XVII-XX ( 17 - 20 ) asrlardagi liberalizm siyosiy va huquqiy ta`limoti - Huquqshunoslik - Referatlar

XVII-XX ( 17 - 20 ) asrlardagi liberalizm siyosiy va huquqiy ta`limoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

XVII-XX asrlardagi liberalizm siyosiy va huquqiy ta`limoti Reja: 1.Liberalizm siyosiy va huquqiy qarashlari. Siyosiy-huquqiy ta`limotlarda tabiiy huquq g`oyalarining tutgan o`rni. 2.Jon Lokk, Benedikt Spinoza, Tomas Gobbslar siyosiy-huquqiy qarashlarida liberalizm g`oyalari. 3. XVIII-XIX asr liberalizmi taraqqiyoti. 4.Immanuel Kantning siyosiy-huquqiy qarashlari. 5. XX asr Liberalizmining xususiyatlari.

Liberalizm siyosiy va huquqiy qarashlari. Siyosiy-huquqiy ta`limotlarda tabiiy huquq g`oyalarining tutgan o`rni. XVIII asr oxiri XIX asrning birinchi yarmida g`arbiy Yevropada kapitalizm qaror topdi va rivojlandi. Sanoatda yuz bergan keskin o`zgarishlar manufaktura ishlab chiqarishning yirik mashina industriyasi bilan almashuv jarayonining tezlashtirdi. Bu jarayon eng oldin Angliyada, keyin Fransiya va boshqa Yevropa mamlkatlarida yuz berdi. Yirik sanoat, savdo, aloqa vositalarini rivojlanishi, umumjaxon bozorining vujudga kelishi va boshqalar kapitalizmning jaxon ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga aylanishini ta`minladi. Mana shu o`zgarishlarga mos xolda siyosiy-huquqiy tizim vujudga kela boshladi. XIX-asrning birinchi yarmida inson huquqi va erkinliklarining mustaxkamlanishiga mos konstitutsiyalar qabul qilindi. Xususiy va davlat huquqi tizimi tashkil topdi. Siyosiy partiyalarning xarakati faollashdi. Konstitutsionalizm va siyosiy vakolatchilik institutlari vujudga kela boshladi. Konstitutsion monarxiya va respublika shaklidagi zamonaviy vakolatli davlatlar paydo bo`la boshladi. Siyosiy hayotda erkinlik va taraqqiyotga, qonunchilikka intilish ko`chaydi. G`arbiy Yevropada o`rnatilgan kapitalistik tuzum o`zining mafkurasini liberalizmda ifoda kildi. Liberalizmning asosiy g`oyalari: har bir shaxs qadr- qimmat va erk egasi va o`z xarakatlari uchun mas`uldir; shaxs erkinligining zaruriy sharti xususiy mulkdir; erkin bozor, erkin raqobat va erkin tadbirkorlik, teng imkoniyatlar; siyosiy sohada-hokimiyatlar bo`linishi, qonun ustivorligi, xuquqiy davlat g`oyasi, shaxsning asosiy xuquq va erkinliklarini kafolatlash; umumiy saylov xuquqi va boshqalar.

Liberalizm turli ijtimoiy-tarixiy va milliy-madaniy sharoitlarda shakllandi va rivojlandi. Unda turli xil bir-biridan farq qiladigan qirralar, bosqichlar va qarama- qarshiliklar borligini ko`rish mumkin. Turli davrlarda u har xil shakllarda namoyon bo`ldi. Bu xolni hisobga olsak turli xil liberalizm borligi haqida tasavvur paydo bo`lishi mumkin. Lekin liberalizmning xillari ko`p bo`lishidan qat`iy nazar uning ildizlari, asosiy g`oya, tamoyil va ideallari umumiydir. Mana shu umumiylik liberalizmning ijtimoiy- siyosiy fikrning maxsus turi sifatida namoyon qiladi. Liberalizmning ildizlari uyg`onish davrlari bilan bog`liq. Uning boshlanishida J. Lokk, Sh.L.Monteskye, I. Kant, T. Djefferson va boshqalar to`rgan edilar. Liberalizmning shakllanishiga ma`rifatparvarlik harakatining namoyondalari, nemis klassik falsafasi vakillari ham muxim hissa qo`shdilar. Yuqorida ko`rganimizdek, ular o`z qarashlari bilan bir biridan farq qilsalarda, ularning barchasi o`z davrining muxim ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muammolarini hal qilishda eskirib qolgan qadriyat va yondashuvlarni, o`z samaradorligini yo`qotgan ijtimoiy-siyosiy va davlat institutlarini yangidan qurish zarurligini anglaganlar. Mana shunday yondashuv asosida klassik liberalizm merosiy hokimiyat shakllarini, tabaqaviy imtiyozlarni inkor qiladi. Uning vakilalari yakka individning erki va tabiiy kobiliyatlarini birinchi o`ringa qo`ydilar. Har bir odamning yashash, erkinlik va xususiy mulkka ega bo`lish xuquqlari g`oyasi zamirida mana shu individualizm yotadi. Siyosiy va grajdanlik erkinliklar iqtisodiy erkinlikdan chiqarildi. Individual erkinlik g`oyasining shakllanishi va qaror topishi davlat va shaxs munosabatlari, davlatning individ ishlariga aralashish chegaralari muammosi

