Liberalizm siyosiy va huquqiy g'oyalarining shakllanishi va rivojlanishi - Huquqshunoslik - Referatlar

Liberalizm siyosiy va huquqiy g'oyalarining shakllanishi va rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

62 KB

Ko'chirib olish

L iberalizm siyosiy va huquqiy g`oyalarining shakllanishi va rivojlanishi R e j a : 1. Liberalizm siyosiy va huquqiy ta`limoti g`oyalarining shakllanishi 2. Benjoman Konstant, Meremmya Benjamning siyosiy va xuquqiy qarashlari 3. XX asr liberalizmining xususiyatlari 4. Mavzu yuzasidan tayanch so`z va iboralar

Liberalizm siyosiy va huquqiy ta`limoti g`oyalarining shakllanishi XVIII asr oxiri XIX asrning birinchi yarmida g`arbiy Evropada kapitalizm qaror topdi va rivojlandi. Sanoatda yuz bergan keskin o`zgarishlar manufaktura ishlab chiqarishning yirik mashina indistriyasi bilan almashuv jarayonining tezlashtirdi. Bu jarayon eng oldin Angliyada, keyin Frantsiya va boshqa Evropa mamlkatlarida yuz berdi. Yirik sanoat, savdo, aloqa vositalarini rivojlanishi, umumjaxon bozorining vujudga kelishi va boshqalar kapitalizmning jaxon ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga aylanishini ta`minladi. Mana shu o`zgarishlarga mos xolda siyosiy-huquqiy tizim vujudga kela boshladi. XIX- asrning birinchi yarmida inson huquqi va erkinliklarining mustaxkamlanishiga mos konstitutsiyalar qabul qilindi. Xususiy va davlat huquqi tizimi tashkil topdi. Siyosiy partiyalarning harakati faollashdi. Konstitutsionalizm va siyosiy vakolatchilik institutlari vujudga kela boshladi. Konstitutsion monarxiya va respublika shaklidagi zamonaviy vakolatli davlatlar paydo bo`la boshladi. Siyosiy hayotda erkinlik va taraqkiyotga, qonunchilikka intilish kuchaydi. g`arbiy Evropada o`rnatilgan kapitalistik tuzum o`zining mafkurasini liberalizmda ifoda qildi. Liberalizmning asosiy g`oyalari: har bir shaxs qadr-qimmat va erk egasi va o`z xarkatlari uchun mas`uldir; shaxs erkinligining zaruriy sharti xususiy mulkdir; erkin bozor, erkin raqobat va erkin tadbirkorlik, teng imkoniyatlar; siyosiy soxada- hokimiyatlar bo`linishi, qonun ustivorligi, huquqiy davlat g`oyasi; shaxsning asosiy huquk va erkinliklarini kafolatlash; umumiy saylov ququqi va boshqalar. Liberalizm turli ijtimoiy-tarixiy va milliy-madaniy sharoitlarda shakllandi va rivojlandi. Unda turli xil bir-biridan farq qiladigan qirralar, bosqichlar va qarama- qarshiliklar borligini ko`rish mumkin. Turli davrlarda u har xil shakllarda namoyon bo`ldi.

