XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar - Huquqshunoslik - Referatlar

XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

129.5 KB

Ko'chirib olish

XVII - XX асрлардаги либерализм сиёсий ва ҳуқуқий таълимоти Режа: 1.Либерализм сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари. Сиёсий-ҳуқуқий таълимотларда табиий ҳуқуқ ғояларининг тутган ўрни. 2.Жон Локк, Бенедикт Спиноза, Томас Гоббслар сиёсий- ҳуқуқий қарашларида либерализм ғоялари. 3. XVIII-XIX аср либерализми тараққиёти. 4.Иммануэл Кантнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари. 5. XX аср Либерализмининг хусусиятлари.

Либерализм сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари. Сиёсий- ҳуқуқий таълимотларда табиий ҳуқуқ ғояларининг тутган ўрни. XVIII аср охири XIX асрнинг биринчи ярмида ғарбий Европада капитализм қарор топди ва ривожланди. Саноатда ю з б е р г а н к е с к и н ў з г а р и ш л а р м а н у ф а к т у р а и ш л а б чиқаришнинг йирик машина индустрияси билан алмашув жараёнининг тезлаштирди. Бу жараён энг олдин Англияда, кейин Франция ва бошқа Европа мамлкатларида юз берди. Йирик саноат, савдо, алоқа воситаларини ривожланиши, умумжахон бозорининг вужудга келиши ва бошқалар капитализмнинг жахон ижтимоий-иқтисодий тизимига айланишини таъминлади. Мана шу ўзгаришларга мос холда сиёсий-ҳуқуқий тизим вужудга кела бошлади. XIX-асрнинг биринчи ярмида инсон ҳуқуқи ва эркинликларининг мустахкамланишига мос конституциялар қабул қилинди. Хусусий ва давлат ҳуқуқи тизими ташкил топди. Сиёсий партияларнинг харакати фаоллашди. Конституционализм ва сиёсий ваколатчилик институтлари вужудга кела бошлади. Конституцион монархия ва республика шаклидаги замонавий ваколатли давлатлар пайдо бўла бошлади. Сиёсий ҳаётда эркинлик ва тараққиётга, қонунчиликка интилиш кўчайди. Ғарбий Е в р о п а д а ў р н а т и л г а н к а п и т а л и с т и к т у з у м ў з и н и н г мафкурасини либерализмда ифода килди. Либерализмнинг асосий ғоялари: ҳар бир шахс қадр- қиммат ва эрк эгаси ва ўз харакатлари учун масъулдир; шахс эркинлигининг зарурий шарти хусусий мулкдир; эркин бозор, эркин рақобат ва эркин тадбиркорлик, тенг имкониятлар; сиёсий соҳада-ҳокимиятлар бўлиниши, қонун устиворлиги, х у қ у қ и й д а в л а т ғ о я с и , ш а х с н и н г а с о с и й х у қ у қ в а

эркинликларини кафолатлаш; умумий сайлов хуқуқи ва бошқалар. Либерализм турли иж тим оий- тарихий ва миллий- м аданий шароитларда шаклланди ва ривож ланди. Унда турли хил бир-биридан фарқ қиладиган қирралар, босқичлар ва қарама-қаршиликлар борлигини кўриш мумкин. Турли д а в р л а р д а у ҳ а р х и л ш а кл л а р д а н ам о ё н б ў л д и . Б у х о л н и ҳ и с о б г а о л с а к т у р л и х и л ли б е р а л и з м б о р л и г и ҳ а қ и д а тасаввур пайдо бўлиши мумкин. Лекин либерализмнинг хиллари кўп бўлишидан қатъий назар унинг илдизлари, асосий ғоя, тамойил ва идеаллари умумийдир. Мана шу умумийлик либерализмнинг ижтимоий- сиёсий фикрнинг махсус тури сифатида намоён қилади. Либерализмнинг илдизлари уйғониш даврлари билан боғлиқ. Унинг бошланишида Ж. Локк, Ш.Л.Монтескъе, И. Кант, Т. Джефферсон ва бошқалар тўрган эдилар. Либерализмнинг шаклланишига маърифатпарварлик ҳ аракатининг намоёндалари, немис классик фалсафаси вакиллари ҳам мухим ҳисса қўшдилар. Юқорида кўрганимиздек, улар ўз қарашлари билан бир биридан фарқ қилсаларда, уларнинг барчаси ўз даврининг мухим ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий муаммоларини ҳал қилишда эскириб қолган қадрият ва ёндашувларни, ўз самарадорлигини йўқотган ижтимоий-сиёсий ва давлат институтларини янгидан қуриш зарурлигини англаганлар. Мана шундай ёндашув асосида классик либерализм меросий ҳокимият шаклларини, табақавий имтиёзларни инкор қилади. Унинг вакилалари якка индивиднинг эрки ва табиий кобилиятларини биринчи ўринга қўйдилар. Ҳар бир одамнинг яшаш, эркинлик ва хусусий мулкка эга бўлиш хуқуқлари ғояси замирида мана шу индивидуализм ётади.

Сиёсий ва гражданлик эркинликлар иқтисодий эркинликдан чиқарилди. Индивидуал эркинлик ғоясининг шаклланиши ва қарор топиши давлат ва шахс муносабатлари, давлатнинг индивид ишларига аралашиш чегаралари муаммоси аниқ ажралиб чиқа бошлади. Шу қоидалар асосида ҳуқуқий ва сиёсий концепциялар вужудга келди. Бу концепциялар ҳуқуқ хар бир индивиднинг қадр-қиммати ва эркинликни ҳимоя қилиш воситаси сифатида талқин қилинди. Бу индивидуалистик идеал тадбикорлик, мехнатсеварлик, янгиликка интилиш каби фазилатларни шаклланишига туртки бўлди. Капитализмнинг ўзгарувчан тизим сифатида ривожланишида мана шу қадриятлар катта рол ўйнади. Либерализмнинг вакиллари инсоннинг иқтисодий, ж и с м о н и й в а и н т е л е к т у а л э р к и н л и г и , м а қ с а д в а манфаатларини амалга ошириш йўлида тенг имконият ва ҳуқуқларга эга бўлиш учун курашдилар. Либерализм инсон ҳаётининг янги ҳаракатчан кучларини очди. У Европага тадбиркорлик ва бизнес йўлидан ҳар қандай тўсқинларни улоқтириб ташлашни ўргатди. Эркинлик бўлмаган ерда тадбиркорлик ривожланмаслигини кўрсатди. Либерализм ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида плюрализм принципи жорий қилинишининг талаб қилди. И ж т и м о и й с о ҳ а д а т у р л и с и н ф , қ а т л ам в а т о и ф а л а р , манфаатдор гуруҳлар эркинлиги; маданий соҳада турли хил маиший маданиятлар, сиёсий соҳада-сиёсий ҳаракатлар, партия ва жамоат ташкилотлари эркинлиги. Либерализмнинг шахс эркинлиги талабаларидан хар ким хохлаганини қилиши мумкин деган хулоса чиқмайди. Шахс эркинлиги ғоясининг ажралмас иккинчи томони шахснинг жамият олдида маъсуллиги ғоясидир. Либерализм вакиллари умумий бахт-саодатнинг таъминлашда давлат ижобий рол ў й н а ш и м у м к и н л и г и н и ҳ а м и н к о р қ и л м а й д и . Конституциявийлик, парламентаризм ва ҳуқуқий давлат қадрияти ва принципларини ишлаб чиқишда либерализмнинт роли катта бўлди.

Умуман олганда либерализм догматизм, схематизмга зид т а ф а к к у р т а р з и д и р . У н д а ў з г а р м а с , б и р х и л м е ъ ё р в а қоидалар йўқ. Либерализм шароитнинг ўзгариши билан ўзгариб борди, унга мослашди. У ўз вазифасини ўтаб бўлган ижтимоий-сиёсий институт, меъёр ва қадриятларни қайта кўриб чиқиш, хатто уларни ўзгартиришдан ҳам қўрқмади. Либерализм вакилларининг кўпчилиги классик меросни ўзгарувчан шароитга мослаштириш билан банд бўлганлар. 2.Жон Локк, Бенедикт Спиноза, Томас Гоббслар сиёсий-ҳуқуқий қарашларида либерализм ғоялари. Табиий ҳуқуқ назариясиг а катта ҳисса қўшган мутафаккирлар орасида Жон Локк (1632-1704) алоҳида ўрин э г а л л а й д и . У с и ё с и й н а з а р и я к л а с с и к л а р и д а н б и р и ҳисобланади. Унинг давлат ва табиий ҳуқуқ ҳақидаги ғоялари "Бошқарув ҳақида трактат" номли асарида ифодаланган. Бу асарни либерализмнинг библияси деб ҳам атайдилар. Локк одам ларнинг табиий ҳолатини тасвирлашда Гоббснинг ҳаммани ҳаммага қарши уруш ҳолати ҳақидаги ф и к р и г а қ а р а м а - қ а р ш и ф и к р и н и б а ё н қ и л а д и . У н и н г фикрича, табиий ҳолатда эркинлик ва тенглик хукм суради. Табиий эркинлик хеч қачон бегоналаштирилмайди. Локк мулкка эгаликни ҳам эркинлик каби одамнинг табиий ҳуқуқи деб хисоблайди. Одамларнинг эркинлиги ва уларнинг мулки, дейди Локк, табиий ҳолатда ишончли мухофаза қилинмайди. Умумий тенглик туфайли барча ўзини қирол деб тасаввур қилади. Бироқ, кўпчилик ҳамма вақт ҳам адолат талабларига риоя қилади деб бўлмайди. Бу ҳол ўз мулкига эгалик қилишни қийинлаштиради. Одамларнинг олмий мақсади ўз мулкини, табиий эркинлигини мухофаза қилишдан иборатдир. Шу мақсадда улар ижтимоий шартнома асосида ўзларининг табиий эркинлиги, ҳаёти ва мулкини мухоф аза қилиш ҳуқуқини жамиятга топширадилар. Лекин табиий ҳуқуқнинг барчасидан воз кечилмайди. Индивид фақат

ҳокимиятнинг сақланиши учун зарур бўлган миқдордагина табиий ҳуқуқ ва эркинликларини чеклайди. Қо лг ан қи см и инс он ни нг ўз ид а д ах лс из қ ола ди . Давлатнинг вазифаси дейди Локк, ўз тадбиркорларининг хорижий рақобатчиларидан ҳимоя қилиш, хусусий мулк дахлсизлигини таъминлаш, тартиб сақлашдан иборатдир. Лекин давлат савдо-сотиқ ва саноатни бошқариш ишларига аралашмаслиги лозим. Давлат индивидларга ижтимоий ва иқтисодий тенгликни эмас, балки ҳуқуқий тенгликни таъминлаши керак. Мадомики, индивидлар ижтимоий шартномани маъқуллар эканлар, унда уларнинг ҳаммаси кўпчиликнинг иродасига бўйсуниши лозим. Локк абсолютизмга қатъий қарши чиқади. У ҳукмдорлар ҳокимиятини чеклаш муаммоси билан жиддий шуғулланди, ҳокимиятнинг бўлиниш принципини қўллаб- қувватлади. Локк қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва иттифоқ, (федератив) ҳокимиятларни ажратади. Улар битта орган қўлида бўлмаслиги керак. Суд ҳокимиятини Локк ижро этувчи ҳокимият ихтиёрига беради. Локк ўзига замондош Англиядаги сиёсий шароитнинг назарий химоячиси сифатида ижод қилди. Унинг таълимоти буржуа давлатчилиги принципларини асослашга қаратилган эди. Шунинг учун ҳам у кейинги давр буржуа сиёсий таълимотлари ривожига катта таъсир кўрсатди. Табиий ҳуқуқ назариясининг ривожланишига Голландия файласуфи Б.Спиноза (1632-1670) ҳам ўз ҳиссасини қўшди. Унинг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари "Диний-сиёсий трактат", "Сиёсий трактат", "Этика" асарларида ўз ифодасини топган. Спиноза давлат ва ҳуқуқнинг мохияти, келиб чиқишини табиий зарурат нуқтаи назардан тушунтиришга ҳаракат қилди. Унинг таълимотининг бошланғич нуқтаси табиий ҳуқуқ тушунчасидир. Унинг фикрича табиий ҳуқуқ бу дунёдаги барча нарсалар итоат қиладиган табиий қонунлар ёки қоидалардир.

Табиий хуқуққа биноан инсон кучи етганича хохлаган нарсасини қилишга хақлидир. Лекин инсоннниг куч-қудрати, ў з ж о н и н и с а қ л а ш и а қ л г а и т о а т қ и л и ш б и л а н г и н а таъминланади. Ақл эса инсонни бошқа одамлар билан мулоқатда бўлишини буюради, чунки одам ҳаёт кечириши учун зарур нарсаларни ёлғиз ўзи топишга қодир эмас. О д а м н и н г х а в ф с и з л и г и , у н и н г т а б и и й ҳ у қ у қ л а р и ж а м и я т д а г и н а т а ъ м и н л а н и ш и м у м к и н . Ж а м и я т д а н ташқарида унинг куч-қудрати мадад олиш имкониятидан махрум. Натижада одам муқарар равишда бегона бир кучга бўйсунишга мужбур бўлади. Шунинг учун одамлар табиий ҳолатдан гражданлик холатига ўтадилар. Улар ўзларининг кучи ва табиий ҳуқуқларини бирлаштиради ва хавфсизликда яшаш учун давлат ҳоким иятини ўрнатадилар. Давлат билан бирга "умумий ҳуқуқ" ҳам пайдо бўлади. Бу ҳуқуқ давлатга б и р л а ш г а н б а р ч а о д а м л а р н и н г к у ч - қ у д р а т и б и л а н белгиланади. Алоҳида одамларнинг табиий ҳуқуқларининг бирлаштирилиши ва одамларнинг бир бутун бирикмаси ҳокимиятни ташкил қилади. Спиноза таълимотига кўра табиий ҳолат давлатнинг пайдо бўлганидан кейин ҳам сақланади, бекор қилинмайди. Д а в л а т д а у ф а қ а т ў з г а р т и р и л а д и . С п и н о з а д а в л а т ҳокимиятининг чегарасини аниқлаш, табиий хуқуқларнинг дахлсизлиги, қирол ҳоким иятини чеклаш масалаларини қўйди. Айниқса, дейди Спиноза, олий ҳокимият эркин фикрлаш ва виждон эркинлигини чекламаслиги керак. Спиноза давлат шакллари ҳақида ўз фикрини баён қилиб, демократик давлат тизимини тарафдори эканлигини билдиради. Демократияда беъмани қонунларнинг чиқиб қолиш хавфи деярли йўқ, чунки кўпчилик беъманиликка йўл қўйиши мумкин эмас. Спиноза чекланмаган монархиянинг жиддий душмани эди. Унинг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги таълимоти фикр ва виждон эркинлиги принципларини асослашга қаратилгандир.

Англиялик мутафаккир Томас Гоббс (1588-1679) томонидан давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги янги таълимотлар пайдо бўлди. Т. Гоббс давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги назариясида, шахснинг табиатдаги ўрни билан боғлайди. Унинг фикрича «дастлаб инсонларнинг барчаси тенг, озод бўлиб, жисмоний ва рухий жихатдан тенг ҳуқуқли эдилар кейинчалик «инсон-инсонга душман» тарзида фикр хар бир кишида пайдо бўдиши туфайли, тенг ҳуқуқлилик принципи йўқолди». Гоббснинг табиий ҳуқуқ назариясида «ҳуқуқ» (jus) ва «қонун»(lex) тушунчаларини алоҳида тушунтириб беради. Унинг фикрича “Ҳуқуқ”- бу эркинлик бўлиб, нимадир қилиш ёки нимадир қилмасликдир, “қонун” эса – нимадир қилиш ёки қилмаслик тўғрисидаги ўлчовдир”. Т. Гоббс давлат бошқарувига тариф берар экан: “Мутлоқ ҳокимият тинчлик гарови ва табиий қонунларнинг муомалага киритишдир” дейди. Давлат инсонлар томонидан “барчага қарши уруш” га чек қўйиш, тинчлик осойишта ҳаёт учун тузилган ташкилотдир. Гоббснинг фикрича давлат формалари асосан уч ҳил кўринишда яъни монархия, демократия ва аристократия бўлиши мумкин. Давлат ўз фуқароларига озодлик ва эркни кафолатлаши керак. Т.Гоббс фикрича монархия бошқарув услуби энг мақул давлат бошқарув услубидир. У Б. Спинозанинг “подшо бу давлатдир” деган фикрига қўшилади. 3. XVIII-XIX аср либерализми тараққиёти. XIX асрнинг иккинчи ярмидаги сиёсий ва ҳуқуқИй таълимотларининг ижтимоий илдизлари Ғарбий Европанинг илгор ривожланган капиталистик мамлакатлардаги капитализмнинг ривожланиб боришига такаларди. Биринчи томондан эркин ракобатнинг гуллаб яшнаши, баъзи бир мамлакатларда буржуа ҳуқуқ ва эркинликларнинг кенгайиб бориши Буржуа сиёсий ва ҳуқуқий мафкурадаги кучли либерал - индивидуалистик тенденцианинг ривожини такозо киларди ва либериализм уша даврнинг буржуа сиёсий - ҳуқуқий фикрида мухим йўналишга айлана борди. Иккинчи

томондан, XIX аср охирига келиб Эркин ракобат монополиянинг хукмронлигига жой бўшатиб бера бошлади. Империализмнинг оёкка туриб олиши ижтимоий зиддиятларнинг кескинлашувига олиб кирди. Буржуазия ишчилар синфига ён босишга, қатор ижтимоий қонунчилик актларини кабул қилиш га мажбур булди. Халқнинг мехнаткашлари макбул ва яхширок тузм учун кураши Париж Коммунасида уз аксини топди. Буржуа давлати ўзининг ижтимоий - иқтисодий фаолиятини кенгайтиришга киришди, ижтимоий хаётнинг турли жабхаларига фаолрок аралаша бошлади. Буларнинг барчаси буржуа Сиёсий ва ҳуқуқий мафкурадаги консерватив, антидемк ва реакцион тенденцияни кучайтиришга олиб келади, Либерализмнинг инқирози, зурлик культи этатизм, агрессив сиёсат, расизм, шовинизм ва эштизм ушбу тенденцианинг типик номоён этилиши эди. ЭТАТИЗМ - буржуа сиёсий фани тушунчаси бўлиб, бу тушунча давлатнинг мамлакат иқтисодий ва сиёсий хаётига фаол аралашувини билдиради. Зурлик назарияси – идеалестик назария бўлиб, бу назарияга кура ижтимоий тенгсизлик бировларнинг бошқаларга зурлик қилиш и натижасида пайдо бўлган эмиш. Буржуа сиёсий мафкурасида реформизм ва ревизионизм окимлар хам пайдо бўлади. XIX асрнинг иккинчи ярмидаги буржуа сиёсий ҳуқуқий таълимотлар спекулятив- метофизик фалсафани сикиб чиқарган позетив асосига таяниб, ривожлана борди. Спекулятив фалсафа (ақл сотиш фалсафаси) – билимнинг ақл сотиш типига, яъни билимни тажрибага мурожаат қилмасдан рефлексия ёрдамига хулоса қилиб чиқаришга асосланган фалсафий системалар. Позетивизм (лат. Positivus – ижобий) – конкрет (эмпирик) фанларни чинакам, Хақиқий билимнинг бирдан-бир манбаи деб билувчи фалсафадаги бир йўналиш бўлиб, фалсафий тадкикотнинг билувчилик кимматини инкор этади. Позитивизмнинг пайдо бўлиши спекулятив фалсафанинг (немис кл. идеализмининг) фанларнинг ривожи илгари сўрган фалсафий муаммоларни хал этишга этишга кодир эмаслигига узига хос жавоб эди. Позитивизм

кейинчалик билимлар хосил қилиш воситаси сифатида назарий акл юритишни буткул рад этди. Позитивизмнинг асосчиси Кант эди. Ва Кантнинг ўзи «позитивизм» терминини киритган эди. Иммануэл Кантнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари. Иммануил Кантнинг ҳуқуқий қарашлари табиий ҳуқуқ таълимотини мукаммал тизимга солган мутафаккирлардан бири буюк немис файласуфи Иммануил Кант эди (1724-1804). Кант ўзининг "Соф ақлни танқид", "Амалий ақлни танқид", "Мулоҳаза лаёқатини танқид", ас ар ла ри би ла н ф а лс аф а та ри хи да чу қу р из қо лд ир га н. Унинг сиёсий қарашлари "Ахлоқ метофизикаси асослари", "Боқий дунё сари" асарларида ўз аксини топган. Кант фикрича, "табиатнинг олий мақсади-инсонда мужассамлашган табиат имкониятларининг барчасини ривожлантиришдан иборатдир". Инсониятнинг бу мақсадга мустақил эришишининг асосий шарти-адолатли фуқаровий жамият барпо этишдан иборатдир. Кант назариясининг бошланғич нуқтаси индивиддир. Индивиднинг ўз-ўзидан қадр-қимматга эгалиги хақидаги ғоя унинг сиёсий таълимотининг асосий ғоясидир. Индивид аҳлоқий қонунлар яратиш ва бу қонунларга мос тарзда ҳаракат қилиш қобилиятига эгадир. Бу ҳол барчанинг принципиал жихатдан тенглигини билдиради. Ҳуқуқ ва с и ё с и й ин с т и т у т л а р м а н а ш у э р к в а т е н г л и к н и ҳ и м о я қилишга хизмат қилишлари керак. Кант учун индивид ҳуқуқларини поймол этиш ҳар доим ёмонликдир. Ахлоқий ҳолатда яшаш учун индивидга зарур бўлган ҳуқуқлар бошқарувнинг конституцион қуллик ва тенгсизликни бекор қилишни, шунингдек урушларни таъқиқлашни талаб қилади. Мана шундай шароитдагина ҳар бир одам ўзига ўзи эгалик Қ илиши , ўзлигини англаши мумкин. Кант ўзининг таълимотини яратганда инсоннинг аҳлоқий мавжудод эканлигидан келиб чиқади. Унинг фикрича, хар бир инсон ўз аҳлоқий

қонунининг ижодкоридир. Ҳар бир индивид аҳлоқий жиҳатдан мустақил. Одамларда ахлоқий қанунларни белгилаш эрки бор ва улар шундай қилиш учун етарли ақлга эгадирлар. Эркин ва оқил шахслар фақат ўзларигагина маъқул қонунларни ўрната олмасликларини тушунадилар, чунки улар ўзларидан бошқа тенг хуқуқлик и нд ив ид ла р ҳ ам бо рл иг ин и ул ар га во си та ё ки на рс а сифатида қараш ярамаслигини биладилар. Инсон ўзига ҳам бошқаларга ҳам эркин, оқил, ўз мақсадларига интилувчи кишилар сифатида қараши керак. Шундагина у ўзининг хам, бошқаларни хам эркига зарар етказмайдиган харакатларгина яхшилик эканлигини, индивид ҳуқуқларини паймол қилиш ёмонлик эканлигини англайди. О қ и б а т - н а т и ж а д а К а н т н и н г қ у й и д а г и қ а т ъ и й императрозига дуч келамиз. Унинг талаби: "Сен ўз қиёфанг ёки, бошқа одам қиёфасидами инсониятга орзу, мақсад сифатида муносабатда бўл, ҳеч қачон унга восита сифатида қарама" ва ўзингнинг ҳам ўзгаларнинг хам, эркига зарар етказма. Қатъий императивнинг бу талабларига амал қилиш учун индивидлар "амалий, яхлит" талабларига эркин қулоқ со ли ш им кон ия ти га эг а б ўл ишл ар и к ер ак . Шу ну қт аи назардан у абсолиэтизм ни инкор қилади ва давлат бошқарувининг демократик шаклларини асослайди. К а н т ў з и н и н г ҳ у қ у қ ф а л с а ф а с и д а о д а м л а р н и н г ҳамжихат яшашини таъминловчи умумий мезонини излайди. М ан а шу м е зо н м а вж у д х уқ уқ ий ти зи м ва бо шқ ар ув шаклларини сиёсий адолат талабларига жавоб бериши ёки бермаслигини баҳолаш имконини беради. Давлатнинг фуқаролар эркига қонун доирасида аралашувининг чегараси каерда? Инсоннинг табиий эркинликларини тартибга солиш ва уни ажралмас ҳуқуқларига аралашиш умуман қонунийми?

Кантнинг хуқуқий фалсафаси мана шундай саволларга жавоб беришга ҳаракат қилади. Кантнинг фикрича, фуқаролар ўзларининг мақсадларини ўзлари амалга оширгани учун қонуний хуқуқга эгадирлар. Ним а бахт келтиришини уларнинг ўзлари танлайдилар. Бироқ бизнинг мақсад ва лойиҳаларимиз доим хам рационал эмас. Одамлар бир-бирлари билан далзорблашувлари мум кин. Бир индивид хатти- харакатларидаги эркинлик бошқа бирининг харакат эркинлигига таҳдид туғдириши мумкин. Бошқа одамлар эркига ҳалақит бермасдан энг кўп эркинликни қандай таъминлаш мумкин?-деган масала Кант учун муҳим муаммо эди. Кант ҳам эркни, хам биргаликда яшашни кафолатлаши мумкин бўлган универсал юридик таъмойилни топишга ўринади. "Ҳуқуқ бу эркнинг умумий қонуни нуқтаи назаридан бир кишининг ихтиёрини бошқа киши ихтиёри билан мос келишини таъминловчи шароитлар йиғиндисидир". Бошқача айтганда, ҳуқуқ бир одамнинг эркин танловини бошқа одамларнинг эркин танлови билан мос келиши учун шароит яратувчи воситадир. Кантнинг фикри шундан иборатки, умумий таъмойилга кўра шахснинг чекланмаган ҳаракат эркинлиги бошқаларнинг худди шундай эркинлиги билан мос келадиган даражагача чекланиши керак. Амалдаги қонун ҳам худди шу тарзда ҳар бир кишининг ҳаракат эркинлигини чеклайди. Турли хил мақсадларга эга бўлган одамларнинг тинч-тотув яшаш шарти м ан а шун да н иб ор ат » Эр кн ин г шу нд ай че кл ан иш и эркинликларни кўпроқ таъминлайди, энг аввало, низоларни адолатли тарзда тартибга солиш имконини яратади. Қонунларнинг умум аҳамиятлилиги мезони Кант фуқароларнинг ўзлари киритган қонунлар билан боғлайди. А м а л д а қ о н у н ч и қ а р у в ч и л а р ш у н д а й қ о н у н л а р қ а б у л

қилишга ҳаракат қилишлари керакки, уни барча фуқаролар қўллаб-қувватласин. Қонунлар легизимлигининг бош мезони ана шунда. Шу мезонга мос келган қонунларгина фуқаролар орасидаги муносабатларни тартибга солиш учун яроқлидир. Кант амалдорларнинг имтиёзлари, крепостнойлик, деспотизм ва тан жазолари каби ҳодисаларни шу нуқтаи назардан қоралайди. Унинг айтишича бундай институт ва харакатлар ҳ у қ у қ н и н г у н и в е р с а л т а ъ м о й и л л а р и г а з и д д и р . К а н т либерализм рухидаги демократик ислохатлар ғоясининг ёрқин ифодачиси эди. Кант инсон ҳуқуқлари масаласини умумий таъмойил сифатида қўйган энг биринчи сиёсий матафаккирлардан хисобланади. Ҳар бир инсон, дейди Кант, туғма ва табиий ҳуқуқларга эгадир. Бу ҳуқуқлар ҳуқуқнинг рационал тушунчасига мос келади. Умумий қонунга кўра, хар бир одам бошқа хар қандай одамнинг ҳаракат эркинлиги билан мос келадиган даражадаги харакат эркинлигига эга. Инсон хуқуқларига хақиқий кафолат бериш учун бошқа одамларни эркинликларини паймол қилаётган шахс ва институтлар фаолиятига баъзан аралашиб туришга тўғри келади. Демак, инсон хуқуқлари бузилган холларда давлат аралашиш учун қонуний ҳуқуқга эга. Кант халқаро муносабатлардаги келишмовчиликлар, низолар, қонунбузарлик каби холатларни инсонларга ярашмайдиган ва нолойиқ ҳаракат деб баҳолайди. Унинг фикрига кўра низоларни тартибга солиш учун қўйидаги адолат тамойилларига амал қилиш лозим: "бирорта мустақил давлат бошқа давлат томонидан ва мерос тарзида, на айирбош, на савдо, на совға йўли билан ўзлаштирилиши мумкин эмас". Кант қонунлар халқнинг иродасини ифодалаши керак деб чиққан бўлсада, у барча фуқаролар учун тенг сайлов ҳуқуқи бериш тарафдори эмас эди. Хотин-қизлар, моддий ва ижтимоий жихатдан "мустақил"

бўлмаган (вақтли ишчилар, хизматчилар ва хокозолар)ни Кант бундай ҳуқуқлардан махрум деб хисоблайди. Кант маърифатчиликнинг фарзанди эди. У шахснинг маърифати ва мустақиллиги учун курашади. К а н т у ч у н м а ъ р и ф а т и н д и в и д а қ л и н и н г о м м а в и й қўлланишидир. Одамлар ўзгалар билан хамжамиятда фикр юритар экан, маърифатли ва мустақил бўлиб борадилар. Мунозара юритаётган хусусий шахсларнинг бундай ҳ а м ж а м и я т и г а ф а қ а т а қ л л и о д а м л а р г и н а а ъ з о б ў л и ш и м ум кин. Кант назарида, биргаликда м ухокам а ю ритиш мулкка эга бўлган эркин фуқароларгагина хос. Иш хаққи олаётганлар эса, жамиятнинг тўла қонли аъзолари бўла олм айдилар. Бироқ, қаттиқ меҳнат ва ом ад туф айли келажакда улар хам жамият аъзолари бўлиши мумкин. Кант ф и к р и г а к ў р а , м о д д и й ж и ҳ а т д а н м у с т а қ и л б ў л г а н фуқароларгина маданий, китобсевар ва мунозара юритувчи оммани ташкил қиладилар. уларгина ақлдан оммавий фойдаланишлари мумкин. Шундай қилиб, ақлга эга индивидлар иштирокидаги эркин мунозаралар хақиқатнинг аста-секин равшанлашига ё р д а м б е р а д и . Т а р и х ш у т а р з д а п а й д о б ў л а ё т г а н муаммоларни очиқ муҳокама қилиш ва ўзаро эркин фикр алмашиш имкониятини берадиган маърифатли ҳамжамият қуриш орқали ҳақиқатга яқинлашиш масаласини хал қилади. Кант сиёсат ва рационалликни бирлаштирмоқчи бўлди. Бир томондан, рационаллик рўёбга чиқиши учун муайян сиёсий шарт- шароит талаб қилинади, иккинчи томондан эса, р ац ио на лли к м а ър иф ат ли си ёс ат ю р ит ишн ин г м у хим шартидир. XX аср Либерализмининг хусусиятлари. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида либерализм янги босқичга кўтарилди. Бу капитализмнинг янги босқичга ўтиши билан

боғлиқ эди. Шу даврда либерализмнинг кучли томонлари билан бир қаторда бўш томонлари ҳам намоён бўла бошлади. Хусусан, классик либерализмнинг эркин бозор муносабатлари ва эркин рақобат каби муҳим қоидалари аҳолининг имтиёзли қатламлари манфаатларини ҳимоя қилишга бўйсундирилди. Шунинг учун хам Европа ва АҚШ да бу ўринишларга қарама-қарши ғоялар билан бир қанча атоқли сиёсатшунослар иқтисодчилар гурухи классик либерализмнинг мухим қоидаларини қайта кўриб чиқиш, к ор по ра ци ял ар ни нг ўз бо ши м ч ал ик ла ри ни ч ек ла ш в а аҳолининг мухтож қатламларини ахволини енгиллаштиришга қаратилган ислоҳотларни амалга ошириш таклифлари билан майдонга, чиқадилар. Булар орасида Германияда Ж.Тобсон, Т.Грин, Л.Хобхауз, Ф.Науман, Италияда Б.Кроче,. АҚШ Л. Уорд Ж. Кроули, У.Бирд, Ж.Дъюи ва бошқаларни эслатиш мумкин. Улар янги либерализмни номини орган бир қанча янги ғоя ва принципларни ишлаб чиқдилар. Энг аввал улар эркин бозор ва эркин рақобат ғояларини қайта караб чиқиш зарурлигини асослашга ўриндилар. Биринчи галда улар либерализмга хос индивидуализмнинг маълум даражада янгича талқин қилдилар. Улар давлатнинг жамият иқтисодий ҳаётида ижобий рол ўйнашини тан олдилар. XX асрнинг 30 йилларида юз берган иқтисодий кризис ва бу кризисдан чиқиш й ў л и д а А Қ Ш н и н г и с л о ҳ о т ч и п р е з и д е н т и Д.Рузвельтнинг иқтисод соҳасида тутган "янги йўли" иқтисодий дастурларни амалга оширишда давлат ижобий рол ўйнашини яққол намоён қилган эди. Бу ходисалар либерализмнинг шаклланишида бурилиш ясада. Иккинчи жахон уришидан кейин либерализмда мухим ўзгаришлар юз берди. Шуни таъкидлаш керакки XIX аср давомида ва XX асрнинг биринчи ун йилликларида либерализмнинг асосий ғоялари сиёсий амалётда текширилди ва яхши натижалар берди. Кўпчилик ривожланган мамлакатларда демократик меъёр ва принциплар сиёсий амалиётга жорий

қилинди. Бу хол либерализмда ютуқларни санлаб қолади асосий вазифадир деган тасаввурларни туғдирди. Хатто либерализм ўз вазифасини ўтаб бўлди, унга ўрин қолмади, у ўлди хам дейишди. Лекин либерализм ўлган эмас эди. Аксинча, XX асрнинг 70-80 йилларига келиб либерализмнинг қайтадан тикланиши ҳақида гапирила бошланди. Либерализм тарафдорларининг кўпчилиги ж амият д а в л а т в а и н д и в и д м у н о с а б а т л а р и , к а п и т а л и з м в а демократия, эркинлик ва ижтимоий тенглик, адолат масалаларига доир қарашларни қайтадан кўриб чиқишга ўриндилар. Бу ўринишлар ижтимоий-сиёсий фикрда турли хил оқимларнинг юзага келишига сабаб бўлди. Бу оқимлар ичида икки йўналишни ажратиш мумкин. Уларнинг ҳар бири жамият олдида тўрган мухим муаммоларни хал қилишда ўзига хос умумий ғоя принцип ва ёндашувларга эгадир. Биринчи йўналиш вакилларини иқтисодий консерваторлар деб бахоланса бўлади. Улар классик либерализмнинг асосий қоидаларини, айниқса, эркин бозор тамойилларини муайян ўз га ри шл ар би ла н т ак ро рл ай ди ла р. И к ки нч и оқ им намоёндалари ижтимоий-иқтисодий соҳада муҳим ислохатлар ўтказиш, давлатнинг иқтисодий-ижтимоий ҳаётдаги ролини қайта кўриб чиқиш, кам таъминланган ахоли қатламларига ёрдам кўрсатиш каби масалаларни кўриб чиқдилар. XX аср охирида либерализмнинг хусусияти мана шундан иборат бўлди. Шу билан бирга либераллар давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий соҳаларга аралашиб боришининг кучайишидан х а в ф с и р а р д и л а р . Ш у н и н г у ч у н ҳ а м у л а р б о з о р м е ха ни зм л ар ин и ра ғб ат ла нт ир иш в а шу б ил ан б ир га д а в л а т н и н г т а р т и б г а с о л и ш в а з и ф а л а р и н и ч е к л а ш талабларини ҳам қўйдилар. Давлатнинг аралашувининг муқаррарлиги ва зарурлигини тан олиш билан бирга, л и б е р а л л а р б у а р а л а ш у в н и ч е г а р а л а р и н и б е л г и л а ш з а р у р л и г и ҳ а қ и д а х а в о т и р л а н и б г а п и р а д и л а р . У л а р

иқтисодий кризис ва унинг оқибатларини юмшатишда давлатнинг-аралашуви имкон берганлигини хотирасидан чиқармаган бўлсада, давлатиннг аралашув чегаралари қанча бўлишини англардилар. Либерализм ўзининг икки юз йиллик тарихидан ҳар доим шароитга мослашиб ўзгариб борди. Инсон эркинлиги, унинг ҳаётига давлатнинг аралашмаслиги ғоясидан муайян даражада давлат аралашуви керак, деган ғояга келди. Ҳар бир одам эркин, хохлаган ишини қилиши мумкин, лекин қоидага риоя қилган ҳолда қилсин. Давлат мана шуни таъминлаши зарур. Давлатнинг идора қилиш шакли масаласига келганда либерализм адолат принципларига асосланган қонуний ва самарадор идора қилиш шакли тарафдоридир. Либерализм ўмумий қонун ва принципларни, фуқаролар эркинлиги ва ҳуқуқларини Таъминловчи адолат бу? "сиёсий адолат" ёки "расмий адллат"дир, деб биладилар. Ижтимоий ҳуқуқлар ва ўларнинг амалга ошириш масаласида ўлар хар бир фуқарога муайян даражада фаровон хаёт таъминланишини талаб қиладилар. Бу таълим олиш, м еҳнат қилиш, қарилик н афақаси билан таъминланиш каби ҳуқуқлардир. Кўпчилик либераллар ижтимоий тенгликка нисбатан имкониятлар тенглигини устун қўядилар. Уларнинг фикрича, давлат қонун устиворлигини, барча фуқароларнинг сиёсий хаётда иштирок этишда тенг ҳуқуқга эгалигини ижтимоий- иқтисодий сохада тенг имкониятларга эгалигини таъминлаш г аровидир. Адолат принципларини амалда таъминловчи омил шундан иборатдир. Либералларнинг энг заиф томони ҳам шу ерда, Уларнинг биронтаси ҳам инсоният олдида кадимдан тўрган тетглик, эркинлик ва адолат ўртасидаги жумбоқни хал қила олмадилар.

A дабиётлар: 1. Адилходжаева С.М. Либерализм: эволюция идей от прошлого до настояҳего. Монография. –Т.: ТДЮИ, 2002. –120 с. 2. Бобоев Ҳ.Б. Сиёсий ҳуқуқий таълимотлар тарихи. –Т.: ТДЮИ, 2003. – 205 3. Бобоев Ҳ.Б. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Т.: “Фан”, 2004. – 294 б. 4. Исламов З. Обҳество. Государство. Право. –Т.: Адолат, 2001. 695 б. 5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –272 б. 6. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. –Т.: ТДЮИ, 2004. –138 б. 7. Исломов З.М.Фукаролик жамияти: кеча, бугун, эрта. –Т.: ТДЮИ, 2003. –87 б. 8. История политических и правовўх учений. Под редакцией Лейста. Учебник для ВУЗов –М.: Норма, 2001. –680 с. 9. Мухамедов Х.М. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. –Т.: Адолат, 1998. –39б. 10. Мухитдинова Ф.А. “Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи” ўқув қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2003. –230 б. 11. www.akadmvd.uz

O'xshashlar

XX ( 20 ) asrdagi siyosiy- huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Rimda siyosiy-huquqiy ta`limotlar

Qadimgi sharqda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

Qadimgi Yunonistonda siyosiy va huquqiy ta`limotlar

XVII-XX ( 17 - 20 ) asrlardagi liberalizm siyosiy va huquqiy ta`limoti