aniq ajralib chiqa boshladi. Shu qoidalar asosida huquqiy va siyosiy konsepsiyalar vujudga keldi. Bu konsepsiyalar huquq xar bir individning qadr- qimmati va erkinlikni himoya qilish vositasi sifatida talqin qilindi. Bu individualistik ideal tadbikorlik, mexnatsevarlik, yangilikka intilish kabi fazilatlarni shakllanishiga turtki bo`ldi. Kapitalizmning o`zgaruvchan tizim sifatida rivojlanishida mana shu qadriyatlar katta rol o`ynadi. Liberalizmning vakillari insonning iqtisodiy, jismoniy va intelektual erkinligi, maqsad va manfaatlarini amalga oshirish yo`lida teng imkoniyat va huquqlarga ega bo`lish uchun kurashdilar. Liberalizm inson hayotining yangi harakatchan kuchlarini ochdi. U Yevropaga tadbirkorlik va biznes yo`lidan har qanday to`sqinlarni uloqtirib tashlashni o`rgatdi. Erkinlik bo`lmagan yerda tadbirkorlik rivojlanmasligini ko`rsatdi. Liberalizm ijtimoiy hayotning barcha sohalarida plyuralizm prinsipi joriy qilinishining talab qildi. Ijtimoiy sohada turli sinf, qatlam va toifalar, manfaatdor guruhlar erkinligi; madaniy sohada turli xil maishiy madaniyatlar, siyosiy sohada-siyosiy harakatlar, partiya va jamoat tashkilotlari erkinligi. Liberalizmning shaxs erkinligi talabalaridan xar kim xoxlaganini qilishi mumkin degan xulosa chiqmaydi. Shaxs erkinligi g`oyasining ajralmas ikkinchi tomoni shaxsning jamiyat oldida ma`sulligi g`oyasidir. Liberalizm vakillari umumiy baxt-saodatning ta`minlashda davlat ijobiy rol o`ynashi mumkinligini ham inkor qilmaydi. Konstitutsiyaviylik, parlamentarizm va huquqiy davlat qadriyati va prinsiplarini ishlab chiqishda liberalizmnint roli katta bo`ldi. Umuman olganda liberalizm dogmatizm, sxematizmga zid tafakkur tarzidir. Unda o`zgarmas, bir xil me`yor va qoidalar yo`q. Liberalizm sharoitning o`zgarishi bilan o`zgarib bordi, unga moslashdi. U o`z vazifasini o`tab bo`lgan ijtimoiy-siyosiy institut, me`yor va qadriyatlarni qayta ko`rib chiqish, xatto ularni o`zgartirishdan ham qo`rqmadi. Liberalizm vakillarining ko`pchiligi klassik merosni o`zgaruvchan sharoitga moslashtirish bilan band bo`lganlar.

2.Jon Lokk, Benedikt Spinoza, Tomas Gobbslar siyosiy-huquqiy qarashlarida liberalizm g`oyalari. Tabiiy huquq nazariyasiga katta hissa qo`shgan mutafakkirlar orasida Jon Lokk (1632-1704) alohida o`rin egallaydi. U siyosiy nazariya klassiklaridan biri hisoblanadi. Uning davlat va tabiiy huquq haqidagi g`oyalari "Boshqaruv haqida traktat" nomli asarida ifodalangan. Bu asarni liberalizmning bibliyasi deb ham ataydilar. Lokk odamlarning tabiiy holatini tasvirlashda Gobbsning hammani hammaga qarshi urush holati haqidagi fikriga qarama-qarshi fikrini bayon qiladi. Uning fikricha, tabiiy holatda erkinlik va tenglik xukm suradi. Tabiiy erkinlik xech qachon begonalashtirilmaydi. Lokk mulkka egalikni ham erkinlik kabi odamning tabiiy huquqi deb xisoblaydi. Odamlarning erkinligi va ularning mulki, deydi Lokk, tabiiy holatda ishonchli muxofaza qilinmaydi. Umumiy tenglik tufayli barcha o`zini qirol deb tasavvur qiladi. Biroq, ko`pchilik hamma vaqt ham adolat talablariga rioya qiladi deb bo`lmaydi. Bu hol o`z mulkiga egalik qilishni qiyinlashtiradi. Odamlarning olmiy maqsadi o`z mulkini, tabiiy erkinligini muxofaza qilishdan iboratdir. Shu maqsadda ular ijtimoiy shartnoma asosida o`zlarining tabiiy erkinligi, hayoti va mulkini muxofaza qilish huquqini jamiyatga topshiradilar. Lekin tabiiy huquqning barchasidan voz kechilmaydi. Individ faqat hokimiyatning saqlanishi uchun zarur bo`lgan miqdordagina tabiiy huquq va erkinliklarini cheklaydi. Qolgan qismi insonning o`zida daxlsiz qoladi. Davlatning vazifasi deydi Lokk, o`z tadbirkorlarining xorijiy raqobatchilaridan himoya qilish, xususiy mulk daxlsizligini ta`minlash, tartib saqlashdan iboratdir. Lekin davlat savdo- sotiq va sanoatni boshqarish ishlariga aralashmasligi lozim. Davlat individlarga ijtimoiy va iqtisodiy tenglikni emas, balki huquqiy tenglikni ta`minlashi kerak. Madomiki, individlar ijtimoiy shartnomani ma`qullar ekanlar, unda ularning hammasi ko`pchilikning irodasiga bo`ysunishi lozim. Lokk absolyutizmga qat`iy qarshi chiqadi. U hukmdorlar hokimiyatini cheklash

muammosi bilan jiddiy shug`ullandi, hokimiyatning bo`linish prinsipini qo`llab-quvvatladi. Lokk qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va ittifoq, (federativ) hokimiyatlarni ajratadi. Ular bitta organ qo`lida bo`lmasligi kerak. Sud hokimiyatini Lokk ijro etuvchi hokimiyat ixtiyoriga beradi. Lokk o`ziga zamondosh Angliyadagi siyosiy sharoitning nazariy ximoyachisi sifatida ijod qildi. Uning ta`limoti burjua davlatchiligi prinsiplarini asoslashga qaratilgan edi. Shuning uchun ham u keyingi davr burjua siyosiy ta`limotlari rivojiga katta ta`sir ko`rsatdi. Tabiiy huquq nazariyasining rivojlanishiga Gollandiya faylasufi B.Spinoza (1632-1670) ham o`z hissasini qo`shdi. Uning siyosiy va huquqiy qarashlari "Diniy-siyosiy traktat", "Siyosiy traktat", "Etika" asarlarida o`z ifodasini topgan. Spinoza davlat va huquqning moxiyati, kelib chiqishini tabiiy zarurat nuqtai nazardan tushuntirishga harakat qildi. Uning ta`limotining boshlang`ich nuqtasi tabiiy huquq tushunchasidir. Uning fikricha tabiiy huquq bu dunyodagi barcha narsalar itoat qiladigan tabiiy qonunlar yoki qoidalardir. Tabiiy xuquqqa binoan inson kuchi yetganicha xoxlagan narsasini qilishga xaqlidir. Lekin insonnnig kuch-qudrati, o`z jonini saqlashi aqlga itoat qilish bilangina ta`minlanadi. Aql esa insonni boshqa odamlar bilan muloqatda bo`lishini buyuradi, chunki odam hayot kechirishi uchun zarur narsalarni yolg`iz o`zi topishga qodir emas. Odamning xavfsizligi, uning tabiiy huquqlari jamiyatdagina ta`minlanishi mumkin. Jamiyatdan tashqarida uning kuch- qudrati madad olish imkoniyatidan maxrum. Natijada odam muqarar ravishda begona bir kuchga bo`ysunishga mujbur bo`ladi. Shuning uchun odamlar tabiiy holatdan grajdanlik xolatiga o`tadilar. Ular o`zlarining kuchi va tabiiy huquqlarini birlashtiradi va xavfsizlikda yashash uchun davlat hokimiyatini o`rnatadilar. Davlat bilan birga "umumiy huquq" ham paydo bo`ladi. Bu huquq davlatga birlashgan barcha odamlarning kuch-qudrati bilan belgilanadi.

Alohida odamlarning tabiiy huquqlarining birlashtirilishi va odamlarning bir butun birikmasi hokimiyatni tashkil qiladi. Spinoza ta`limotiga ko`ra tabiiy holat davlatning paydo bo`lganidan keyin ham saqlanadi, bekor qilinmaydi. Davlatda u faqat o`zgartiriladi. Spinoza davlat hokimiyatining chegarasini aniqlash, tabiiy xuquqlarning daxlsizligi, qirol hokimiyatini cheklash masalalarini qo`ydi. Ayniqsa, deydi Spinoza, oliy hokimiyat erkin fikrlash va vijdon erkinligini cheklamasligi kerak. Spinoza davlat shakllari haqida o`z fikrini bayon qilib, demokratik davlat tizimini tarafdori ekanligini bildiradi. Demokratiyada be`mani qonunlarning chiqib qolish xavfi deyarli yo`q, chunki ko`pchilik be`manilikka yo`l qo`yishi mumkin emas. Spinoza cheklanmagan monarxiyaning jiddiy dushmani edi. Uning davlat va huquq haqidagi ta`limoti fikr va vijdon erkinligi prinsiplarini asoslashga qaratilgandir. Angliyalik mutafakkir Tomas Gobbs (1588-1679) tomonidan davlat va huquq haqidagi yangi ta`limotlar paydo bo`ldi. T. Gobbs davlat va huquq to`g`risidagi nazariyasida, shaxsning tabiatdagi o`rni bilan bog`laydi. Uning fikricha «dastlab insonlarning barchasi teng, ozod bo`lib, jismoniy va ruxiy jixatdan teng huquqli edilar keyinchalik «inson-insonga dushman» tarzida fikr xar bir kishida paydo bo`dishi tufayli, teng huquqlilik prinsipi yo`qoldi». Gobbsning tabiiy huquq nazariyasida «huquq» (jus) va «qonun»(lex) tushunchalarini alohida tushuntirib beradi. Uning fikricha “Huquq”- bu erkinlik bo`lib, nimadir qilish yoki nimadir qilmaslikdir, “qonun” esa – nimadir qilish yoki qilmaslik to`g`risidagi o`lchovdir”. T. Gobbs davlat boshqaruviga tarif berar ekan: “Mutloq hokimiyat tinchlik garovi va tabiiy qonunlarning muomalaga kiritishdir” deydi. Davlat insonlar tomonidan “barchaga qarshi urush” ga chek qo`yish, tinchlik osoyishta hayot uchun tuzilgan tashkilotdir. Gobbsning fikricha davlat formalari asosan uch hil ko`rinishda ya`ni monarxiya, demokratiya va aristokratiya bo`lishi mumkin. Davlat o`z fuqarolariga ozodlik va erkni kafolatlashi kerak. T.Gobbs fikricha monarxiya

boshqaruv uslubi eng maqul davlat boshqaruv uslubidir. U B. Spinozaning “podsho bu davlatdir” degan fikriga qo`shiladi. XVIII-XIX asr liberalizmi taraqqiyoti. XIX asrning ikkinchi yarmidagi siyosiy va huquqIy ta`limotlarining ijtimoiy ildizlari G`arbiy Yevropaning ilgor rivojlangan kapitalistik mamlakatlardagi kapitalizmning rivojlanib borishiga takalardi. Birinchi tomondan erkin rakobatning gullab yashnashi, ba`zi bir mamlakatlarda burjua huquq va erkinliklarning kengayib borishi Burjua siyosiy va huquqiy mafkuradagi kuchli liberal - individualistik tendensianing rivojini takozo kilardi va liberializm usha davrning burjua siyosiy - huquqiy fikrida muxim yo`nalishga aylana bordi. Ikkinchi tomondan, XIX asr oxiriga kelib Erkin rakobat monopoliyaning xukmronligiga joy bo`shatib bera boshladi. Imperializmning oyokka turib olishi ijtimoiy ziddiyatlarning keskinlashuviga olib kirdi. Burjuaziya ishchilar sinfiga yon bosishga, qator ijtimoiy qonunchilik aktlarini kabul qilish ga majbur buldi. Xalqning mexnatkashlari makbul va yaxshirok tuzm uchun kurashi Parij Kommunasida uz aksini topdi. Burjua davlati o`zining ijtimoiy - iqtisodiy faoliyatini kengaytirishga kirishdi, ijtimoiy xayotning turli jabxalariga faolrok aralasha boshladi. Bularning barchasi burjua Siyosiy va huquqiy mafkuradagi konservativ, antidemk va reaksion tendensiyani kuchaytirishga olib keladi, Liberalizmning inqirozi, zurlik kulti etatizm, agressiv siyosat, rasizm, shovinizm va eshtizm ushbu tendensianing tipik nomoyon etilishi edi. ETATIZM - burjua siyosiy fani tushunchasi bo`lib, bu tushuncha davlatning mamlakat iqtisodiy va siyosiy xayotiga faol aralashuvini bildiradi. Zurlik nazariyasi – idealestik nazariya bo`lib, bu nazariyaga kura ijtimoiy tengsizlik birovlarning boshqalarga zurlik qilish i natijasida paydo bo`lgan emish. Burjua siyosiy mafkurasida reformizm va revizionizm okimlar xam paydo bo`ladi. XIX asrning ikkinchi yarmidagi burjua siyosiy huquqiy ta`limotlar spekulyativ- metofizik falsafani sikib chiqargan pozetiv asosiga tayanib, rivojlana bordi.

Spekulyativ falsafa (aql sotish falsafasi) – bilimning aql sotish tipiga, ya`ni bilimni tajribaga murojaat qilmasdan refleksiya yordamiga xulosa qilib chiqarishga asoslangan falsafiy sistemalar. Pozetivizm (lat. Positivus – ijobiy) – konkret (empirik) fanlarni chinakam, Xaqiqiy bilimning birdan-bir manbai deb biluvchi falsafadagi bir yo`nalish bo`lib, falsafiy tadkikotning biluvchilik kimmatini inkor etadi. Pozitivizmning paydo bo`lishi spekulyativ falsafaning (nemis kl. idealizmining) fanlarning rivoji ilgari so`rgan falsafiy muammolarni xal etishga etishga kodir emasligiga uziga xos javob edi. Pozitivizm keyinchalik bilimlar xosil qilish vositasi sifatida nazariy akl yuritishni butkul rad etdi. Pozitivizmning asoschisi Kant edi. Va Kantning o`zi «pozitivizm» terminini kiritgan edi. Immanuel Kantning siyosiy-huquqiy qarashlari. Immanuil Kantning huquqiy qarashlari tabiiy huquq ta`limotini mukammal tizimga solgan mutafakkirlardan biri buyuk nemis faylasufi Immanuil Kant edi (1724-1804). Kant o`zining "Sof aqlni tanqid", "Amaliy aqlni tanqid", "Mulohaza layoqatini tanqid", asarlari bilan falsafa tarixida chuqur iz qoldirgan. Uning siyosiy qarashlari "Axloq metofizikasi asoslari", "Boqiy dunyo sari" asarlarida o`z aksini topgan. Kant fikricha, "tabiatning oliy maqsadi-insonda mujassamlashgan tabiat imkoniyatlarining barchasini rivojlantirishdan iboratdir". Insoniyatning bu maqsadga mustaqil erishishining asosiy sharti-adolatli fuqaroviy jamiyat barpo etishdan iboratdir. Kant nazariyasining boshlang`ich nuqtasi individdir. Individning o`z-o`zidan qadr-qimmatga egaligi xaqidagi g`oya uning siyosiy ta`limotining asosiy g`oyasidir. Individ ahloqiy qonunlar yaratish va bu qonunlarga mos tarzda harakat qilish qobiliyatiga egadir. Bu hol barchaning prinsipial jixatdan tengligini bildiradi. Huquq va siyosiy institutlar mana shu erk va tenglikni himoya qilishga xizmat qilishlari kerak. Kant uchun individ huquqlarini poymol etish har doim yomonlikdir.

Axloqiy holatda yashash uchun individga zarur bo`lgan huquqlar boshqaruvning konstitutsion qullik va tengsizlikni bekor qilishni, shuningdek urushlarni ta`qiqlashni talab qiladi. Mana shunday sharoitdagina har bir odam o`ziga o`zi egalik qilishi, o`zligini anglashi mumkin. Kant o`zining ta`limotini yaratganda insonning ahloqiy mavjudod ekanligidan kelib chiqadi. Uning fikricha, xar bir inson o`z ahloqiy qonunining ijodkoridir. Har bir individ ahloqiy jihatdan mustaqil. Odamlarda axloqiy qanunlarni belgilash erki bor va ular shunday qilish uchun yetarli aqlga egadirlar. Erkin va oqil shaxslar faqat o`zlarigagina ma`qul qonunlarni o`rnata olmasliklarini tushunadilar, chunki ular o`zlaridan boshqa teng xuquqlik individlar ham borligini ularga vosita yoki narsa sifatida qarash yaramasligini biladilar. Inson o`ziga ham boshqalarga ham erkin, oqil, o`z maqsadlariga intiluvchi kishilar sifatida qarashi kerak. Shundagina u o`zining xam, boshqalarni xam erkiga zarar yetkazmaydigan xarakatlargina yaxshilik ekanligini, individ huquqlarini paymol qilish yomonlik ekanligini anglaydi. Oqibat-natijada Kantning quyidagi qat`iy imperatroziga duch kelamiz. Uning talabi: "Sen o`z qiyofang yoki, boshqa odam qiyofasidami insoniyatga orzu, maqsad sifatida munosabatda bo`l, hech qachon unga vosita sifatida qarama" va o`zingning ham o`zgalarning xam, erkiga zarar yetkazma. Qat`iy imperativning bu talablariga amal qilish uchun individlar "amaliy, yaxlit" talablariga erkin quloq solish imkoniyatiga ega bo`lishlari kerak. Shu nuqtai nazardan u absolietizmni inkor qiladi va davlat boshqaruvining demokratik shakllarini asoslaydi. Kant o`zining huquq falsafasida odamlarning hamjixat yashashini ta`minlovchi umumiy mezonini izlaydi. Mana shu mezon mavjud xuquqiy tizim va boshqaruv shakllarini siyosiy adolat talablariga javob berishi yoki bermasligini baholash imkonini beradi.

Davlatning fuqarolar erkiga qonun doirasida aralashuvining chegarasi kayerda? Insonning tabiiy erkinliklarini tartibga solish va uni ajralmas huquqlariga aralashish umuman qonuniymi? Kantning xuquqiy falsafasi mana shunday savollarga javob berishga harakat qiladi. Kantning fikricha, fuqarolar o`zlarining maqsadlarini o`zlari amalga oshirgani uchun qonuniy xuquqga egadirlar. Nima baxt keltirishini ularning o`zlari tanlaydilar. Biroq bizning maqsad va loyihalarimiz doim xam ratsional emas. Odamlar bir-birlari bilan dalzorblashuvlari mumkin. Bir individ xatti-xarakatlaridagi erkinlik boshqa birining xarakat erkinligiga tahdid tug`dirishi mumkin. Boshqa odamlar erkiga halaqit bermasdan eng ko`p erkinlikni qanday ta`minlash mumkin?-degan masala Kant uchun muhim muammo edi. Kant ham erkni, xam birgalikda yashashni kafolatlashi mumkin bo`lgan universal yuridik ta`moyilni topishga o`rinadi. "Huquq bu erkning umumiy qonuni nuqtai nazaridan bir kishining ixtiyorini boshqa kishi ixtiyori bilan mos kelishini ta`minlovchi sharoitlar yig`indisidir". Boshqacha aytganda, huquq bir odamning erkin tanlovini boshqa odamlarning erkin tanlovi bilan mos kelishi uchun sharoit yaratuvchi vositadir. Kantning fikri shundan iboratki, umumiy ta`moyilga ko`ra shaxsning cheklanmagan harakat erkinligi boshqalarning xuddi shunday erkinligi bilan mos keladigan darajagacha cheklanishi kerak. Amaldagi qonun ham xuddi shu tarzda har bir kishining harakat erkinligini cheklaydi. Turli xil maqsadlarga ega bo`lgan odamlarning tinch-totuv yashash sharti mana shundan iborat» Erkning shunday cheklanishi erkinliklarni ko`proq ta`minlaydi, eng avvalo, nizolarni adolatli tarzda tartibga solish imkonini yaratadi.

Qonunlarning umum ahamiyatliligi mezoni Kant fuqarolarning o`zlari kiritgan qonunlar bilan bog`laydi. Amalda qonun chiqaruvchilar shunday qonunlar qabul qilishga harakat qilishlari kerakki, uni barcha fuqarolar qo`llab-quvvatlasin. Qonunlar legizimligining bosh mezoni ana shunda. Shu mezonga mos kelgan qonunlargina fuqarolar orasidagi munosabatlarni tartibga solish uchun yaroqlidir. Kant amaldorlarning imtiyozlari, krepostnoylik, despotizm va tan jazolari kabi hodisalarni shu nuqtai nazardan qoralaydi. Uning aytishicha bunday institut va xarakatlar huquqning universal ta`moyillariga ziddir. Kant liberalizm ruxidagi demokratik isloxatlar g`oyasining yorqin ifodachisi edi. Kant inson huquqlari masalasini umumiy ta`moyil sifatida qo`ygan eng birinchi siyosiy matafakkirlardan xisoblanadi. Har bir inson, deydi Kant, tug`ma va tabiiy huquqlarga egadir. Bu huquqlar huquqning ratsional tushunchasiga mos keladi. Umumiy qonunga ko`ra, xar bir odam boshqa xar qanday odamning harakat erkinligi bilan mos keladigan darajadagi xarakat erkinligiga ega. Inson xuquqlariga xaqiqiy kafolat berish uchun boshqa odamlarni erkinliklarini paymol qilayotgan shaxs va institutlar faoliyatiga ba`zan aralashib turishga to`g`ri keladi. Demak, inson xuquqlari buzilgan xollarda davlat aralashish uchun qonuniy huquqga ega. Kant xalqaro munosabatlardagi kelishmovchiliklar, nizolar, qonunbuzarlik kabi xolatlarni insonlarga yarashmaydigan va noloyiq harakat deb baholaydi. Uning fikriga ko`ra nizolarni tartibga solish uchun qo`yidagi adolat tamoyillariga amal qilish lozim: "birorta mustaqil davlat boshqa davlat tomonidan va meros tarzida, na ayirbosh, na savdo, na sovg`a yo`li bilan o`zlashtirilishi mumkin emas". Kant qonunlar xalqning irodasini ifodalashi kerak deb chiqqan bo`lsada, u barcha fuqarolar uchun teng saylov huquqi berish tarafdori emas edi. Xotin-qizlar, moddiy va ijtimoiy jixatdan "mustaqil" bo`lmagan (vaqtli ishchilar, xizmatchilar

va xokozolar)ni Kant bunday huquqlardan maxrum deb xisoblaydi. Kant ma`rifatchilikning farzandi edi. U shaxsning ma`rifati va mustaqilligi uchun kurashadi. Kant uchun ma`rifat individ aqlining ommaviy qo`llanishidir. Odamlar o`zgalar bilan xamjamiyatda fikr yuritar ekan, ma`rifatli va mustaqil bo`lib boradilar. Munozara yuritayotgan xususiy shaxslarning bunday hamjamiyatiga faqat aqlli odamlargina a`zo bo`lishi mumkin. Kant nazarida, birgalikda muxokama yuritish mulkka ega bo`lgan erkin fuqarolargagina xos. Ish xaqqi olayotganlar esa, jamiyatning to`la qonli a`zolari bo`la olmaydilar. Biroq, qattiq mehnat va omad tufayli kelajakda ular xam jamiyat a`zolari bo`lishi mumkin. Kant fikriga ko`ra, moddiy jihatdan mustaqil bo`lgan fuqarolargina madaniy, kitobsevar va munozara yurituvchi ommani tashkil qiladilar. ulargina aqldan ommaviy foydalanishlari mumkin. Shunday qilib, aqlga ega individlar ishtirokidagi erkin munozaralar xaqiqatning asta-sekin ravshanlashiga yordam beradi. Tarix shu tarzda paydo bo`layotgan muammolarni ochiq muhokama qilish va o`zaro erkin fikr almashish imkoniyatini beradigan ma`rifatli hamjamiyat qurish orqali haqiqatga yaqinlashish masalasini xal qiladi. Kant siyosat va ratsionallikni birlashtirmoqchi bo`ldi. Bir tomondan, ratsionallik ro`yobga chiqishi uchun muayyan siyosiy shart-sharoit talab qilinadi, ikkinchi tomondan esa, ratsionallik ma`rifatli siyosat yuritishning muxim shartidir. XX asr Liberalizmining xususiyatlari. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida liberalizm yangi bosqichga ko`tarildi. Bu kapitalizmning yangi bosqichga o`tishi bilan bog`liq edi. Shu davrda liberalizmning kuchli tomonlari bilan bir qatorda bo`sh tomonlari ham namoyon bo`la boshladi. Xususan, klassik liberalizmning erkin bozor munosabatlari va erkin raqobat kabi muhim qoidalari aholining imtiyozli qatlamlari manfaatlarini himoya qilishga bo`ysundirildi. Shuning uchun xam Yevropa va AQSH da bu o`rinishlarga qarama-qarshi g`oyalar bilan bir qancha atoqli siyosatshunoslar iqtisodchilar

guruxi klassik liberalizmning muxim qoidalarini qayta ko`rib chiqish, korporatsiyalarning o`zboshimchaliklarini cheklash va aholining muxtoj qatlamlarini axvolini yengillashtirishga qaratilgan islohotlarni amalga oshirish takliflari bilan maydonga, chiqadilar. Bular orasida Germaniyada J.Tobson, T.Grin, L.Xobxauz, F.Nauman, Italiyada B.Kroche,. AQSH L.Uord J. Krouli, U.Bird, J.Dyui va boshqalarni eslatish mumkin. Ular yangi liberalizmni nomini organ bir qancha yangi g`oya va prinsiplarni ishlab chiqdilar. Eng avval ular erkin bozor va erkin raqobat g`oyalarini qayta karab chiqish zarurligini asoslashga o`rindilar. Birinchi galda ular liberalizmga xos individualizmning ma`lum darajada yangicha talqin qildilar. Ular davlatning jamiyat iqtisodiy hayotida ijobiy rol o`ynashini tan oldilar. XX asrning 30 yillarida yuz bergan iqtisodiy krizis va bu krizisdan chiqish yo`lida AQShning islohotchi prezidenti D.Ruzveltning iqtisod sohasida tutgan "yangi yo`li" iqtisodiy dasturlarni amalga oshirishda davlat ijobiy rol o`ynashini yaqqol namoyon qilgan edi. Bu xodisalar liberalizmning shakllanishida burilish yasada. Ikkinchi jaxon urishidan keyin liberalizmda muxim o`zgarishlar yuz berdi. Shuni ta`kidlash kerakki XIX asr davomida va XX asrning birinchi un yilliklarida liberalizmning asosiy g`oyalari siyosiy amalyotda tekshirildi va yaxshi natijalar berdi. Ko`pchilik rivojlangan mamlakatlarda demokratik me`yor va prinsiplar siyosiy amaliyotga joriy qilindi. Bu xol liberalizmda yutuqlarni sanlab qoladi asosiy vazifadir degan tasavvurlarni tug`dirdi. Xatto liberalizm o`z vazifasini o`tab bo`ldi, unga o`rin qolmadi, u o`ldi xam deyishdi. Lekin liberalizm o`lgan emas edi. Aksincha, XX asrning 70-80 yillariga kelib liberalizmning qaytadan tiklanishi haqida gapirila boshlandi. Liberalizm tarafdorlarining ko`pchiligi jamiyat davlat va individ munosabatlari, kapitalizm va demokratiya, erkinlik va ijtimoiy tenglik, adolat masalalariga doir qarashlarni qaytadan ko`rib chiqishga o`rindilar. Bu o`rinishlar ijtimoiy-siyosiy fikrda turli xil oqimlarning yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. Bu oqimlar ichida ikki yo`nalishni ajratish mumkin. Ularning har biri jamiyat oldida

to`rgan muxim muammolarni xal qilishda o`ziga xos umumiy g`oya prinsip va yondashuvlarga egadir. Birinchi yo`nalish vakillarini iqtisodiy konservatorlar deb baxolansa bo`ladi. Ular klassik liberalizmning asosiy qoidalarini, ayniqsa, erkin bozor tamoyillarini muayyan o`zgarishlar bilan takrorlaydilar. Ikkinchi oqim namoyondalari ijtimoiy-iqtisodiy sohada muhim isloxatlar o`tkazish, davlatning iqtisodiy-ijtimoiy hayotdagi rolini qayta ko`rib chiqish, kam ta`minlangan axoli qatlamlariga yordam ko`rsatish kabi masalalarni ko`rib chiqdilar. XX asr oxirida liberalizmning xususiyati mana shundan iborat bo`ldi. Shu bilan birga liberallar davlatning iqtisodiy va ijtimoiy sohalarga aralashib borishining kuchayishidan xavfsirardilar. Shuning uchun ham ular bozor mexanizmlarini rag`batlantirish va shu bilan birga davlatning tartibga solish vazifalarini cheklash talablarini ham qo`ydilar. Davlatning aralashuvining muqarrarligi va zarurligini tan olish bilan birga, liberallar bu aralashuvni chegaralarini belgilash zarurligi haqida xavotirlanib gapiradilar. Ular iqtisodiy krizis va uning oqibatlarini yumshatishda davlatning-aralashuvi imkon berganligini xotirasidan chiqarmagan bo`lsada, davlatinng aralashuv chegaralari qancha bo`lishini anglardilar. Liberalizm o`zining ikki yuz yillik tarixidan har doim sharoitga moslashib o`zgarib bordi. Inson erkinligi, uning hayotiga davlatning aralashmasligi g`oyasidan muayyan darajada davlat aralashuvi kerak, degan g`oyaga keldi. Har bir odam erkin, xoxlagan ishini qilishi mumkin, lekin qoidaga rioya qilgan holda qilsin. Davlat mana shuni ta`minlashi zarur. Davlatning idora qilish shakli masalasiga kelganda liberalizm adolat prinsiplariga asoslangan qonuniy va samarador idora qilish shakli tarafdoridir. Liberalizm o`mumiy qonun va prinsiplarni, fuqarolar erkinligi va huquqlarini Ta`minlovchi adolat bu? "siyosiy adolat" yoki "rasmiy adllat"dir, deb biladilar. Ijtimoiy huquqlar va o`larning amalga oshirish masalasida o`lar xar bir fuqaroga

muayyan darajada farovon xayot ta`minlanishini talab qiladilar. Bu ta`lim olish, mehnat qilish, qarilik nafaqasi bilan ta`minlanish kabi huquqlardir. Ko`pchilik liberallar ijtimoiy tenglikka nisbatan imkoniyatlar tengligini ustun qo`yadilar. Ularning fikricha, davlat qonun ustivorligini, barcha fuqarolarning siyosiy xayotda ishtirok etishda teng huquqga egaligini ijtimoiy- iqtisodiy soxada teng imkoniyatlarga egaligini ta`minlash garovidir. Adolat prinsiplarini amalda ta`minlovchi omil shundan iboratdir. Liberallarning eng zaif tomoni ham shu yerda, Ularning birontasi ham insoniyat oldida kadimdan to`rgan tetglik, erkinlik va adolat o`rtasidagi jumboqni xal qila olmadilar.

Adabiyotlar : 1. Adilxodjayeva S.M. Liberalizm: evolyutsiya idey ot proshlogo do nastoyahego. Monografiya. –T.: TDYUI, 2002. –120 s. 2. Boboyev H.B. Siyosiy huquqiy ta`limotlar tarixi. –T.: TDYUI, 2003. –205 3. Boboyev H.B. O`zbek davlatchiligi tarixi. –T.: “Fan”, 2004. – 294 b. 4. Islamov Z. Obhestvo. Gosudarstvo. Pravo. –T.: Adolat, 2001. 695 b. 5. Islomov Z.M. Davlat va huquq: umumnazariy masalalar. (Davlat nazariyasi). –T.: Adolat, 2000. –272 b. 6. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. –T.: TDYUI, 2004. –138 b. 7. Islomov Z.M.Fukarolik jamiyati: kecha, bugun, erta. –T.: TDYUI, 2003. –87 b. 8. Istoriya politicheskix i pravovo`x ucheniy. Pod redaksiyey Leysta. Uchebnik dlya VUZov –M.: Norma, 2001. –680 s. 9. Muxamedov X.M. Islom va davlat nazariyasi muammolari. –T.: Adolat, 1998. –39b. 10. Muxitdinova F.A. “Siyosiy-huquqiy ta`limotlar tarixi” o`quv qo`llanma. – T.: TDYUI, 2003. –230 b. 11. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar

XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar

XVII-XX ( 17 - 20 ) аsrlаr O`zbеkistоn mаdаniy tаrаqqiyoti

XVII-XX ( 17-20 )аsrlаr O`zbеkistоn mаdаniy tаrаqqiyoti

XVII-XX ( 17-20 ) асрлардаги либерализм сиёсий ва ҳуқуқий таълимоти