Халқаро шартнома ҳуқуқи - Huquqshunoslik - Referatlar

Халқаро шартнома ҳуқуқи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

Халқаро шартнома ҳуқуқи Режа : 1. Халқаро шартнома ҳуқуқи ва уни кодификациялаш 2. Томонлар ва шартномаларда қатнашиш ҳуқуқи 3. Шартномаларни тузиш 4. Шартномаларнинг шакли ва тузилиши 5. Шартномаларнинг амал қилиши 6. Шартномаларнинг бекор қилиниши ва ҳаракатдан тўхтатилиши

1. Халқаро шартнома ҳуқуқи ва уни кодификациялаш Халқаро шартнома ҳуқуқи халқаро шартномаларини тузиш, амалга ошириш ва тўхтатиш шартини белгилаб берувчи халқаро ҳуқуқ , тармоғи ҳисобланади. Бу тармоқнинг аҳамияти халқаро ҳамкорликда шартномаларнинг роли кучайиши билан белгиланади. Халқаро ҳуқуқ барча тармоқларининг шаклланиши ва амалда бўлиши у ёки бу даражада шартнома билан боғлиқ. Шартнома ҳуқуқи аҳамиятининг ўсиши уни кодификациялашни шарт қилиб қўйди. Бутун тарихий тараққиёт мобайнида у одат тapиқасида амал қилиб келинди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин кодификациялашга уриниб кўриш муваффақият келтирмади, фақат ҳозирги шароитда БМТ доирасида 1969 йили халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидагн Вена Конвенциясида ишлаб чиқилди ва қабул қилинди (1980 йилда кучга кирди). Вена Конвенцияси ҳалқаро шартномалар ҳуқуқи асосий нормаларини кодификациялади ва фақат давлатлар ўртасидаги шартномаларга тааллуқли бўлди. БМТ шартнома ҳуқуқини кодификациялашни давом эттирмоқда. Давлатлар ва халқаро ташкилотлар ўртасидаги ёки халқаро ташкилотлар билан давлатлар ўртасидаги шартномалар тўғрисидаги масала бўйича Конвенция тайёрланмокда. Шартнома ҳуқуқининг ўсиши шунга олиб келадики, давлатлар ўз қонунчилигида, ҳатто Конституцияларида унга тобора катта эътибор бермоқда. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида халқаро шартномаларни тузиш, тасдиқлаш, ратификациялаш ва денонсация қилиш тўғрисида алоҳида моддалар бор. Шунингдек «Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида»ги қонун ҳам 1995 йилнинг 22 декабрида қабул қилинди.

2. Томонлар ва шартномаларда қатнашиш ҳуқуқи Халқаро шартномаларда халқаро ҳуқуқнинг субъекти бўлган ҳар бир томон шартномалар томони бўлиши мумкин. Шартномада қатнашишни расмийлаштириш босқичларига қараб улар шундай фарқланади: музокараларнинг қатнашчилари — халқаро ҳуқуқ субъектлари шартнома матнини тузиш ва қабул қилишда қатнашадилар. Битишувчи томонлар халқаро ҳуқуқ субъектлари шартнома кучга кирдими йўқми, бундан катъий назар шартномани узил-кесил қабул қиладилар; шартнома катнашчилари— халқаро ҳуқуқ субъектлари шартномани узил-кесил қабул қилиб, улар учун у кучга киради. Шартномаларда давлатлар асосий томонлар ҳисобланади. Давлатлараро шартномалар халқаро муносабатларни тартибга солишда асосий ўрин тутади ва шу тари қ а халқаро ҳуқуқ нормаларини яратади. Ҳар бир давлат шартномада қ атнашиш учун тенг ҳуқу ққ а эга. Федерацияга аъзо бўлган давлат, агар Федерация Конституциясида кўзда тутилган б ўл са, шу Конституцияда белгиланган шартлар билан шартномаларда қ атнашиши мумкин. Шартномаларнинг анчагина қисми халқаро (ҳукуматлараро) ташкилотлар иштироки билан тузилади. Давлатга қ араганда ташкилот ўзига хос ва махсус ҳуқуқий субъектликка эга бўлгани учун унинг шартномаларда қатнашиш имкониятлари ғоят чекланган. Ташкилотларнинг халқаро шартномаларда қ атнашиш учун махсус ҳуқуқ ий қобиллиги уларнинг функцияларига бо ғ лиқ ва ҳ ар бир ташкилотнинг тегишли қоидалари билан тартибга солинади. Давлатнинг суверенитет и туфайли бош қ а давлатларнинг шартномалари унинг учун ўзининг розилигидан ташқари ҳ еч қандай ҳуқуқ ва мажбуриятларни вужудга келтирмайди. Агар давлат бош қ а давлатларнинг шартномаларидан келиб чиқадиган ҳуқуқлардан фойдаланса, у фақат мана шу ҳуқуқлар билан бо ғ лиқ мажбуриятларга ҳам риоя қилиши керак . Шартнома қатнашчилари ундан келиб чиқадиган ҳуқуқлар дан

фойдаланаётган учинчи давлатнинг розили гини олмай турибоқ, бу шартномаларни ўзгартириши мумкин. Агрессор давлатга нисбатан унинг иштирокисиз тузилган шартномалар бу қоидадан истиснодир. Иккинчи жаҳон уруши мобайнида с обиқ СССР, А Қ Ш ва Англия ўртасида Германия тўғрисида мана шу характердаги, шартномалар тузилди. Бундай шартномаларнинг қарорлари агрессор давлат учун мажбурийдир. Чунки у агрессия учун жавобгарлик ва бошқа халқаро жиноятлар тўғрисидаги халқаро ҳуқуқ нормалари қўлланишин и ифодалайди. Иштирокчиларнинг сонига қараб шартномалар икки томонлама ва кўп томонлама бўлиши мумкин. Ў з навбатида улар умумий, ёки универсал ва маҳаллий шартномаларга кла с сификацияланади. Шарт н омаларнинг асосий қи смини икки томонлама шартномалар ташкил этади. Уларнинг ёрдамига кура шартнома иштирокчилари билан давлатлар ўртасидаги муносабатларнинг хусусиятлари ҳисобга олинувчи нормаларнинг кўпгина қисми яратилади. Шу билан бирга кўп томонлама шартномаларнинг ҳам роли ошиб бормокда. Улар ёрдамида кенгроқ ёки умумий аҳамиятга э га бўлган муҳим муаммолар ҳ ал этилмокда. Кўп томонлама конвенциялар халқаро ҳуқуқни кодификациялаш ва тобора ривожлантириш воситалари бўлиб хизмат қ илади. Халқаро ҳуқуқ ни кодификациялаш ва тобора ривожлантиришнинг воситаси ҳисобланган шартномалар ёки барча давлатлар учун объект ва ма қс ади қ изиқиш уй ғ отаётган шартномалар умумий ёки универсал, кўп то - монлама, шартномалардир. Бундай шартномалар очи қ бўлиши, яъни уларда истаган давлат иштирок этиши мумкин. Чекланган ми қ дордаги давлатлар иштирокида тузилган шартномалар маҳаллий, кўп томонлама ёки регионал минта қ авий шартномалар дейилади. Улар тушунчаси муайян жўғрофий ҳудудда жойлашган давлатларнинг шартномасини билдиради. Агар бу шартномалар фақат шартлашувчи томонларнинг манфаатларига тааллу қ ли бўлса, улар бошқа давлатларнинг, иштирок этиш учун очиқ ёки ёпи қ бўлиши ёхуд ярим ёпиқ, яъни бошқа давлатлар унга қўш илишлари, биро қ

шартнома д а даставвал қатнашган ҳ ар бир давлатнинг мана шу қўшилувига берган махсус розилигини ҳар бир ҳ олатларда олишлари керак . Ўтмишнинг хақларо ҳуқуқи «Шартномалар эркинлиги» тамойилига амал қиларди. Унга биноан амалда йирик давлатлар истаган масала бўйича шартнома тузишлари ва унинг иштирокчилари даврасини ўз хоҳишларича белгилашлари, бунда кучсизроқ давлатнинг суверен ҳуқуқларини назар писанд қилмасликлари мумкин. Натижада «Шартномалар эркинлиги» фақат кучли давлатлар учунгина амал қилар эди. 1969 йилдаги халқаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисидаги Вена Конвенцияси кўпгина ривожланаётган давлатларнинг шартномаларда қатнашишга бўлган ҳуқуқини тан олиши учун кураш байроғи остида ўтди. Бу мамлакатлар Конвенция лойиҳасига «Барча давлатлар суверен тенглик тамойилига биноан кўп томонлама шартномаларда катнашиш ҳуқуқига эгадирлар» деган тузатиш киритилишини таклиф қилдилар. У қабул қилинмади, бироқ Африка ҳамда Осиёдаги бир қатор мамлакатларнинг талаби билан Вена Конвенцияси махсус Декларация қабул қилди. Унда умумий кўп томонлама шартномалар буйича давлат лар иштирок этиш учун очиқ бўлиши кераклиги кўзда тутилган. Шартномада қатнашишга бўлган ҳуқуқ фақат универсал шартномаларга нисбатан эмас, балки бошқа шартномаларга нисбатан ҳам мавжуддир. Энг манфаат дор давлат иштирок этиш учун абсолют ҳуқуққа эга бў лади , яъни бу давлатнинг қонуний манфаатлари шартнома нормаларининг асосий предмета бўлади. Бевосита манфаатдор давлатлар ҳам шартномага катнашиш ҳуқуқдан фойдаланадилар. Бундай давлатларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатлари бевосита шартнома предметига тааллуқли бўлади. Шартномаларда қатнашишга бўлган ҳуқуқ институтипинг шаклланиши фақат давлатларнинг қонуний манфаатларини таъминлаш учунгина аҳамиятли бўл май , балки халқаро ҳамкорликни ривожлантириш, халқаро

ҳуқуқни демократлаштириш ва халқаро ҳуқуқ тартиботини таъминлаш учун ҳам аҳамиятлидир. Шартномада қатнашишга бўлган ҳуқуқ давлат ёки унинг ҳурматини шартноманинг бошқа иштирокчилари томонидан тан олинишига боғлиқ бўлмаган ҳолда амал қилинади. Давлатлар ўртасидаги дипломатик ёки консуллик муносабатларнинг мавжудлиги шартнома тузиш учун зарур асос бўла олмайди. Бу муносабатларнинг узилиши, ҳам шартнома ҳаракати тугашини билдирмайди. 3.Шартномаларни тузиш Халқаро шартномаларни тузиш икки босқичдан иборат: а) биринчи босқич давлатлар ёки халқаро ҳуқуқнинг бошқа субъектлари хатти-ҳаракат қоидаларига нисбатан, яъни шартнома матнига нисбатан иродани келиштириб олиш. Икки томонлама шартномалар тузиш чоғида бу томонлар ўртасидаги музокараларни ва шартноманинг ишлаб чиқилган матни билан томонларнинг розилигини ўз ичига олади. Кўп томонлама шартнома тузиш чоғида бу босқич шартнома матнининг халқаро конференция томонидан ишлаб чиқилиши ва қабул этилишини ўз ичига олади. Кўп томонлама конференцияларда шартнома матни, агар унинг қатнашчилари бошқа бирон нарса хусусида келишиб олмаган бўлсалар музокара катнашчиларининг учдан икки қисми даражасидаги кўпчилик томонидан қабул қилинади; б) иккинчи босқич — шартнома нормаларининг мажбурийлигини тан олишга нисбатан иродаларни келишиб олиш— давлатларнинг якка тартибдаги ҳаракатларидан иборат бўлади. Давлатлар ҳар бир шартноманинг шартларидан келиб чиқиб, бу ҳаракатда у ёки бу тарзда қатнашадилар (имзолайдилар, ратификация қиладилар, тасдиқлайдилар ва ҳоказо). Икки томонлама шартнома қабул қилиш бўйича ўтадиган музокараларда қатнашиш учун ёки халқаро конференцияда кўп томонлама

шартномани ишлаб чиқишда қатнашиш учун шартномани имзолашга давлат вакили одатда ваколатга эга бўлиши керак. Шартнома матнини халқаро ташкилотнинг органида ишлаб чиқилган ва қабул қилинган тақдирда бунда қатнашиш учун махсус ваколат талаб қилинмайди. Халқаро ташкилотнинг мазкур органи сессиясида қатнашишга эга бўлган делегациянинг ваколати етарли. Икки томонлама шартнома тузиш чоғида ваколатлар алмаштирилади. Кўп томонлама шартномалар тузиш чоғида конференциянинг органларига (одатда ваколатлар қўмитасига) ваколатлик ҳужжати тақдим этилади. Умумий қоида тариқасида ваколатлар шартнома номидан тузилаётган ёки шундай шартномани тузишга ҳақли орган томонидан берилади. Халқаро ҳуқуқда белгиланганки, муайян лавозимдаги шахслар ўз давлатлари номидан ўзларининг лавозим бўйича махсус ваколатларсиз вакиллик қилиш ҳуқуқига эга. Шартномаларни тузишнинг ҳар қандай босқичида давлат бошлиқлари, ҳукумат раҳбарлари ва ташқи ишлар вазири ана шундай шахслар қаторига киради. Дипломатик ваколатхона бошлиғи махсус ваколатсиз ўзи аккредитация қилинган давлат билан шартнома матнини қабул қилишда қатнашиши мумкин. Лекин мазкур шартномани имзолаш учун унга махсус ваколат олиш лозим бўлади. Идораларнинг раҳбарлари махсус ваколатларсиз, компетенцияси доирасида идоралараро характеридаги шартномаларни тузиш учун музокаралар олиб боришлари ва бундай шартномаларни имзолашлари мумкин. Шартномаларни имзолаш шартнома шартларига боғлиқ ҳолда уни тузишнинг якунловчи босқичи бўлиши (агар шартнома уни имзолаш вақтидан бошлаб кучга кирса) мумкин. Ёки уни тузишнинг босқичларидан бири (агар шартнома ратификациялаш ёки тасдиқлашни талаб этса) бўлиши мумкин. Розилик билдириш мазкур шартнома актида вакил қилинган шахсларнинг исм-шарифларини қўйишдан иборат. Бу матн келишиб

олинганлигини билдиради. Розилик билдиришдан кейин қоида тариқасида имзолаш бошланади. Ратификация шартноманинг давлат олий органларидан бири томонидан тасдиқланиш акт и бўлиб, бу шартноманинг мажбурийлигига розиликни билдиради. Ратификациялаш ҳуқуқиг a эга бўлган орган (органлар) давлатнинг конституциявий қ онунлари билан белгиланади. Ратификациялаш тўғрисидаги қ apop фармон сифатида қабул қилинади. Бу фармон асосида ратификациялаш ёрлиғи имзоланади. Икки томонлама шартноманинг ратификациялаш ёрлиқлари шартнома имзолаган давлат пойтахтида алмашт и рилади. Агар шартнома к ў п томонлама б ўл са, ёрли қ лар са қ лаш учун депозитарий давлатга топширилади. Томонлар тасдиқлаш, қабул қилишни кўзда тутган шартномалар ратификация қилинмайд и . Тасдиқлаш ратификациялашдан фар қ ли ў лароқ давлат органларининг анча кенг доираси томонидан амалга оширилади. Қў шили ш бошқа давлатлар тузган шартнома мажбурийлигига розилик актидир. Қў шилиш имкония т и шартномада кўзда тутилган ёки унинг иштирокчилари билан к ели шилган бўлиши мумкин. К ўп томо н лама шартномалар қизиқишлари ва манфаатлар и хилма-хил бўлган к ў п давлатлар ўртасидаги муносабат н и белгилайди. Шунинг учун давлат умуман шартномани қ ў ллаб-қувватлаб, айни пайтда унинг айрим иккинчи даражали характеридаги қ оидалари билан келишмай юрган ҳ о латлар оз эмас. К ў п томонлама шартномалар кенг иштирокчилари доираси бўлишини таъминлаш мақсадида, уларнинг халқаро шартномаларда с уверен мустақил ҳуқуқлар ини амалга ошириш учун халқаро ҳуқуқ к ў п томонлама шартномаларга илова қилиш ҳуқуқ ин и белгилайди. Илова бир томонлама баёнот бўлиб, унинг воситасида давлат шартноманинг муайян қоидалари ҳаракат ини ўзига нисбатан бекор қилиш ёки ў згартиришни кўзда тутад и . Илова шартноманинг мақсадлари ва тамойилларига зид бўлмаслиги, унинг асосий мазмунини ўз гартирмаслиги кера к. Агар шартнома уни имзолаш, ратификациялаш, тасдиқлаш ёки

қўшилиш жараёнида илова киритишни тақиқламасагина илова киритилиши мумкин. Агар шартнома ратификацияланиши керак бўлса, имзолаш чоғида киритилган илова ратификация ёрлиғида ў з ифодасини топиши лозим. Агар шартнома тор доирадаги иштирокчилар ўрта си да тузилган бўлса, ёки агар шартнома объекти ва мақсадларидан у фа қ ат умуман барча қатнашчилар ў ртасидаги н а қў лланилиши лозимлиги келиб чиқса, у ҳолда иловани шартноманинг ҳамма иштирокчилари қабул қилишлари керак бўлади. Бошқа ҳолатларда айрим қатнашчиларнинг иловага қарши э ътироз билдириш ҳ олатларида бу шу иловани киритган давлатларнинг шартномадаги иштирокига монелик қилмайди. Илова, агар давлат у тўғри си да маълум қилгандан кейин бир йил мобайнида бошқа давлатлар мазкур иловага эътироз билдирмаса, қабул қилинган ҳисобланади. Агар шартнома халқаро ташкилотнинг таъсис этувчиси бўлса, илова ана шу ташкилотнинг тегишли органи томонидан қабул қилиниши керак Илова уни киритган, қа бул қи лган давлатларнинг ўзаро муносабатига тааллуқли шартноманинг қисмигагина ўзгартиш киритади. У бошқа иштирокчиларнинг ўз аро м у носабатида шартнома қоидаларини ўзгартирмайди. Илова ва унга эътирозлар уларни киритган давлат томонидан исталган пайтда қайтариб олиниши мумк и н. Шартноманинг депозитари йи ( ҳ ужжат са қ ловч и си) иштирокчиларнинг бит и ми орқали белгиланади. Ҳуку мат шахсида — давлат, бош лазозимни эгаллаган шахсида — халқаро ташкилот ҳ ужжат са қ ловчи бўлиш и мумкин. Кейинги йилларда катта аҳамиятга эга бўлган айрим универсал шартномаларда кўпчилик қатнашишини енгиллаштириш учун бир эмас, бир неча ҳ ужжат сақловчи кўзда тутилади. Чунончи, 1968 йилги Ядро қуролини тарқатмаслик тўғрис и даги шартнома ҳужжат са қ ловчи сифатида собиқ СССР, Буюк Британия ва А ҚШ тайин қилинди. Бундай ҳолатда шартномага тааллуқли ҳужжатни фақат биргина ҳужжат сақловчига топширишнинг ў зи кифоя. Ҳ ужжат сақловчининг функцияси халқаро характ е рга эга бўлиб, у ҳеч

қандай бузилишларсиз амалга оширилиши лозим. Ҳ ужжат са қ ловчи ва бирон-бир давлат ўртасида ҳужжат сақловчининг ў з функциясини бажаришига тааллуқли келишмовчиликлар туғилган тақдирда ҳужжат сақловчи бу масалани шартноманинг бошқа қатнашчилари эътиборига ҳавола қилади. Ҳужжат сақловчининг асосий вазифаси шартноманинг асосий нусхасини ва сақлашга топширилган ваколатларни сақлаш, шартнома нусхаларини тайёрлаш ва тасдиқланган тарзда жўнатиш, шартномага тааллуқли Ҳужжатларни олиш ва сақлашда ҳамда улар тўғрисида шартнома иштирокчиларини хабардор қилиш, шартномани рўйхатдан ўтказишдан иборат. Шартноманинг кучга кириш вақти шартнома юридик ҳужжат сифатида амалда бўлишининг бошланиш пайтидир. Бунгача шартнома қатнашчиси уни бажариши мажбурий эмас. Лекин шартнома кучга киргунча давлат халқаро ҳуқуқининг махсус нормаларига биноан шартномани унинг объектидан маҳрум қилиш, мақсадларини амалга оширилмасликка хизмат қилувчи ҳаракатлардан тийилиб туриш мажбуриятини олди. Бу мажбурият шартномани имзолаш вақтида, агар шартнома ратификация ёки қабул қилиниши керак бўлса, давлат иштирокчиси бўлиш ниятидан воз кечганлигини билдирмагунча давом этади. Бу мажбурият, шунингдек давлат шартномада ўзининг иштирокини узил-кесил расмийлаштирган вақтдан бошлаб, у кучга киргунча амалда бўлади. Бундай мажбурият, агар шартноманинг кучга кириши ғоят кечикиб кетсагина бекор бўлади. Шартнома, агар унда кўзда тутилган ёки иштирокчилар бошқа бирон- бир тарзда келишиб олган бўлса, у кучга киргунча вақтинча қўлланилаверади. Шартнома унда кўрсатилган шартлар асосида ва унда кўрсатилган вақтдан бошлаб кучга киради. Агар шартномада тегишли қоида кўрсатилмаган бўлса, у музокараларда қатнашган барча давлатлар учун

шартноманинг ўзларига мажбурлиги тўғрисида розилик билдирган заҳоти кучга киради. Қоида тариқасида кўп томонлама шартномаларда бу шартномалар кучга кириши учун зарур бўлган иштирокчиларнинг сони белгиланади. Бироқ кучга кирган вақтдан келиб иштирокчилар сони камайгани билан унинг амалда бўлиши тўхтамайди. БМТ Низомининг 102-моддасида шартномани рўйхатдан ўтказиш ва шартномани эълон қилишнинг мажбурийлигини белгилаб беради, рўйхатдан ўтказилмаган шартноманинг томонлари БМТ нинг бирон-бир органида бу шартномага таянмоғи мумкин эмас. Бошқача қилиб айтганда, рўйхатдан ўтказилмаган шартнома БМТ учун юридик жиҳатдан кучга эга бўлмаган нарсадир. БМТ котибияти рўйхатдан ўтказилган шартномалар матнларининг тўпламларини муттасил чиқариб туради. 4. Шартномаларнинг шакли ва тузилиши Халқаро ҳуқуқ шартноманинг ҳамма учун мажбурий шаклини белгилаб бермайди. Давлатлар уни ўз хоҳишларича танлаб олиш ҳуқуқига эга. Шакл шартноманинг мажбурийлик кучига таъсир кўрсатмайди. Икки асосий шакл мавжуд. Бу — ёзма ва оғзаки шакллардир. Ёзма шаклларнинг афзаллиги халқаро тажрибада етакчи ўрин эгаллаганлиги билан белгиланади. Кўпдан- кўп қарорларни ўз ичига олган кўпгина шартномалар фақат ёзма равишда тузилади. Бироқ ҳозирги кунда, ҳам гоҳо оғзаки шаклдаги битимлар тузиш тамойилидан фойдаланилади. Агар битим бирон-бир ҳужжатда қайд этилмаган бўлса, уни «жентельменлик битим» деб аташ қабул қилинган. Умумий қоида тариқасида икки томонлама шартнома матни икки нусхада ҳар бири икки томоннинг тилида тайёрланади. Уларнинг матнлари бир-бирига ўхшаш тенг аҳамиятли бўлиб, бирдай кучга эга. Универсал сифатидаги кўп томонлама шартномалар кўпчилик ҳолларда БМТнинг расмий тиллари (инглиз, испан, хитой, рус ва француз) ёки

уларнинг айримларида битта нусхада тузилиб, ҳужжат сақловчига топширилади. Сақловчи эса шартнома қатнашчиларига уларнинг ўз муҳри билан тасдиқланган нусхаларини жўнатади. Шартнома ўзаро боғлиқ нормаларнинг ягона тизими мужассамидир. Шу сабабли унинг барча қарорлари қ атнашчилар учун мажбурий бўлиб, улар томонидан бажарилмо ғ и керак Шартнома қ оидага к ў ра асосий қисмда н иборат . Биринчи—му қ аддимда шартномани тузиш сабаблари, унинг мақсадлари кўрсатилади. Иккинчи марказий қисмда шартноманинг мазмуни баён этилади. Учинчи — якунловчи қисмда шартноманинг кучга кириш тартиби, муддатлари ва тугатилиши тўғрисидаг и қарорлар ўрин олади. Давлатлар тажрибасида т ў ртинчи — қў шимча қисм, яъни шартноманинг иловасидан фойдаланиш анча кенг тарқалган. Иловалар қоидага к ў ра қ исман қарорлар кучига эга бўлади. Халқаро шартнома барча битимларни қамраб олувчи кенг тушунчадир. Амалда шартномаларни хилма-хил номлаш тажрибаси кенг учрайди (шартнома, Конвенция, битим, Пакт ва бошқалар). Титулда бўлганиде к икки томонлама шартноманинг барча шартнома матнида навбатлаш (альтернат) қоидаси қўлланилади: тегишли томонда қ оладиган матнда ҳамма ерда шу томоннинг номи биринчи бўлиб келтирилади. Масалан, Ўзбекист о н билан Туркия ўртасидаги д ў стли к ҳамкорлик ва ўзаро ёрдам тўғрисидаги шартномада Ўзбекистон томони титул матнида «Ўзбекистан Республикаси ва Туркия Республикаси ўртасида д ў стли к ҳамкорл и к ва ўзаро ёрдам тўғрисида шартнома», деб келтирилган. Шартномаларнинг номларини аниқ туркумлаш амалда йўқ. Бир зумдаги актлар б и р ҳолатда шартнома, бошқа ҳолатда эса битим деб номланади. Н о талар айрибошлашда фа қ ат битим номи бўлмай, балки уни тузишнинг ўзига хос шакли бор. Битим ў з давлатларининг ваколатини олган мансабдор шахслар ўртасида ў хшаш мазмундаги ноталар алмаштириш йўли билан тузилади. Бундай битимларни тузиш учун махсус ваколатномалар талаб қилинмайди. Ноталар айирбошла ш битим тузишнинг энг содда йўли бўлиб,

давлатлар ундан фаол фойдаланадалар. Го ҳ ида бундай битимлар, ҳ атто катта аҳамиятга эга бўлган масалалар б ўйи ча ҳам тузилади, Биргаликд аги баёнотлар, декларациялар, коммюникелар умумий қоида тари қ асида шартнома б ў ла олмайди. Уларнинг вазифаси иштирокчиларнинг мав қе ини баён қилиш, ҳамкорликнинг ма қ сад ва тамойилларини талқин этиб, музокаралар ж ар аёнида эришилган натижаларни баён этишдан иборат. Бироқ к ўпи нча биргаликдаги Декларациялар халқар о шартнома сифатида бўлади . Ўзбекистонда бундай Декларация Ўзбекистоннинг амалдаги шартномалар рўйхатида эълон қилинади. Масалан, Ўзбекист о н ва Россия Федерацияси ўртасида 1994 йил дўстона ҳамкорлик ва ўзаро муносабатлар асосидаги Декларацияни келтириш мумкин. Агар қў шимча коммюникега бошқа шаклга эга б ў лган битим киритилмаган бўлса, у вақтда у шартноманинг расмий шакли сифатида қ аралади. Чунончи, биргаликдаги коммюникелар асосий ҳолларда дипломатик муносабатларни ўрнатиш тўғрисидаги битимларни мужассамлаштирган шакл бўлиб хизмат қилади. Шунингдек бир томонлама декларациялар ҳам учрайди. Уларда давлатлар ў з хатти -ҳаракатларининг ҳуқуқий нормаларини баён қиладилар. Бу асосан уларни бошқа давлатлар томонидан тан олинишининг мақсадларини баён этишга бағишланади. Бунга Швецариянинг доимий бетарафлик тўғрисидаги Декларациясини мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Бош қ а давлатлар томонидан тан олинган ҳолда бундай Декларация уни эълон қилган давлатга ҳам, бошқа давлатларга ҳам ун и бажариш учун юридик мажбурият юклайди. 5. Шартномаларнинг амал қилиши Шартномаларга риоя қилиш керак деган тамойил, шартномалар ҳуқуқи учун асосий тамойил ҳисобланади. Шартномалар тўғрисидаги Вена Конвенцияси бу тамойилни шундай таърифлайди: «Амалдаги ҳар бир шартнома унинг иштирокчилари учун мажбурийдир ва улар томонидан

виждонан бажарилиши керак». Бунда тўла ҳуқуқли кучга кирган ҳар бир шартнома унинг қатнашувчилари учун юридик мажбурият юклашини билдиради. У виждонан бажарилиши керак . Бундай шартнома расмия т учу н гина эмас, балки амалда тўла бажарилиши кўзда тутилади. Давлат шартномалар қарорини унинг ма қ садлари ва тамойил ла рига биноан амалга ошириш учун барча зарур чораларни кўриши мумкин. Виждонанлик тамойили шартнома ҳуқуқлардан ноўрин фойдаланишни тақиқлайди. Бу тақиқ бошқа давлатларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларига зиён етказмасликни кўзда тутади. Виждонанлик, шунингдек халқаро мажбуриятларни бажаришда кенг там олинган ахлоқ нормаларини ҳурматлашни ҳам талаб қилади. Ниҳоят Шартномалар бажарилиши керак деган тамойил мазмунининг муҳим элементи у шартномаларни бажаришдан воз кечиш ёки бажарилишини чеклашга фақат халқаро ҳуқуқ асосидагина йўл қўйилиши мумкинлигининг кўзда тутилишидир. Иштирокчи давлатлар шартномалар бажарилмаслигини оқлаш учун ўзининг ички ҳуқуқига таянишга хаққи йўқ. Умумий қоида тариқасида шартнома қарорлари унинг қатнашчиси учун фақат вазиятга нисбатан, яъни бу шартнома амалда бўлган даврда жойга нисбатан мажбурийдир. Бошқача қилиб айтганда, шартнома мазкур иштирокчи учун кучга кирган вақтидан бошлаб унинг амал қилиши тугатиладиган вақттача мажбурийдир. Шартнома, агар унинг иштирокчилари ўзаро келишиб олмаган бўлса, қайтариб олиниш кучига эга бўлмайди. Шартнома унда кўрсатилган муддат тугагунча ёки муайян воқеа содир бўлгунча амал қилади. Шунингдек амалда муддатсиз шартнома ҳам учрайди. Умумий, халқаро ҳуқуқ нормаларини ратификациялашга бағишланган Конвенциялар ана шундай шартномалардир. Муддатсиз шартнома унинг иштирочилари ўзаро келишган ҳолда тугатилиши мумкин. Шартномаларнинг амал қилиш муддати унда кўзда тутилган шартномаларда ёки томонларнинг ўзаро битишуви асосида узайтирилиши мумкин. Шартномаларнинг амал қилиш муддатини узайтириш

«пролонгация», деб аталади. У шартнома амал қилиш муддати тугагунча амалга оширилиши лозим. Шартноманинг амал қилиш муддати тугагандан кейин янгидан тикланиши «реновация» дейилади. Пролонгация шартнома қарорлари асосида чўзилган деб ҳисобланса ўз- ўзидан чузилади. Бу томонлардан бири белгиланган муддатда шартноманинг тўхтатилиши тўғрисида маълум қилмасагина юз беради. Агар турли вақтларда бир масала юзасидан бир неча шартнома тузилган бўлса, унда олдинги шартнома кейинги шартнома билан қанчалик мувофиқлигига қараб унга амал қилинади. Шартноманинг амал қилиш доираси ё унда тўғридан-тўғри кўрсатилади ёки мана шу шартноманинг қарорларидан келиб чиқади. У давлат ҳудуди билан чекланиши (Инсон ҳуқуқи тўғрисида Пактлар) ёки халқаро миқёсга тарқалиши (1958 йилги Очиқ денгиз тўғрисидаги Конвенция, 1967 йилги Космик фазо тўғрисидаги шартнома) ёки умуман аниқ чегара доирасига эга бўлмаслиги мумкин (шартномаларнинг дўстона муносабатлар тўғрисидаги моддалари). Давлат шартномаларни амалга ошириш тартибини агар мазкур шартнома мана шу ҳусусда аниқ қарорларга эга бўлмаса, бу тартибни унинг ўзи белгилайди (мисол учун бир қатор шартномалар давлатни мана шу шартномаларни амалга ошириш учун зарур бўлган қонунлар чиқаришга мажбур қилади). Давлат органлари халқаро шартномаларни амалга оширишда ҳал килувчи роль ўйнайди. Бу жараёнда, шунингдек халқаро органлар ва ташкилотлар фаол қатнашиши мумкин. Ҳозирги кунда шартномаларнинг тобора кўп қисми уларни амалга оширишга кўмаклашиш мақсадида халқаро органлар асосан қўшма комиссиялар тариқасида кўзда тутилмоқда. Ҳар қандай ўзгартириш ва қўшимчалар шартноманинг мазмунига қандайдир бир янгилик киритади. Шунинг учун улар фақат шартнома иштирокчиларининг битими бўйича киритилиши мумкин. Агар иштирокчилар бошқача хусусда шартлашиб олмаган бўлса,

шартномаларнинг ўзгартириш жараёнига шартномани тузиш вақтидагидек қоидалар киради. Шартномани ўзгартириш тўғрисидаги ҳар қандай таклиф унинг барча иштирокчилари эътиборига ҳавола қилинмоғи керак. Фақат барча иштирокчиларгина шартнома тақдири тўғрисидаги масалани ҳал этиш ҳуқуқига эга. Бундай ҳуқуқда эга бўлган давлатлар мазкур ҳуқуқдан шартнома матни ўзгартирилгандан кейин ҳам маҳрум этилмайди. Тузатишлар тўғрисидаги битим уни қабул қилмаган шартнома иштирокчилари учун мажбурий эмас. Улар учун шартнома амалда тузатишларсиз кучини сақлайди. Агар давлат шартномага тузатиш киритиш тўғрисидаги битим кучга киргандан кейин мана шу шартноманинг иштирокчисига айланса, унда битимни қабул қилган давлатлар билан муносабатини тузатилган шартнома бўйича, бошқа иштирокчилари билан эса шартноманинг олдинги матни бўйича ҳужжатлаштирилади. Кўп томонлама шартномада икки ёки бир неча иштирокчи битишуви асосида уларнинг бир-бирлари билан муносабатлари тақозо этган шартлар ўзгартирилиши мумкин. Бироқ бундай имконият шартномада кўзда тутилган ёки унда ман этилмаган бўлиши керак Аммо кейинги ҳолатда қўшимча шартларга риоя қилинмоғи керак Бу шартлар шартномани ўзгартириш бошқа иштирокчиларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятларига таъсир кўрсатмаслиги, шартнома мақсадларини амалга ошириш самарадорлиги билан номувофиқ чиқмаслигини кўзда тутади. Шартномани тушунтириш халқаро ҳуқуқ нормаларининг чинакам мазмунини аниқлаш жараёни ҳисобланади. Тушунтириш объекти шартнома бўлиб, унинг воситаси эса кенг маънодаги шартнома матнининг бутун қисмидир. Шартнома матннинг бутун қисмига преамбула (муқаддима), илова, шунингдек барча иштирокчиларнинг шартнома тузилиши билан боғлиқ ҳар қандай битимлари ва бошқа шартномага тааллуқли ҳар қандай ҳужжатни ҳам қўшиб матннинг бутун қисмини ташкил этади.

Тушунтириш чоғида шартномани тушунтириш ёки қўллашга тааллуқли илгариги битимлар, шартномани амалга ошириш тажрибаси, иштирокчилар ўртасида қўлланилаётган халқаро ҳуқуқнинг бошқа нормалари ҳисобга олинади. Ҳужжатларни тайёрлаш (конференция протоколлари, томонларнинг баёнотлари ва бошқалар), шунингдек шартнома тузишнинг шарт- шароитларини 1969 йилги Вена Конвенциясида тушунтиришни қўшимча воситалар категориясига киритди. Улардан фақат тушунтиришнинг асосий воситаларини қўллаш, қониқарли натижа бермаган ҳолатдагина фойдаланилади. 6. Шартномаларнинг бекор қилиниши ва ҳаракатдан тўхтатилиши Тўла ҳуқуқли мазмунга, унда қатнашиш ҳуқуқига эга томонлар ўртасида тузилган, қонуний тартибда кучга кирган ва халқаро ҳуқуққа биноан тўхтатилмаган (тугатилмаган) шартнома ҳуқуқий ҳисобланади. Халқаро ҳуқуқда шартнома ҳуқуқийлигининг презиумпцияси мавжуд бўлиб, ҳар бир амалдаги шартнома унинг иштирокчилари учун бошқа тартиб ўрнатилмагунча мажбурийдир. Шартномаларнинг ҳуқуқийлиги халқаро ҳуқуқ асосидагина қараб чиқилиши мумкин. Ҳуқуқий эмаслиги нисбий ёки қатъий бўлиши мумкин. Нисбий ҳақиқий эмаслик шартномани ҳимоя қилишга мойиллик туғдиради. Унга шартнома тузиш чоғида ички ҳуқуқ нормаларининг бузилиши шартнома тузиш тартибига тааллуқли бузилишлар хатоликлар, вакилликни сотиб олиш асос бўлади. Бутунлай ҳуқуқий эмаслик аввалдан бошлаб шартноманинг арзимаслигини билдиради. Вакилликни мажбур дилиш, умумий халқаро ҳуқуқ нормаларининг императив зиддиятлари унга асос бўлиб хизмат қилади. Давлатни мажбур қилиш, агар у куч билан таҳдид қилиш ёки БМТ Уставида мужассамланган халқаро ҳуқуқ тамойилларини бузиб, куч ишлатиш билан ифодаланса, шартнома ҳақиқийлик кучини йўқотади.

Шартноманинг ҳақиқий эмаслиги аниқлангандан кейин юридик кучдан маҳрум қилинади. Ҳар бир иштирокчи шартномани амалга ошириш натижасида ўзгартирилган вазиятни тиклаш учун мумкин бўлган даражаларда талаб қўйишга ҳақли. Агар шартнома мавжуд императив норма қарама-қаршиликлари натижасида ҳақиқий бўлмаса, иштирокчилар мумкин бўлган даражада бундай нормага зид қарорлари асосида амалга оширилган ҳар қандай ҳаракатларнинг оқибатларини бартараф этишга мажбур. Агар шартнома янги императив нормалар юзага келганлиги натижасида ҳақиқий эмас, деб эълон қилинса, ушбу шартнома тугатилгунга қадар унинг асосида юзага келган иштирокчиларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари ҳам императив нормага зид бўлмаслиги керак. Шартнома фақат халқаро ҳуқуқ нормалари асосида т ў хтатилади. Шартноманинг тўхтат и лиши ёки ундан иштирокчининг чиқиши шартнома қарорларига биноан ёки унинг иштирокчилари розилигига биноан содир бўлиши мумкин. Муддатни ўтиш ва ижро шартнома тугатилишининг энг кўп тарқалган асосларидир. Кўпгина шартномалар уларни денонсациялаш имкониятларини кўзда тутади. Денонсатция шартномада кўзда тутилган шартлар асосида унинг бир томонлама тўхтатилиши ҳу қ уқий жиҳатдан тўғрилигини билдиради. Ўзида ана шундай шартларни ифодаламаган шартномани денонсациялаш мумкин эмас. Бу ҳол фақат иштирочилар денонсатциялаш имкониятини кўзда тутишга жазм қилганликлари аниқланган ёки шартноманинг характери денонсациялаш ҳуқуқини келтириб чиқарган тақдирдагина мумкин. Кейинги ҳолатда денонсатциялаш мўлжали тўғрисидаги билдириш 12 ойдан кам бўлмаган муддат билан маълум қилинади. Шартноманинг унда кўзда тутилган шартлари асосида бир томонлама тўхталишни шартноманинг ҳақиқийлигини бекор қилиш деб аташ қабул қилинган. Шундай ҳаракат қилиш учун шартноманинг бошқа иштирокчилари томонидан бузилиши, бажаришнинг имконияти йўқлиги, вазиятнинг тубдан ўзгариши, янги императив нормаларнинг яратилиши асос бўлади.

Шартномани бекор қилиш учун уни ҳар қандай тарзда бузиш эмас, балки жиддий бузиш асос бўлиши мумкин. Бажаришнинг имконияти йўқлиги тушунчаси шартномани бажариш учун лозим бўлган объектнинг мутлақо йўқлигини билдиради. Шартноманинг тугатилиши иштирокчиларни унинг қарорларини бажариш мажбуриятидан халос қилади. Бироқ бунда шартномани бажариш натижасида юзага келган иштирокчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларига таъсир кўрсатмайди. Шартнома амал қилишини тўхтатиб қуйиш, унинг амал қ илиши н и вақтинча тўхтатишни билдиради. Бу шартнома қарорларига биноан, унинг иштирокчилари розилиги билан халқаро ҳуқуқ нормалари асосидагина тўхтатилади. Шартнома халқаро ҳуқуқнинг жиддий бузилиши ва уни вақтинча бажариш мумкин эмаслиги асосий сабаб бўлади. Бундан та шқ ари кўп томонлама шартноманинг икки ёки бир нечта иштирокчилари ў заро шартноманинг амал қилишини тўхтатиб туриш т ўғ рисида битим тузишлари мумкин. Агар бундай тўхтатиб қуйиш шартномадан келиб чи қ адиган ҳуқуқ лардан бошқа иштирокчилар фойдаланишига таъсир кўрсатмаса, шартноманинг мақсадлари ва тамойилларига зид бормасагина йўл қ ў йиш мумкин. Шартномага амал қилишни тўхтатиб қуйиш, иштирокчиларни вақтинча уни бажариш мажбуриятидан озод қилади, шартнома асосида қў лга киритилган ҳуқуқ ва мажбуриятларга таъсир қилмайди. Иштирокчилар шартномани янгилаш мумкин бўлмайдиган ҳолатга олиб борувчи ҳар қандай хатти -ҳаракатлардан тийилиб турмоқлари керак .

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Халқаро ҳаво ҳуқуқи

Халқаро гуманитар ҳуқуқи

Халқаро экология ҳуқуқи

Халқаро космик ҳуқуқи

Халқаро денгиз ҳуқуқи