Bu xolni xisobga olsak turli xil liberalizm borligi haqida tasavvur paydo bo`lishi mumkin. Lekin liberalizmning xillari ko`p bo`lishidan qat`iy nazar uning ildizlari, asosiy g`oya, tamoyil va ideallari umumiydir. Mana shu umumiylik liberalizmning ijtimoiy- siyosiy fikrning maxsus turi sifatida namoyon qiladi. Liberalizmning ildizlari uyg`onish davrlari bilan bogliq. Uning boshlanishida J.Lokk, Sh.L.Montesk`e, I Kant, T.Djefferson va boshqalar turgan edilar. Liberalizmning shakllanishiga marifatparvarlik harakatining namoyondalari, nemis klassik falsafasi vakillari ham muxim xissa qo`shdilar. Yuqorida ko`rganimizdek, ular o`z qarashlari bilan bir biridan farq qilsalarda, ularning barchasi o`z davrining muxim ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolarini hal qilishda eskirib qolgan qadriyat va yondashuvlarni, o`z samaradorligini yo`qotgan ijtimoiy-siyosiy va davlat institutlarini yangidan qurish zarurligini anglaganlar. Mana shunday yondashuv asosida klassik liberalizm merosiy hokimiyat shakllarini, tabaqaviy imtiyozlarni inkor qildi. Uning vakilalari yakka individning erki va tabiiy kobiliyatlarini birinchi o`ringa qo`ydilar. Har bir odamning yashash, erkinlik va xususiy mulkka ega bo`lish huquqlari g`oyasi zamirida mana shu individualizm yotadi. Siyosiy va grajdanlik erkinliklar iqtisodiy erkinlikdan chiqarildi. Individual erkinlik g`oyasining shakllanishi va qaror topishi davlat va shaxs munosabatlari, davlatning individ ishlariga aralashish chegaralari muammosi aniq ajralib chiqa boshladi. Shu qoidalar asosida huquqiy va siyosiy kontseptsiyalar vujudga keldi. Bu kontseptsiyalar huquq har bir individning qadr-qimmati va ekrkinligini himoya qilish vositasi sifatida talqin qilindi. Bu individualistik ideal tadbirkorlik, mehnatsevarlik, yangilikka intilish kabi fazilatlarni shakllanishiga turtki buldi. Kapitalizmning o`zgaruvchan tizim sifatida rivojlanishida mana shu qadriyatlar katta rol o`ynadi. Liberalizmning vakillari insonning iqtisodiy, jismoniy va intelektual erkinligi, maqsad va manfaatlarini amalga oshirish yo`lida teng imkoniyat va huquklarga ega bo`lishi uchun kurashdilar. Liberalizm inson hayotining yangi harakatchan kuchlarini ochdi. U Evropaga tadbirkorlik va biznes yo`lidan har qanday

to`sqinlarni uloqtirib tashlashni o`rgatdi. erkinlik bo`lmagan erda tadbirkorlik rivojlanmasligini ko`rsatdi. Liberalmzm ijtimoiy hayotning barcha sohalarida plyuralizm printsipi joriy qilinishini talab qildi. Ijtmmoiy soxada turli sinf, qatlam va toifalar, manfaatdor guruhlar erkinligi; madaniy sohada turli xil milliy madaniyatlar, smyosiy sohada- siyosiy harakatlar, partiya va jamoat tashkilotlari erkinligi. Liberalizmning shaxs erkinligi talabalaridan har kim xoxlaganinm qilishi mumkmn degan xulosa chiqmaydm Shaxs erkinlmgi g`oyasining ajralmas ikkinchi tomoni shaxsning jamiyat oldida ma`sulligi g`oyasidir. Liberalmzm vakmllari umumiy baxt-saodatning ta`minlashda davlat ijobiy rol o`ynashi mumkinligini ham inkor qilmaydi. Konstitutsiyaviylik, parlamentarizm va huquqiy davlat qadriyati va printsiplarini ishlab chiqishda liberalizmning roli katta bo`ldi. Umuman olganda lmberalizm dogmatizm, sxematizmga zid tafakkur tarzidir. Unda o`zgarmas, bir xil me`yor va qoidalar yo`q. Lmberalizm sharoitning o`zgarishi bilan o`zgarib bordi, unga moslashdi. U o`z vazifasini o`tab bo`lgan ijtimoiy-siyosiy institut, me`yor va qadriyatlarni qayta ko`rib chiqish, xatto ularni o`zgartirishdan ham qo`rqmadi. Liberalizm vakillarining ko`pchiligi klassik merosni o`zgaruvchan sharoitga moslashtirish bilan band bo`lganlar. Benjamen Konstan, Meremmya Benjamning siyosiy va xuquqiy qarashlari Evropa liberalmzmmning ko`zga ko`ringan namoyondalaridan biri, Frantsiya liberalizmi siyosmy dasturini ishlab chiqqan mutafakkir va siyosiy arbob Benjamen Konstan edi (1748-1832). U o`zining g`oyalarini "Konstitutsiya ocherklari", "Siyosiy

printsiplar", "yangi xalqlar erkinligiga nisbatan qadimgi xalqlar erkinligi haqida" va boshqa asarlarida ifodaladi. B.Konstanning diqqat markazida shaxs va davlatning o`zaro munosabati muammosi turadi. Uning aytishicha, insonga xos muxim xususiyat erkinlikdir. Fuqaroning barcha huquqlari erkinlikdan kelib chiqadi. erkinlik inson hayotining asosidir. Fuqarolar xech qanday ijtimoiy va siyosiy hokmmmyatga bog`liq bo`lmagan individual huquqlarga egadirlar. Bu huquqlarni buzuvchi har qanday hokimiyat noqonuniydir. Konstanning fikricha, erkinlik hokimiyatning xalq qo`lida bo`lganligida emas, shaxsning davlat xokimiyatiga nisbatan mustaqil bo`lganligidadir. Hokimiyatlarni cheklash, ularni bilish va muvozanatni o`rnatish talablari shundan kelib chiqadi. Konstan ikki xil erkinlikning fuqaroviy (shaxsiy) va siyosiy erkinliklarni ajratadi. qadimiy xalqlar erkinliklari siyosiy erkinlikdan iborat edi. ya`ni har bir fuqaro davlatni boshqarishda ishtirok etish huquqiga ega edi. Bu qonun chiqarish, odil sudlovni amalga oshirish, mansabdor shaxslarni saylash, urush va tinchlik masalalarini hal qilishda ishtirok etish bilan cheklanar edi. yangi xalqlar erkinligi asosan shaxsiy fuqaroviy erkinlikdir. Bu shaxsning ma`lum darajada davlat hokimiyatidan mustaqil bo`lmishmdir. Konstan shaxsmy erkinlikni quyidagicha izoxlaydi: bu asossiz qamoqqa olmoqdan daxlsizlik, o`z fikrini erkin ifoda etish, o`ziga xoxlagan hunar tanlash va u bilan erkin shug`ullanish, o`z mulkidan xohlaganicha foydalanish va unga egalik qilish, xohlagan joyda yashash, xoxlagan dinga sig`inish, majlis va yig`ilishlar o`tkazish huquqlariga ega bo`lishdir. eng oxirida Konstan mansabdor shaxslarning saylash orqali hukumat ishlariga ta`sir qilish huquqini ham erkinlik tarkibiga kiritadi. Konstan individ erkinligining ta`minlash va davlat hokimiyatining cheklash vositasi sifatida jamoatchilik fikri va hokimiyatlar bo`linishini ko`rsatadi. Konstan jamoatchilik fikri xaqida gapirganda parlamentni nazarda tutadi. Parlament bu jamoatchilik fikrini uyushtirish shaklidir. Uning asosiy vazifasi jamoatchilik fikrini va muayyan manfaatlarni ifoda etishdir. Parlamentga saylash huquqi mulkiy tsenzga asoslangan bo`lishi kerak, chunki jamoatchilik fikrini mulk egalarigina munosib ifoda eta olishi mumkin deydi Konstan.

Erkinlikning ta`minlovchi ikkinchi omil hokmmiyatlar bo`linishi. Konstan Montesk`ening mashxur ta`limotiga muayyan o`zgarishlar kiritadi, uni yangi sharoitga moslashtiradi. Montesk`ening uch hokimiyatiga Konstan qirol hokimiyatini qo`shadi. Bundan tashqari Konstan qonun chiqaruvchi vakolatli hokimiyatni ikkiga bo`ladi yuqori palata hokimiyati va jamoatchilik fikrini ifodalovchi quyi palata xokimiyati. Bu hokimiyatlar ichiga mahalliy hokimiyatni ham qo`shadi. Konstan qirol hokimiyatiga alohida ahamiyat beradi. Uning aytishicha, qirol hokimiyati boshqa hokimiyatlar o`rtasida paydo bo`lishi mumkin bo`lgan kelishmovchiliklarni betaraf va xolisona hal qiladi. Konstan konstitutsion monarxiya tarafdori edi. Uning siyosiy ta`limoti burjua individualizmi va rivojlana boshlagan kapitalistik munosabatlarning asoslashga qaratilgan edi. Frantsuz burjuaziyasining feodalizmga qarshi mafkurasini XIX asrning birinchi yarmida ifoda qilgan siyosiy mutafakkirlar orasida demokratiya muammolarining nazariyotchisi, izchil liberal A.Tokvil (1805-1859) alohida o`rin egallaydi. Angliyada liberalizm ta`limotini M.Bentam asoslab chiqdi. (1748-1832) Ieremiya Bentam o`zining "qonunchilik printsiplari", "Konstitutsiyaviy kodeksning barcha davlatlar uchun rahbar qoidalari" va boshqa asarlarida siyosiy va huquqiy institutlarnmng demokratiyalashtirish dasturini ishlab chiqdi. O`zining davlat va huquq ta`limotida Bentam foyda tamoyiliga asoslanadi. Uning fikricha inson o`z faoliyatida foyda olishga intiladi, lazzat istaydi va azob, zararli narsalardan qochishga harakat qiladi. Xullas inson doim lazzat va azob hukmronligi ostida yashaydi. Odamlar amal qiladigan yagona tamoyil baxtga erishish, foyda olishga intilishdan iboratdir. eng axloqli va sohovatli odam ham, axloqsiz ham foydasini, baxtini o`ylaydi va unga erishishga harakat qiladi. Axloq va qonun chiqaruvchining asosiy vazifasi odamga nima ko`proq foyda berishi mumkinligini ko`rsatib berishdan iboratdir. qanday harakat odamga ko`proq foyda va baxt keltirishi mumkin, uning lazzati va azobi qanchaligini hisoblab chiqish kerak. Masalan, ichkilikdan kelib chiqadigan lazzat va azobni bir-biriga taqqoslab chiqish natijasida biz foydadan ko`ra zararni ko`proqliginm ko`rammz. Bentam individ oladigan foydani jamiyat foydasi bilan tengdir deb biladi. Xususiy mulk egasining foydasini ko`pchilik foydasi, umumiy foydadir, deydi u . Shuning

uchun bu tamoyilga yakka individlargina emas, qonun chiqaruvchi ham amal qilishi shart. Bu tamoyil qonun chiqaruvchi uchun asosiy maqsad bo`lib xizmat qilishi kerak. qonun chiqaruvchi, deydi Bentam, u yoki bu me`yorning qo`llashda ilojm boricha ko`pchilik baxtini ta`minlashga intilishi, qonundan kelib chiqadigan lazzat va azobni hisobga olishi kerak. Har qanday qonun ma`lum darajada individ erkinligining cheklaydi. qonun chiqaruvchi buni nazarda tutishi kerak. Shundan kelib chiqib, Bentam jamiyatning xo`jalik hayotiga mumkin qadar davlatning aralshmagani maquldir, deydi. Iqtisodiy hayotning yaxshi natijalarga erishishining ta`minlovchi yagona omil erkin raqobatdir. Davlat va uning qonunlari fuqarolarning xavfsizligini ta`minlash bilan cheklanishi kerak. Xavfsizlikning eng muhim qismi mulkimng muxofaza qylishdir. qonun va mulk, deydi u, bir biri bilan chambarchas bog`liqdir; ular birga tug`ulgan va birga o`ladilar. Bentam burjua davlatchiligi tarafdori edi U foyda ta`moyilini ta`minlashga qodir davlat—bu demokratik respublikadir deb biladi. Uning fikricha, xavfsizlikka taxdid soluvchi ikkita ichki dushman mavjud. Birinchisi, norasmiy dushmanlar jinoyat sodir qiluvchi fuqarolar; ikkinchisi, rasmiy dushmanlar qonun buzuvchi va o`zboshimchalik qiluvchi mansabdor shaxslar. Fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlovchi siyosiy tuzum bu demokratik respublikadir. Bunda barcha mansabdor shaxslar xalq nazoratm ostida bo`ladilar. Bentam saylov tizimining islox qilish takliflari bilan chiqdi. Xususan, u parlament saylovlarini har yil o`tkazish, ochiq saylovni bekor qilish, saylov tsenzini kamaytirish, umumiy saylov huquqini joriy qilish kabi talablarni qo`ydi. Shu bilan birga Bentam savodsizlarni saylash huquqidan maxrum qilish kerak deb hisoblaydi. Xotin qizlarning saylov huquqlarini joriy kilish ham xali erta, deydi u. Bentam huquqiy tizimda saklanib qolgan eskilik qoldiqlarini demokratiyaga mutloq zid deb bildi va keskin tanqid ostiga oldi. Xususan, u o`z davri nizomlarini chalkashligi, tushunish qiyin so`zlardan iborat ekanligi, sud dalillarining sun`iyligm, ayrim yuristlarning lo`ttivozliklarini fosh qildi. Bentam birinchilardan bo`lib yurisprudentsiya tili masalasini ko`tardi va undan mafkuraviy nayrang ishlatish, eskilik qoldiqlarini himoya qilish vositasi sifatida foydalanish xavfini ko`rsatib berdi. Yuristlar tili, deydi Bentam, odamlarga tushunarli emas. U yashirin bir udum

yaratuvchi asbob vazifasini o`taydi. Xuquq norozilarning qo`rqitishga qaratilgan sirli va daxlsiz bir narsadek ko`rsatiladi. Yurisprudentsiya tili "g`arazlar" va "sofizmlar" bilan ifloslangan. Betaraf va tushunarli terminlar o`rniga (masalan, "qonunning xayotga tadbiq etish" yoki "hukumatga itoat qilish" so`zlari o`rniga "tartibni saqlash" va shunga o`xshash "aldovchi" so`zlar ishlatiladi. Bu so`zlar zaminida xokimiyat ,-egalarining ximoya qilish mazmuni yotadi, albatta. Bunday terminlar ko`pincha suiste`mol qilish va zuravonlikning yashiruvchi parda vazifasini o`taydi. Yuridik marosimlar (unvonlar, marosimlar, dabdaba va boshqalar) ham shu maqsadga xizmat qiladi. Bularning barchasi, deydi Bentam, huquqning inson ijodining maxsuli ekanligini tushuntirishga to`sqinlik qiladi. Xuquqqa kiydirilgan bu niqob yordamida o`z umrini yashab bo`lgan va adolatsiz institutlar himoya qilinadi. Natijada huquq individ foydasi va insoniyat baxtiga xizmat qilish o`rniga taraqqiyotga g`ov bo`lib qoladi. Bentam yurisirudentsiya tilini tozalash, sud marosimlarini soddalashtirish, umuman huquqiy hayotining erkinlashtirish va demokratiyalashtirish zarurligini uktiradi. Bentam tinchlikni ta`minlovchi xalqaro tashkilot loyixasini ishlab chiqdi. Umuman olganda Bentam ta`limoti Angliya va boshqa mamlakatlarda demokratik harakatning rivojlanishiga, kapitalizmni yanada mustahkamlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. XIX asr boshlarida Angliyada liberalizmning yana bir vakili Jeyms Mill (1773-1836) edi. U umumiy saylov huquqi asosida saylangan vakillar assambleyyasi nazoratida bo`lgan kuchli xukumat va kuchli hokimiyatni yoqlab chiqdi. Uning o`g`li Jon Styuart Mill (1806-11873) otasi va Bentam ta`limotiga xos kamchiliklarni bartaraf qilishga harakat qildi va liberalizmni shakllanishiga katta xissa qo`shdi. Uning "Ozodlik to`g`risida", "Utilitarizm", "Ayolning tobe`ligi", "Siyosiy iqtisod asoslari" kabi asarlari liberalizm tarixida alohida o`rin egalladi XIX asrning birinchi yarmi nemis liberalizmining yirik namoyondalari V.Gumbol’dt (1767-1835), I.Shteyn (1815-1890). V.Gumbol’dt davlatga gumanistik individualizm nuqtai nazaridan yondashadi. Uni ko`proq inson va davlat o`rtasidagi munosabatlar qiziqtiradi. L.Shteyn davlat va jamiyat haqida qator fundamental asarlar yaratdi. Uning liberalizmi inson, uning huquqlari va mulkiy muammolarga bo`lgan munosabatida yorqin namoyon bo`ladi.

XX asr liberalizmining xususiyatlari XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida liberalizm yangi bosqichga ko`tarildi. Bu kapitalizmning yangi bosqichga o`tishi bilan bog`liq edi. Shu davrda liberalizmning kuchli tomonlari bilan bir qatorda bo`sh tomonlari ham namoyon bo`la boshladi. Xususan, klassik liberalizmning erkin bozor munosabatlari va erkin raqobat kabi muhim qoidalari aholining imtiyozli qatlamlari manfaatlarini himoya qilishga bo`ysundirildi. Shuning uchun ham Evropa va AqSh da bu urinishlarga qarama-qarshi g`oyalar bilan bir qancha atoqli siyosatshunoslar, iqtisodchilar guruxi klassik liberalizmning muxim qoidalarini qayta ko`rib chiqish, korporatsiyalarning o`zboshimchaliklarini cheklash va aholining muxtoj qatlamlarini axvolini engillashtirishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirish takliflari bilan maydonga chiqadilar. Bular orasida Germaniyada J.Gobson, T.Grin, L.Xobxauz, F.Nauman, Italiyada B.Kroche, AqSh L. Uord, J.Krouli, U.Bird, J.D`yui va boshqalarni eslatish mumkin. Ular yangi liberalizmni nomini organ bir qancha yangi g`oya va printsiplarni ishlab chiqdilar. eng avval ular erkin bozor va erkin raqobat g`oyalarini qayta qarab chiqish zarurligini asoslashga urindilar. Birinchi galda ular liberalizmga xos individualizmning ma`lum darajada yangicha talqin qildilar. Ular davlatning jamiyat iqtisodiy hayotida ijobiy rol o`ynashini tan oldilar. XX asrning 30 yillarida yuz bergan iqtisodiy krizis va bu krizisdan chiqish yo`lida AqShning islohotchi prezidenti F.D.Ruzvel’tning iqtisod sohasida tutgan "yangi yo`li" iqtisodiy dasturlarni amalga oshirishda davlat ijobiy rol o`ynashini yaqqol namoyon qilgan edi. Bu xodisalar liberalizmning shakllanishida burilish yasadi.

Ikkinchi jaxon urishidan keyin liberalizmda muhim o`zgarishlar yuz berdi. Shuni ta`kidlash kerakki XIX asr davomida va XX asrning birinchi un yilliklarida libsralizmning asosiy g`oyalari siyosiy amalyotda tekshirildi va yaxshi natijalar berdi. Ko`pchilik rivojlangan mamlakatlarda demokratik me`yor va printsiplar siyosiy amaliyotga joriy qilindi. Bu xol liberalizmda yutuqlarni saqlab qolish asosiy vazifadir degan tasavvurlarni tutdirdi. Xatto liberalizm o`z vazifasmni o`tab bo`ldi, unga urin qolmadi, u o`ldi ham deyishdi. Lekin liberalizm o`lgan emas edi. Aksincha, XX asrning 70-80 yillariga kelib libiralizm qaytadan tiklanishi haqida gapirila boshladi .Liberalizm tarafdorlarining ko`pchiligi jamiyat davlat va individ munosabatlari, kapitalizm va demokratik, erkinlik va ijtimomy tenglik, adolat masalalariga doir qarashlarni qaytadan ko`rib chiqishga urindilar Bu urinishlar ijtimoiy-siyosiy fikrda turli xil oqimlirniig yuzaga kslishiga sabab bo`ldi. Bu oqmmlar ichida ikki yunalishni ajratish mumkmn. Ularning har biri jamiyat oldida turgan muhim muammolarni xal qilishda uziga xos umumiy goya,printsip va yondashuvlarga egadir. Baranchi yunalish vakillarini iktisodiy konservatorlar deb baxolasa buladi. Ular klassik liberalizmning asosiy koidalarini,ayniksa erkin bozor tamoyillarini muayyan uzgarishlar bilan takrorladilar. Ikkinchi oqim namoyondaliri ijtimoiy- iqtisodiy soxada muhim isloxatlar utkazish davlatning iqtisodiy-ijtimoiy hayotdagi rolini qayta kurib chiqish, kam ta’minlangan axoli qatlamlariga yordam ko`rsagish kabi masalalarni ko`rib chiqdilar. XX asr oxrida liberaliamning xususiyati mana shundan iborat buldi Shu bilan birga liberallar davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarga aralashib borishining kuchayishidan xavfsiradilar. Shuning uchun ham ular bozor mexanizmlarini rag`batlantirish va shu bilan birga davlatni tartibga solish vazifalarini cheklash talablarini xam qo`ydilar. Davlatning aralashuvmning mukarrarligi va zarurligini tan olish bilan birga, liberallar bu aralashuvni chegaralarini belgilash zarurligi haqida xavotirlanib gapiradilar. Ular iqtisodiy krizis va uning oqibatlarini yumshatishda davlatning

aralashuvi imkon berganligini xotirasidan chiqarmagan bo`lsada, davlatning aralashuv chegaralari qancha bo`lishini anglardilar. Liberalizm o`zining ikki yuz yillik tarixidan har doim sharoitga moslashib o`zgarib bordi. Inson erkinligi, uning hayotiga davlatning aralashmasligi g`oyasidan muayyan darajada davlat aralashuvi kerak, degan g`oyaga keldi. Har bir odam erkin, xoxlagan ishini qilishi mumkin, lekin qoidaga rioya qilgan holda qilsin. Davlat mana shunm ta`minlashi zarur. Davlatning idora qilish shakli masalasiga kelganda liberalizm adolat printsiplariga asoslangan qonuniy va samarador idora qilish shakli tarafdoridir. Liberalizm umumiy qonun va printsiplarni, fuqarolar erkinligi va huquqlarini ta`minlovchi adolat bu "siyosiy adolat" yoki "rasmiy adolat"dir, deb biladilar. Ijtimoiy huquqlar va ularning amalga oshirish masalasida ular har bmr fuqaroga muayyan darajada farovon hayot ta`minlanmshini talab qiladilar. Bu ta`lim olish, mehnat qilish, qarilik nafaqasi bilan ta`mmnlanish kabi huquqlardir. Ko`pchilik liberallar ijtimoiy tenglikka nisbatan imkoniyatlar tengligini ustun qo`yadilar. Ularning fikricha, davlat qonun ustivorligini, barcha fuqarolarning siyosiy hayotda ishtirok etishda teng xuquqqa egaligini ijtimoiy-iqtisodiy soxdda teng imkoniyatlarga egaligini ta`minlash garovidir. Adolat printsiplarini amalda ta`minlovchi omil shundan iboratdir, Liberallarning eng zaif tomoni ham shu erda. Ularning birontasi ham insoniyat oldida qadimdan turgan tenglik, erkinlik va adolat o`rtasidagi jumboqni xal kila olmadilar. tayanch so`z va iboralar Liberalizm, liberalizmni siyosiy va huquqiy g`oyalari, kapitalizm, plyuralizm, shaxs erkinligi, konstitutsion monarxiya,

parlament, dogmatizm, huquqiy davlat, Benjament Konstonning siyosiy va huquqiy qarashlari, Meremiya Bentamning siyosiy va huquqiy qarashlari, saylov huquqi.

F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r 1. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asrga intilmoqda». «O`zbekiston», Toshkent. 2000 y. 2. Karimov I.A. «O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari». «O`zbekiston», Toshkent 1997 y. 3. Karimov I.A. «O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li». «O`zbekiston», Toshkent 1995 y. 4. Karimov I.A. «O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida». «O`zbekiston», Toshkent 2000 y. 5. Karimov I.A. «O`zbekiston Konstitutsiyasining 9-yilligiga bag`ishlangan tantanali marosidagi nutqi». «O`zbekiston ovozi», 2001 y, 8.XII. 6. www.ziyonet.uz 7 . www.nr.uz

O'xshashlar

XVII-XX ( 17 - 20 ) asrlardagi liberalizm siyosiy va huquqiy ta`limoti

Jadidlarning siyosiy va huquqiy qarashlari

G‘arbda kriminologik ta’limotlarning shakllanishi va rivojlanishi

Qadimgi sharqda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Yunonistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar