Sino (980–1037)ning asarlarida ham jinoyatlarning oldini olishda ma’naviy-axloqiy tarbiyaning roli haqidagi bir qator g‘oyalarni uchratish mumkin. Jumladan uning «Tadbir al-manozil», «Risola fial-ahd» (Burch haqida risola), «Risola fi ilm al-axloq» (Axloqqa oid risola), «Kitob alinsof» (Adolat haqida kitob) asarlarida insonning axloh-odobi va uning jamiyatga zid harakatlarni sodir etmasligi yoritib berilgan. Bundan tashqari, alloma axloqqa oid «Yaxshilik va yomonlik» degan asar ham yozgan. Bunda u xuddi Forobiy kabi yaxshilik va yomonlik kategoriyalarini ishlab chiqishga katta e’tibor qaratgan. Ayniqsa, «Axloq haqida risola» asarida insonning umumiy fazilati haqida gapirib, kishilarda yuz beradigan yaxshi va yomon xulqlarning paydo bo‘lishi sabablari to‘g‘risida ham to‘xtaladi. Uning fikricha, yaxshi va yomon xulqlarning hammasi odatdan paydo bo‘ladi, odamlarning yaxshi yoki yomon bo‘lishiga atrofdagilarning ham ta’siri katta, deya ta’kidlaydi. Sohibqiron Amir Temur (1336–1405) saltanatni boshqarishda tinchlik va osoyishtalikni saqlash, huquq-tartibotni ta’minlash, shuningdek, huquqbuzarliklarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, qator maxsus chora-tadbirlarni o‘tkazgan. Amir Temur saltanatni idora etish tuzugida shunday deydi: «Amr etdimki, o‘g‘ri va qaroqchilarni «Yoso» asosida jazolansinlar, fasodchi, nafsi yomon kishilarni mamlakatdan haydasinlar. Ezma-bekorchi odamlarni viloyat va shaharlarda qoldirmasinlar. Har bir shahar va qishloqqa qutvol tayinlasinlarki, sipohi raiyatga soqchilik qilsin va kimning biror narsasi o‘g‘irlansa, buning mas’uliyati uning zimmasida bo‘lsin. Va yana buyurdimki, yo‘l ustiga kuzatuvchilar, zobitlar tayinlasinlarki, yo‘llarni qo‘riqlab, o‘tkinchilar, savdogarlar, musofirlarni kuzatib, mol-mulki va boshqa narsalarini manzildan- manzilga yetkazib ho‘ysinlar. Yo‘l ustida birortasining narsasi yo‘qolsa, o‘zi o‘ldirilsa yoki boshqa kor-hol yuz bersa, bular uchun javob berish ularning zimmasida bo‘lsin... Yana buyurdimki, har mamlakatning gadolariga vazifa yuklab ish bersinlar, toki shu yo‘l bilan gadolik rasmi yo‘qotilsin».

Amir Temurning «Saltanatimning u chetidan bu chetigacha biror bolakay boshida bir lagan tilla ko‘tarib o‘tadigan bo‘lsa, bir donasiga ham zarar yetmaydigan tartib-intizom o‘rnatdim», degan so‘zlari uning nechog‘lik mamlakatda jinoyatlarning oldini olish borasida amalga oshirgan ishlarini ko‘rsatib beradi. «Temur tuzuklari»da jamiyatni, davlatni boshqarishning o‘n ikki qoidasi haqida batafsil bayon qilingan. Bu qoidalarning aksariyati jamiyatda adolat, huquq-tartibot o‘rnatishga, undagi ijtimoiy munosabatlarning faqatgina qonun va qoidalar asosida tartibga solinishiga, xalqning tinch, osoyishta mehnat qilib farovon hayot kechirishini ta’minlashga qaratilgan. «Temur tuzuklari»dan ko‘rinib turibdiki, Amir Temur davrida jinoyatchilik va u bilan bog‘liq boshqa salbiy illatlarga qarshi kurashish davlatni boshqarishdagi eng asosiy yo‘nalishlardan biri hisoblangan. So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiy (1441–1501) adolatli, insofli, diyonatli hukmdorlarni xalq g‘amini o‘z g‘ami deb bilmaydigan zolim, johil, fosiq podshohlarga qarama-qarshi qo‘ygan. U adolatli podshoh yorqin ko‘zgu bo‘lsa, zolim, johil, fosiq podshohlar uning teskarisidir, unisi yorug‘ tong bo‘lsa, bunisi qorong‘i kechadir 1 , deydi. Alisher Navoiy asarlarida insoniylik, vatanparvarlik, muhabbat, mehr va oqibat kabi ulug‘vor g‘oyalar bilan bir qatorda, adolatparvarlik, tenglik va jinoyatlarning oldini olish haqidagi g‘oyalar ham ilgari surilgan. Mutafakkir o‘zining «Mahbub ul-qulub» asari orqali o‘sha davrning tabaqalari hayoti, axloqi haqida so‘z yuritib, ularning yaxshi ishlari hamda ayb va nuqsonlari xususida goh halimlik, goh g‘azabu nafrat bilan ularni insofga chaqirmoqchi, tarbiyalamoqchi bo‘ladi. Zahiriddin Muhammad Bobur (1483–1530) O‘rta asr Sharq madaniyati, adabiyoti va she’riyatida o‘ziga xos o‘rin egallagan adib, shoir, olim bo‘lish bilan birga yirik davlat arbobi va sarkarda hamdir. 1 Бобоев Ҳ., Ғофуров З. Ўзбекистонда сиѐсий ва маънавий-маърифий таълимотлар тараққиѐти. – Т., 2001. – Б. 285.

Movarounnahrni birlashtirishga urinishlari natija bermagach, Bobur ruhan qiynalgan, amaldorlarning xiyonatlari ta’sirida umidsizlikka tushgan kezlardagi kayfiyati she’rlarida aks etgan. Keyinchalik o‘z yurtini tark etib, Afg‘oniston va Hindistonga yuz tutganda Bobur she’riyatida Vatan tuyg‘usi, Vatan sog‘inchi, unga qaytish umidi mavj ura boshladi: Tole’ yo‘qki jonimg‘a balolig‘ bo‘ldi, Har ishnikim, ayladim xatolig‘ bo‘ldi, O‘z yerin qo‘yib Hind sori yuzlandim, Yorab, netayin, ne yuz qorolig‘ bo‘ldi. Bobur o‘z lirik she’rlarida har doim odamlarni yaxshilikka, adolat, insonparvarlikka, yuksak insoniy tuyg‘ularni qadrlashga chaqirdi: Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidur, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidur. Yaxshi kishi ko‘rmag‘ay yomonlig‘ hargiz, Har kimki yamon bo‘lsa, jazo topqusidur. Bobur keng dunyoqarashi va mukammal aql-zakovati bilan Hindistonda Boburiylar sulolasiga asos solib, bu mamlakat tarixida davlat arbobi sifatida nomi qolgan bo‘lsa, serjilo o‘zbek tilida yozilgan «Boburnoma» asari bilan jahonning mashhur tarixnavis olimlari qatoridan ham joy oldi. Uning nafis g‘azal va ruboiylari turkiy she’riyatining eng nodir durdonalari bo‘lib, «Mubayyin» («Bayon etilgan»), «Xatti Boburiy», «Harb ishi», Aruz haqidagi risolalari esa islom qonunshunosligi, she’riyat va til nazariyasi sohalariga munosib hissa bo‘lib qo‘shildi 2 . Muxtasar qilib aytganda, kriminologik ta’limotlarning shakllanishi va rivojlanishida Sharqdagi diniy maktablar, mutafakkir, faylasuf, olim va davlat arboblarining ham munosib hissalari bor. Afsuski, hanuzgacha tahlil qilinayotgan davr mutafakkir, faylasuf, olim va davlat arboblarining jinoyatchilik va uning oldini olishga doir fikr va g‘oyalari to‘liq o‘rganilmagan. Bu sohada hali bizga ma’lum bo‘lmagan, lekin biz bilishimiz lozim bo‘lgan katta xazina yashirinib yotibdi. 2 Zahiriddin Muhammad Bobur (1483–1530) / [Elektron manba]. – Kirish tartibi: – URL: http://www.e-tarix.uz/qhaxqlar/726-maqola.html (murojaat hilingan vaht: 24.04.2015).

Yuqorida tahlil qilingan davrlarda O‘zbekistonda xuddi Yevropadagidek statistik ma’lumotlar tahlili asosida jinoyatchilikni o‘rganishga va uning sabablarini tahlil qilishga bag‘ishlangan maxsus asar yozilmagan. Buni mamlakatimizning yetakchi kriminolog olimlari M. Usmonaliyev va Y. Karaketovlar quyidagi ikkita sabab bilan izohlashadi: birinchidan, jinoyat sodir qilishni kishi taqdiri bilan bog‘lab tushuntirishning mavjudligi hamda o‘tmishda shariat qonunlari davlatning asosiy qonuni sifatida amalda tatbiq etib kelinganligi. Haqiqatan ham, islom dinini qabul qilgan xalqlarda shariat qonunlari amalda bo‘lib, kishining musulmon ekanligining o‘zi uni jinoyat sodir etishdan qaytargan. O‘sha davrlarda jinoyat qilish xudo oldida og‘ir gunoh qilish, deb hisoblangan; ikkinchidan, o‘tgan asrlarda jinoyatchilik Yevropada ko‘plab sodir etiladigan va ijtimoiy munosabatlarga jiddiy xavf soladigan hodisa sifatida namoyon bo‘layotgan bir paytda O‘rta Osiyo xalqlarida ahyon-ahyonda sodir etiladigan hodisa bo‘lib, jamiyat uchun jiddiy xavf tug‘dirmagan. Shuning uchun jinoyatchilikning sabablarini o‘rganish va uning oldini olish choralarini ishlab chiqishga ehtiyoj ham bo‘lmagan bo‘lsa kerak 3 . Chor Rossiyasi va sobiq Ittifoq davri – O‘zbekistonda yashab ijod etgan ma’rifatparvar mutafakkirlar, jadidchilik namoyandalari hamda mustaqillikka qadar ijod qilgan va jinoyatchilik va uning oldini olish masalalari sohasida ilmiy asarlar yaratgan o‘zbek olimlarining ta’limotlari bilan belgilanadi. Jadidchilik harakati yetakchilaridan biri Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875– 1919)ning asarlarida nafaqat jadidchilik, ma’rifatparvarlik g‘oyalari, balki jamiyatdagi salbiy illatlar, jumladan jinoyatchilik va uni keltirib chiqaruvchi sabablarni qoralashga qaratilgan fikr va qarashlarni kuzatish mumkin. Uning mashhur «Padarkush» dramasida o‘qimagan, johil va nodon bolaning o‘z otasini o‘ldirgani qalamga olinib, unda insonning ta’lim va tarbiya olmaganligi oxir- oqibat, albatta, fojiaga, jinoyatga olib kelishi yoritib berilgan. Shu sababli, har bir 3 Усмоналиев М., Каракетов Й. Криминология: Дарслик. – Т., 2001. – Б. 18– 19.

ota-ona asar qahramonidek fojianing qurboni bo‘lmasligi uchun farzandlariga ta’lim va tarbiya berib borishi lozimligini uqtiradi. Ma’rifatparvar olim Abdulla Avloniy (1878–1934) hayotini maktablar ochish, xalqni savodxon qilish, ayniqsa, o‘zbek xotin-qizlarini o‘qitish, o‘qituvchi va ziyoli mutaxassislarni tayyorlashga bag‘ishlagan. Mutafakkir «Tarbiya bizlar uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir», deb bejizga ta’kidlamagan. Yozuvchi, davlat va jamoat arbobi Abdurauf Fitrat (1886–1938) asarlarida o‘z davrining salbiy illatlarini ochib tashlashga harakat qiladi. Xususan, uning «Munozara», «Sayyohi hindi» asarlarida o‘sha davrning dolzarb muammolaridan biri bo‘lgan diniy fanatizmni tanqid ostiga oladi va unga qarshi kurashadi. Abdurauf Fitratning «Temur sag‘anasi» pyesasida istiqlol uchun kurash g‘oyasi o‘z badiiy ifodasini topgan. Bunda u o‘tmishga nazar solish orqali bolsheviklarning Turkistonda olib borgan g‘ayrimilliy siyosatiga faol munosabat bildirib, zulm va zo‘ravonlikka asoslangan o‘sha davr tuzumini keskin qoralaydi. O‘zbek romanchiligining asoschisi Abdulla Qodiriy (1894–1938) mamlakatimiz taraqqiyparvar ziyolilari safida turib ona yurti, millat taqdiri ustida astoydil qayg‘urgan va najot yo‘lini izlagan ma’rifatparvarlardan biri edi. U bir qator asarlarida, xususan, «Baxtsiz kuyov», «Juvonboz», «Uloqda», «O‘tkan kunlar», «Mehrobdan chayon» kabilarda millatparvarlik, ma’rifatparvarlik va jadidchilik g‘oyalarini ilgari surish bilan bir qatorda, jamiyatdagi mavjud illatlarni, jinoyatchilikka olib keladigan sabab va shartsharoitlarni qoralagan. Mohir yozuvchi, hikoyanavis Abdulla Qahhor (1907–1968)ning asarlarida ham o‘z davrining salbiy illatlari, xususan, jinoyatchilik haqidagi muayyan g‘oyalarni ko‘rish mumkin. U «Boshsiz odam» hikoyasi, «Sarob» romani, «Sinchalak» qissasi orqali o‘sha davrdagi illatlar ustidan kulgan bo‘lsa, «Tobutdan tovush» komediyasida esa o‘ziga xos nozik tuyg‘u bilan jamiyatdan poraxo‘rlikdek dahshatli illatni tag-tomiri bilan yo‘qotish istagida ayrim ko‘rinishlarni sahnaga olib chiqdi.

Lo‘nda qilib aytganda, xalqimiz mutafakkirlari tomonidan jinoyatchilik, uning ijtimoiy xavfi, sabab va sharoitlari, uni sodir etgan shaxslarga xos salbiy xususiyatlar shakllanishining ta’lim-tarbiya bilan bevosita bog‘liqligi, inson axloq- odobini, komil inson fazilatlarini farzandlarda kamol toptirish jinoyatlarning oldini olishning eng insonparvar va samarali yo‘li ekanligi haqidagi fikr-mulohazalari, g‘oyalari, ta’limotlari bugungi kunda ham muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo‘lib, kriminologlardan bu sohada chuqur ilmiy tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Chunki bu ta’limotlar Sovet davlatining jinoyatga oid siyosatiga, umuman jinoyatchilik va uning sabablariga oid ta’limotiga tamoman zid kelar edi. Sovet davlatining jinoyat siyosatiga ko‘ra: – jamiyatdagi salbiy voqyeliklar, jarayonlarning sababi faqat sinfiy nuqtai nazardan tahlil qilingan, barcha noxushliklar feodalizm va kapitalizmning sarqiti, o‘tmishdan qolgan ayanchli meros deb qaralgan; – jinoyatchilik har bir davlatga xos bo‘lgan ijtimoiy voqyelikdir, degan qonuniyat inkor etilgan(; – sotsializmdek «rivojlangan jamiyat»da jinoyatning qanday sabablari bo‘lishi mumkin va jinoyatchi shaxsi «yangi jamiyat kishisi» timsoliga zid deb topilgan bir paytda jinoyatchilik sabablari va uning sodir etilishiga shart-sharoit yaratuvchi muhitning mavjudligini e’tirof etish, «yangi jamiyatga» nisbatan tuhmat deb tushunilgan; – sotsializm sharoitida ijtimoiy munosabatlar mukammallashib, rivoj-lanib boradi, shunga muvofiq ravishda insonlar barkamol bo‘lib boraveradi, jinoyatchilik esa borgan sari kamayib boradi va kommunizmga o‘tilishi bilan jinoyatchilik ham bo‘lmaydi, degan nazariya ilgari surilgan; – mamlakatda ekspluatatsiya, muhtojlik va qashshoqlikning yo‘q bo‘li-shi bilan jinoyatchilikning ijtimoiy asoslari o‘z-o‘zidan yo‘q bo‘ladi. Bunday sharoitda mamlakatda jinoyatchilikning borgan sari kamayib borishi va jinoyatlar ijtimoiy xavflilik darajasining kamayib borish tendensiyasi yuz beradi, deb hisoblangan.

Shu bois, sobiq Ittifoq davlatining dastlabki yillarida salbiy voqyeliklarning, jumladan jinoyatchilikning sabablarini tahlil qilish bilan maxsus institutlar shug‘ullangan bo‘lsa-da, XX asr 30-yillarining o‘rtalarida ular yopib tashlandi. Qariyb chorak asr davomida bunday hollarning sabablarini tekshirish taqiqlab qo‘yildi. Kriminologiya fanini rivojlantirish va bu sohada jiddiy tadqiqot ishlarini olib borish o‘rniga deklarativ choralarga zo‘r berildi. Jinoyatchilik, uning sabablari, jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etish kabilar siyosat nuqtai nazaridan faqat siyosatchilar xohlagan tarzda talqin etildi. Bu esa, kriminologiya fani taraqqiyotining susayishiga olib keldi hamda jinoyatchilikni ilmiy bilish bilan bog‘liq tadqiqotlarni keng qamrovda olib borilishiga to‘sqinlik qildi. Oqibatda bu davrda jinoyatchilikning sabablari sun’iy ravishda niqoblandi, bu esa uning surunkali rivojlanishiga olib keldi. Natijada, sobiq Ittifoqda jinoyatchilikka qarshi kurashda iqtisodiy, ijtimoiy- siyosiy, tashkiliy, huquqiy choralarni rivojlantirish o‘rniga qonunlarni o‘zgartirishga, jazolarni kuchaytirishga ko‘proq ahamiyat berildi. Jumladan 1960– 1990-yillar mobaynida jinoyatchilikka qarshi kurash va jinoiy javobgarlikni kuchaytirish masalalari bo‘yicha 15 dan ortiq qaror qabul qilingan, jinoyat qonuniga esa 350 dan ortiq qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritilgan. Ammo bu bilan jinoyatchilikning o‘sishini to‘xtatishga muvaffaq bo‘linmadi. Aksincha, sobiq Ittifoq davlatida jinoyatchilikning o‘sish tezligi jahondagi eng ko‘p sodir etiladigan davlatlardan ham tezroq edi. Masalan, sobiq Ittifoq davlatida 1957– 1991-yillar (34 yil) ichida jinoyatchilikning o‘rtacha o‘sish ko‘rsatkichi 4,8 %ni, aholining o‘sish ko‘rsatkichi esa 1,1 %ni tashkil qilgan, ya’ni jinoyatchilikning o‘sishi aholining o‘sishiga nisbatan 4,3 marta ko‘proq yuz bergan 4 . Shunday qilib, sobiq Ittifoqda olib borilgan jinoyatchilikka qarshi kurash siyosati o‘zini oqlamadi. Jinoyatchilikning sun’iy tarzda yo‘q bo‘lib borayotganligini ta’kidlash, umuman, jinoyatchilikning tag-tomiri bilan tugatishga bo‘lgan urinishlar oddiy bir sarob ekanligini hayotning o‘zi ko‘rsatdi. Natijada 4 Усмоналиев М., Каракетов Й. Криминология: Дарслик. – Т., 2001. – Б. 30– 31.

jinoyatchilikni ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish bo‘yicha kriminologik tadqiqotlarni qaytadan jonlantirish zarurati yuzaga keldi. Shu bois, kriminologiya fan sifatida XX asrning 60-yillaridan boshlab jadal rivojlana boshladi: – 1963-yilda sobiq Ittifoq Bosh prokuraturasi huzurida jinoyatchilik sabablarini o‘rganish va uning oldini olish choralarini ishlab chiqishga mas’ul bo‘lgan ixtisoslashgan ilmiy tadqiqot instituti tashkil etildi; – 1963/1964 o‘quv yilidan Moskva davlat universitetining yuridik fakultetida kriminologiya o‘quv predmeti sifatida o‘qitila boshlandi; – 1964/1965 o‘quv yilidan boshlab sobiq Ittifoq hududidagi yuridik oliy o‘quv yurtlarida kriminologiya o‘quv predmeti sifatida kiritildi. Kriminologiya dastlab oliy o‘quv yurtlari dasturlarida o‘quv predmeti sifatida ta’sis etilgan bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi bilan uning tadqiqotlari fan tadqiqotlari darajasiga ko‘tarildi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan to hozirgi kungacha bo‘lgan davr. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda boshqa fanlar bilan bir qatorda, kriminologiya fanining rivojlanishi uchun to‘la sharoit yaratildi. Jinoyatchilik muammolarini o‘rganishda o‘ziga xos ilmiy asos yaratilgan bir qator G‘arb mamlakatlarining ilg‘or tajribalarini o‘rganish va tahlil etishga imkoniyat yaratildi. Jinoyatchilik muammolari keng qamrovda o‘rganila boshlandi. Natijada kriminologiya alohida mavqyega ega bo‘lgan fanlar qatoriga chiqib oldi. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimovning qator asarlarida mustaqil O‘zbekiston kriminologiyasining nazariy va metodologik asoslari ko‘rsatib berildi. Davlatimiz rahbari jinoyatchilikning sabablari xususida fikr bildirib, mahalla, oila va jamoat joylarida tarbiyaga e’tiborsizlik, maktabda ta’limtarbiya ishlariga bir tomonlama yondashish voyaga yetmaganlar tomonidan jinoyatlarning sodir etilishiga sabab bo‘lishini ta’kidlaydi. Yurtboshimizning bu borada bildirgan quyidagi fikrlari ham ahamiyatga molikdir: «Ko‘p hollarda jinoyat, jinoyat qilish, bir jihatdan, bu qalbi nopok, niyati buzuq kimsalarning salbiy ta’siri bo‘lsa, ikkinchi tomondan, farzandlarimizning ma’naviy-axloqiy jihatdan g‘o‘rligi, g‘oyaviy jihatdan chiniqmaganligi oqibatida yuzaga keladi. Hech kim onadan

jinoyatchi bo‘lib tug‘ilmaydi. Jinoyatchilik nomaqbul ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy- axloqiy muhitdagina ildiz otishi mumkin» 5 . Prezident Islom Karimovning fikricha, salbiy hodisalarning barchasi, jumladan jinoyatchilik ham ma’naviy qashshoqlik, ma’rifiy kemtiklik sharoitida vujudga keladi. Ana shu xulosadan kelib chiqib, u qonunbuzarlikning oldini olish, tartibbuzarlikka qarshi kurashni kuchaytirish, iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish davrida qonun ustuvorligini ta’minlash faqat huquqni muhofaza qilish idoralarinigina emas, balki har bir rahbarning, mahallaning, jamoatchilikning ham muhim vazifasiga aylanishi kerakligini ta’kidlaydi 6 . Shuningdek, Prezidentimizning jinoyatchilik xususida bildirilgan quyidagi fikrlari e’tiborga molikdir: – o‘tish davrida aholining asosiy ko‘pchiligi bozor sharoitida yashashni endigina o‘rganayotganligidan foydalanib, amalga oshirilayotgan iqtisodiy jinoyatlar toifasi katta xavf tug‘diradi; – jinoyatchi unsurlarning yangi xo‘jalik munosabatlari tizimini shakl-lantirish jarayonida faol va xufiyona ishtirok etishi jamiyatda axloqsizlik vaziyatini tug‘diradi; – jamiyatda jinoiy «xufiyona iqtisodiyot»ning mavjud bo‘lishi uyush-gan jinoyatchilikni keltirib chiqaradi, davlat hokimiyati tuzilmalarining turli bo‘g‘inlari va turli darajalari vakillari ham uning yo‘ldan ozdiruvchi ta’siriga tushib qoladi; – korrupsiya amalga oshirilayotgan islohotlarga qarshilik ko‘rsatish ifodasidir, unda ma’muriy buyruqbozlik tizimi bilan «xufiyona» iqtisodiyotning manfaatlari obyektiv ravishda birlashib ketadi; – jinoyatchilik va korrupsiyaning avj olishi davlatning konstitutsiyaviy asoslarini yemiradi, fuqarolarning huquq va erkinliklari jiddiy tarzda buzilishiga olib keladi; 5 Каримов И.А. Бунѐдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т., 1996. – Б. 139, 147. 6 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т., 1997. – Б. 205– 206.

– jinoyatchilik va korrupsiya jamiyatning ma’naviy axloqiy asoslarini yemiradi, jamiyat a’zolarining fuqarolik mavqeini yo‘qqa chiqaradi; – hokimiyat organlarining jinoyatga aralashib qolishi rivojlanayotgan jamiyat uchun eng jiddiy xavf-xatarlardan biridir, bu jamoatchilik nazdida fuqarolarning himoyasizligi hissini kuchaytiradi, davlatni obro‘sizlantiradi, mamlakat ichkarisida ham, tashqarisida ham unga ishonchsizlik ortib boradi; – nopok yo‘l bilan boylik orttirganlar jazodan qutulib qolish va o‘zlari-ning jinoiy sarmoyalarini himoya qilish uchun har qanday xatti-harakatlarga tayyor turadilar; – jinoiy usullar bilan boylik va mo‘may pul orttirgan kimsalar yangi huquq himoyachilari va hatto demokratiya uchun jafo chekkan kurashchilar sifatida siyosatga kirib olishga harakat qiladilar; – korrupsiyachilarning xatti-harakatlari nafaqat mamlakatimizning halol fuqarolarini tadbirkorlikdan chetlatadi, balki chet ellik sheriklarda ishonchsizlik uyg‘otadi va ularni cho‘chitib qo‘yadi 7 . Davlat rahbari o‘z asarlarida quyidagilarni jinoyatchilikka qarshi kurash strategiyasining asosiy yo‘nalishlari sifatida ko‘rsatadi: – iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish yo‘lida yanada izchil borish, halol tadbirkorlik uchun chinakam erkinlikni ta’minlash, uning yo‘lida saqlanib qolayotgan ko‘plab byurokratik sansalorliklar va to‘siqlarni bartaraf etish; – bir tomondan, qonunning mutlaq ustunligi va fuqarolarning huquqlari kafolatli himoya qilinishi, ikkinchi tomondan, mamlakat aholisini va ayniqsa yoshlarni huquqiy tarbiyalashni sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarishni o‘z ichiga olgan O‘zbekistonda sud-huquq tizimini takomillashtirish dasturini amalga oshirish; – fuqarolarimizning huquqbuzarlikka qarshi ichki imkoniyatlarini kuchaytirish va yuksak darajadagi axloqni shakllantirish; 7 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида. Т. 6. – Т., 1998. – Б. 89–95.

– nihoyat, jinoyatchilik va korrupsiyaga qarshi murosasizlik va umu- miy qoralash muhitini vujudga keltirish 8 . Bundan tashqari, mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov asarlarida diniy ekstremizm, terrorizm, giyohvandlik illatlari va ularning oldini olish haqida ham bir qator fikr va qarashlar ilgari surilgan. Xususan, muallif diniy ekstremizm va aqidaparastlik shiorlari xalqaro terrorning g‘oyaviy niqobi, narkobiznes va narkotrafik, hech shubhasiz, xalqaro terrorning moliyaviy tayanchi ekanligini ta’kidlaydi. Shu sababli, ekstremizm, narkobiznes, uyushgan jinoyatchilik va xalqaro terrorga qarshi yalpi kurash olib borilmas ekan, maqsadga erishib bo‘lmasligi, ayniqsa, yakka-yolg‘iz, tarqoq holda va noizchil usullar bilan kurash olib borish istiqbolsiz ekani ta’kidlanadi 9 . Shuningdek, yurtboshimiz o‘z asarlarida jinoyatchilikning oldini olish xususida shunday deydi: «Jinoyatchilikning oldini olish, unga qarshi kurashish samaradorligi jazoning og‘irligi va shafqatsizligiga emas, balki birinchi navbatda, qonunni buzgan shaxsning jazoning muqarrarligini nechog‘lik anglashiga bog‘liq. Jazoning muqarrarligi jinoyatchilikning oldini olishda samarali ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan hisoblanadi» 10 . Prezidentimiz asarlarida jinoyatlarning oldini olish faoliyatini tashkil etish va takomillashtirishga qaratilgan fikr va qarashlarni ham ko‘plab ko‘rish mumkin. Jumladan uning asarlarida jinoyatlarning oldini olishda jamoatchilikning ishtirokini kuchaytirishga qaratilgan quyidagi ishlarni amalga oshirish qat’i nazarda tutiladi: – mamlakatimiz xavfsizligini ta’minlashda aholining, avvalo, chegara hududlarida yashaydigan fuqarolarimizning hushyorligini oshirish, bu ishda «Chegara posboni» va «Mahalla posboni» bo‘linmalarini muhim bo‘g‘inga aylantirish; 8 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиѐт йўлида. Т. 6. – Т., 1998. – Б. 96–97. 9 Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулимиз. Т. 9. – Т., 2001. – Б. 380. 10 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т. 10. – Т., 2002. – Б. 35–40.

– mudofaa, huquq-tartibot, xavfsizlik idoralari tomonidan ularga yordam ko‘rsatuvchi jamoatchilik tuzilmalarini zarur vositalar bilan ta’minlash, ularning jangovar tayyorgarligini oshirish borasida tegishli chora-tadbirlarni ko‘rish; – mahalla qo‘mitalarining jamoat tartibini ta’minlash, odamlarning hushyorligi va yon-atrofda ro‘y berayotgan voqealarga ongli munosabatini oshirishga qaratilgan ishlarini faollashtirish; – fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining aholi yashash joy-larida sodir etilayotgan jinoyatlar va boshqa g‘ayriqonuniy xatti-harakatlarni keltirib chiqarayotgan sabab va holatlarni aniqlash, ularni bartaraf etish yo‘lidagi sa’y- harakatlarini qo‘llab-quvvatlash 11 ; – huquq-tartibot organlari faoliyatining butun jamiyat nazorati ostida bo‘lishiga erishish 12 . Davlatimiz rahbari bevosita ichki ishlar organlarining jinoyatlarning oldini olish faoliyatini takomillashtirish borasida quyidagi masalalarga alohida ahamiyat berish zarurligini ta’kidlaydi: – mamlakatimizda jamoat tartibi va xavfsizlikni ta’minlashga qaratil-gan ichki ishlar organlari faoliyatini yanada takomillashtirish bo‘yicha boshlangan tizimli ishlarni izchil davom ettirish va chuqurlashtirish, huquqbuzarliklarning, birinchi galda, yoshlar o‘rtasida oldini olish bo‘yicha profilaktika ishlari samaradorligini oshirish, jinoyatlarni zudlik bilan ochish va sodir etilgan jinoyat uchun jazo muqarrarligini ta’minlovchi tezkor qidiruv va tergov faoliyati tizimini takomillashtirish; – ichki ishlar organlari ishidagi qonuniylikni yanada mustahkamlash, militsiya xodimlari faoliyatida uchrab turadigan korrupsiya, rasmiyatchilik, to‘rachilik, loqaydlik kabi salbiy holatlarga tubdan barham berish, ayniqsa, yo‘l- patrul xizmati va boshqa tuzilmalar ishidagi kamchiliklarni bartaraf etish, kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo‘yish, shaxsiy tarkibni ma’naviyaxloqiy jihatdan tarbiyalash, ichki ishlar organlarini tasodifiy xodimlardan, avvalo, o‘zining ishchanlik, axloqiy va 11 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт – пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т., 2000. – Б. 350. 12 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т., 1999. – Б. 35.

professional tayyorgarligi bo‘yicha militsiya xodimi degan yuksak unvonga noloyiq kishilardan xalos etish borasidagi ishlarni kuchaytirish; – ichki ishlar vazirligi organlarining moddiy-texnik bazasini yanada mustahkamlash, ular faoliyatiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va kompyuter texnikasini joriy etish, ma’lumotlar bankini shakllantirish va undan tezkor foydalanish borasidagi ishlarga alohida e’tibor qaratish; – profilaktika inspektorlarining malakasi va professional mahoratini oshirish, ularda yuksak professionalizm, xushmuomalalik, odamlar orasiga kirib borish, yoshlar qalbiga yo‘l topa bilish, oila va maktab o‘rtasida mustahkam aloqa o‘rnatish kabi asosiy xususiyatlarni shakllantirish; – transchegaraviy jinoyatlar, uyushgan jinoyatchilik va narkotrafik, narkotiklarni yetkazib berish va tarqatish manbalariga qarshi kurashish; – ichki ishlar organlari xodimlarini ijtimoiy himoya qilishga qaratilgan aniq maqsadli ishlarni yanada kuchaytirish. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti jinoyatlarning oldini olish faoliyatini huquqiy ta’minlash haqida fikr va mulohazalar bildirib, barcha bo‘g‘indagi davlat idoralari faoliyatining huquqiy asosi bo‘lib xizmat qiladigan qonunlar tizimi yaratilishi lozimligini ta’kidlaydilar. Bu tizim, bir tomondan, markaziy, ikkinchi tomondan esa viloyat, shahar va tumanlar darajasidagi davlat hokimiyati hamda boshqaruv idoralarining vazifalarini aniq belgilab berishi, ularning ishini muvofiqlashtirib turishi kerak. Va nihoyat, u boshqaruv vazifalarining asosiy qismini markazdan viloyatlarga, viloyatlardan shahar-tumanlardagi davlat hokimiyati va boshqaruv idoralariga o‘tishini ta’minlashi darkor. Shu tariqa bu bosqich asta-sekin o‘zo‘zini boshqarish jamoatchilik tashkilotlariga ham yetib boradi 13 . Prezident Islom Karimov ana shunday ta’sirchan huquqiy mexanizmni vujudga keltirish davlatimizning oliy qonunchilik organi – Oliy Majlis faoliyatining eng muhim vazifalaridan biri bo‘lmog‘i lozimligini ta’kidlaydilar. Yurtboshimizning asarlarida ta’kidlangan yuqorida keltirilgan fikr va 13 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т., 1996. – Б. 19– 20.

mulohazalar mazmuniga ko‘ra, quyidagi maqsadlarni ko‘zlagani bilan ham ahamiyatlidir: – fuqarolarning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini turli jinoiy tajovuzlardan har tomonlama ishonchli himoya qilishni kafolatlash; – jinoyat qonunchiligini erkinlashtirish va insonparvarlik tamoyillariga yanada muvofiqlashtirish; – qonunchilikka rioya etilishi ustidan nazoratni mustahkamlash: Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g.

4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 7. «O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining 2001 yil 7 dekabrdagi Qonuni.

O'xshashlar

G‘arbda kriminologik ta’limotlarning shakllanishi va rivojlanishi

Liberalizm siyosiy va huquqiy g'oyalarining shakllanishi va rivojlanishi

Kriminologiyaning boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Mustaqil O`zbekestonda milliy huquq tizimining shakllanishi va rivojlanishi

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi