Халқаро космик ҳуқуқи - Huquqshunoslik - Referatlar

Халқаро космик ҳуқуқи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75 KB

Ko'chirib olish

Халқаро космик ҳуқуқи Режа : 1. Халқаро космик ҳуқуқининг тушунчаси ва манбалари. 2. Космик фазо ва самовий жисмларнинг ҳуқуқ ий ҳолати 3. Космонавтлар ва космик объектларнинг ҳуқуқ ий ҳолати. 4. Космик фаолият учун ҳуқуқий жавобгарлик

1. Халқаро космик ҳуқуқининг тушунчаси ва манбаълари. Халқаро космик ҳуқуқ халқаро ҳуқуқнинг тармоғи бўлиб, унинг субъектлари ўртасида космик фазони тадқиқ қилиш ва ундан фойдаланиш бўйича фаолияти билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади. Халқаро космик ҳуқуқнинг юзага келиши ва шаклланишини 1954 йилнинг 4 октябрида собиқ Совет Иттифоқида биринчи ернинг сунъий, йўлдоши учирилиши билан боғлиқдир. Бу парвоз космик фазонинг инсон томонидан фаол ўзлаштирилишининг бошланишига асос со либгина қ олмай, балки ижтимоий ҳаётнинг, халқаро му носабатларнинг барча соҳаларини ҳам қўшиб, барча жиҳатларига чуқур таъсир кўрсатади. 1967 йилда Космос тўғрисидаги дастлабки махсус шартнома ишлаб чиқилгунга қадар халқаро космик ҳyқуқининг бир қатор одатдаги ҳуқуқий тамойиллари ва нормалари таркиб топди. Давлат суверенитетини космик фазога тарқатмаслик тамойили ёки бошқача қилиб айтганда, космик фазони тадқиқ қилиш ва ундан фойдаланишдаги эркинлик тамойили шулар жумласига киради. Космик фаолиятга тааллуқли айрим одатдаги ҳуқуқий тамойил ва нормалар бир овоздан қабул қилингани БМТ Бош Ассамблея қарорларида ўз ифодасини топди. Улар орасида 1961 йил 20 декабрда қабул қилинган 1721 (XVI) ва 1963 йил 13 декабрда қабул қилинган қарорларни алоҳида қайд этиш лозим. Сўнгги қарор ўзида давлатларнинг космик фазони тадқиқ қилиш ва ундан фойдаланишдаги фаолиятнинг ҳуқуқий тамойилларини ифодалаган эди. Космос тўғрисидаги дастлабки махсус шартнома пайдо бўлгунга қадар космосдаги фаолиятнинг у ёки бу жиҳатларини тартибга солувчи айрим шартнома нормалари ҳам амал қилиб келди. Улар 1956 йил 5 августда Москвада имзоланган ядро қуролини атмосфера, фазода ва сув остида синашни тақиқлаш тўғрисидаги шартномада, шунингдек бошқа халқаро ҳужжатларда ўз ифодасини топди. Космик фаолиятни ҳуқуқий тартибга солиш вазифаси шундан иборатки, халқаро ҳуқуқ тамойиллари ва нормалари

асосида янги фаолият соҳасининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олувчи юридик тамойил ва нормаларнинг ихтисослашган тартибини ишлаб чиқиш, космик фазони ўзлаштиришда давлатларнинг кенг илмий техника ҳамкорлигини ривожлантириш учун энг қулай шарт-шароитлар яратиш, уни халқаро зиддиятлар зонасига айлантиришга йўл қўймаслиги лозим. Халқаро космик ҳуқуқининг янги нормаларини амалда ишлаб чиқиш маркази БМТ, хусусан, 1959 йилги Бош Ассамблеянинг Махсус органи сифатида ташкил этилган космик фазодан тинч мақсадларда фойдаланиш қўмитаси ҳисобланади. Ривожланган ва бошқа давлатлар БМТда бир қатор халқаро шартномаларни тузиш ташаббуси билан чиқиб, халқаро космик ҳуқуқни ривожлантиришга катта ҳисса қўшадилар. Халқаро космик ҳуқуқнинг махсус манбаига биринчи навбатда БМТда ишлаб чиқилган халқаро шартномаларнинг жами гуруҳи кейин эса давлатларнинг аксарият қисми имзолаган ва ратификация қилган шартномалар киради. Булар, Ой ва бошқа самовий жисмлар ҳам қўшилиб космик фазода тадқиқ қилиш ва ундан фойдаланиш бўйича давлатлар фаолиятининг тамойиллари тўғрисидаги 1967 йилги шартнома (1967 йил 10 октябрда кучга кирган), космик фазога учирилган косманавтларни қутқариш, косманавтларни ва космик объектларни қайтариб бериш тўғрисидаги 1968 йилги битим (1968 йил 3 декабрда кучга кирган), космик объектларга етказилган зарар учун халқаро жавобгарлик тўғрисидаги 1972 йилги Конвенция (1972 йил 1 сентябрда кучга кирган), фазога ўчирилувчи объектларни рўйхатдан ўтказиш тўғрисидаги 1975 йилги Конвенция (1976 йил 15 сентябрда кучга кирган) давлатларнинг ойдаги ва бошқа самовий жисмлардаги фаолияти тўғрисидаги 1979 йил 18 декабрда имзолаш учун тайёрлаб қўйилган битимдир. Охирги битим ҳали кучга кирмаган. Космос тўғрисидаги 1967 йилги шартнома мана шу шартномалар ўртасида энг асосийси ҳисобланади. У космик фазонинг энг умумий халқаро ҳуқуқий тамойилларини белгилаб берди. Унда энг кўп давлатлар иштирок этади. Халқаро космик ҳуқуқи умумий халқаро ҳозирги

ҳуқуқнинг мустақил тармоғига айланишини худди мана шу шартнома билан боғлайди. Халқаро космик ҳуқуқнинг бошқа махсус манбалари гуруҳини давлатларнинг космосда биргаликдаги фаолиятини тартибга солувчи кўпдан- кўп халқаро илмий-техникавий битимлар ташкил этади. Бу битимлар турли ижтимоий-сиёсий тузумга тааллуқли энг кўп давлатларни қамраб олган. AҚШ, Ғарбий Европа мамлакатлари ва бошқа мамлакатларнинг халқаро космик дастурлари ана шу битимларга асосланади. Ў з номи, шакли ва вазифаси характерига к ў ра бу битимлар ғоят ранг- барангдир. Улар орасида ҳукуматлараро ташкилотларнинг таъсис ҳ ужжатлари (масалан, ИНТЕЛСАТ, ИНМАРСАТ, Европа космик агентлиги); давлатларнинг космосда биргаликдаги фаолиятининг умумий ва конкрет масалалари бўйича кўп томонлама ва икки томонлама битимлари бор. Космос тўғ рисидаги 1967 йилги шартнома ва БМТ доирасида ишлаб чиқилган бошқа кўп томонлама «Космик» шартномаларда ифодаланган халқаро космик ҳуқуқ н и н г махсус тамойилларига муносабатда халқаро космик ҳуқуқнинг асосий тамойиллари умумий тамойил сифатида намоён бўлади. Ўз навбатида халқаро кос мик ҳуқуқ тамойиллари илмий-техникавий характердаги битимлар нормаларига нисбатан умумий ҳисобланади. Илмий- техникавий характердаги битимлар нормалари умумий халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойилларига ҳам, халқаро космик ҳуқуқ тамойилларига ҳам мос б ў либ тушмо ғ и даркор. Халқаро космик ҳуқуқ давлатларнинг самовий жисмларни қўшиб ҳисоблаганда, космик фазонинг ўзидаги фаолиятигагина таъсир к ў р с атмайди. У давлатларнинг ер ва ернинг ҳаво кенглигидаги космосни ўрганиш ва уни ўзлаштириш билан боғлиқ фаолиятларига ҳам таъсир кўрсатади. БМТда ишлаб чиқилган космос тўғрисидаги бир қатор кўп томонлама шартномалар шундай қоидаларни ҳам кўзда тутадики, уларга мувофиқ бу шартномаларнинг қонун-қоидалари давлатлардан ташқари муайян шартларга риоя қилиш чоғида космик фаолият билан шуғулланувчи халқаро,

ҳукуматлараро ташкилотларга ҳ ам жорий этилади. Эслатиб ўтилган шартлар ташкилотнинг битимда кўзда тутилган ҳуқуқ ва мажбуриятларни ўз зиммасига олиш тўғрисидаги баёнотни, шунингдек мазкур битимда ва космос тўғрисидаги 1967 йилги шартномада қатнашувчи ташкилотнинг кўпчилик аъзолари иштирокини ўз ичига олади. 2. Космик фазо ва самовий жисмларнинг ҳуқуқ ий ҳ олати Космик фазонинг халқаро ҳуқуқий режимига космос тўғрисидаги 1967 йилги шартномада асосан ўз ифодасини топган нормалар киради. Ой ва бошқа самовий жисмлар мақомига нисбатан бир қатор қўшимча кўрсатмалар давлатларнинг Ой, ва бошқа самовий жисмлардаги фаолияти тўғрисида 1979 йилда тузилган битимлар кўзда тутилган. Космик фазонинг самовий жисмларни ҳам қўшиб ҳисоблагандаги ҳозирги ҳуқуқий ҳолати, аввало, шу билан белгиланадики, уларга бирорта давлат суверенитети тааллуқли бўлмайди. Космос тўғрисидаги шартноманинг 1-моддасига биноан «Ой ва бошқа самовий жисмлар ҳам қўшиб ҳисобланган космик фазо» барча давлатлар учун бирон бир камситилишсиз тенглик асосида ва халқаро ҳуқуқга биноан самовий жисмларнинг барча районларга эркин кириб бориши, тадқиқ қилиши ва фойдаланиш учун очиқдир. Ҳозирги ва келгусида барча давлатлар учун космоснинг очиқлиги амалда фақат барча давлатларнинг умумий манфаатларидан келиб чиқувчи бу эркинликни муайян даражада чеклашга қаттиқ риоя қилинган ҳолдагина амалга оширилиши мумкин. Бундай чеклашларнинг бири шартноманинг космосдаги фаолияти халқаро ҳуқуққа биноан, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Низоми талабларини ҳам қўшиб (3-модда) амалга ошириш, яъни халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари ва нормаларига риоя қилиш тўғрисидаги талабидир.

Космос барча давлатлар учун эркинлик кафолати бўлиб, космик фазони ва самовий жисмларни уларга суверенитетни эълон қилиш йўли билан бўлса ҳам, фойдаланиш ёки эгаллаш ёхуд ҳар қандай бошқа воситалар (2-модда) билан бўлса ҳам космик фазони миллий қарамликка олишни тақиқлайди. Шартноманинг IX моддаси давлатларнинг космик фазодаги ва самовий жисмлардаги фаолиятини амалга ошириш чоғидаги бошқа барча давлатларга тегишли манфаатларни маълум даражада ҳисобгa олиш ва улар фаолияти учун зарарли бўлган ҳолатларни вужудга келтирмаслик мажбуриятини белгилайди. Бу масалалар буйича давлатлар ўртасида келиб чиқадиган келишмовчиликлар халқаро кенгашлар йўли билан ҳал қилиниши керак. Шартнома давлатларга космик фазони ва самовий жисмларни ифлосланишга ҳамда ердан фазога моддаларни элтиб қўйиш оқибатида ер муҳитидаги номувофиқ ўзгаришларга йўл қўймаслик мажбуриятини ҳам юклайди. Давлатларнинг фаол иштироки ва халқларнинг тинчлик ҳамда халқаро хавфсизлик учун кураши шароитида ривожланиб бораётган халқаро космик ҳукуқи фазони барча давлатлар учун тинчлкк ва ҳамкорлик зонасига айлантиришни максад қилиб қўяди. Халқаро космик ҳозирги ҳуқуқи нормалари Ой ва самовий жисмларда ҳар қандай ҳарбий фаолиятга нисбатан бир қатор жиддий тақиқловларни юклайди. Шунинг учун Ой ва бошқа самовий жисмларни тўла демилитарлаштириш ва космик фазони қисман демилитарлаштириш тўғрисида сўз юритишга келишилган. Космос тўғрисидаги шартноманинг IV- моддасига биноан давлатлар ер атрофидаги орбитага ядро қуроли бўлган ҳар қандай объектни ёки оммавий қирғин қуролларининг ҳозиргилар қандай бошқа турлари бўлган бирор бир объектни ер атрофи орбитасига чиқармаслик ва бирор бир тариқада жойлаштиришдан тийилиб туриш мажбуриятини юклайди (1963 йил 5 августдаги Москва шартномасига мувофиқ космик фазода ядро қуролини портлатиш синовини ўтказиш ҳам тақиқланган). Ой ва бошқа самовий жисмларга келганда шуни айтиш керакки, улар давлатлар томонидан фақат тинчлик мақсадларида фойдаланишлари мумкин. Ой ва бошқа самовий

жисмларда ҳарбий базалар, истеҳкомлар ва иншоотлар қуриш, қуролнинг ҳар қандай турини синаш ва ҳарбий машғулотлар ўтказиш тақиқланади. Айни чоғда, Ой ва бошқа самовий жисмларни тинч тадқиқ этиш учун зарур ҳарбий ходимлар, ускуналар ва воситалардан фойдаланишга йўл қўйилади. Давлатларнинг ойда ва самовий жисмлардаги фаолияти тўғрисидаги битим (1979 йил) космос тўғрисидаги шартноманинг бир қатор қоидаларини аниқлаштиради ва ривожлантиради. Бу билан ернинг сунъий йўлдоши ва қуёш таркибидаги бошқа самовий жисмларнинг Космосни тадқиқ этиш ва ундан фойдаланишдаги тарақиқиёти хисобга олинган ҳолдаги энг муфассал ҳуқуқий ҳолатни белгилаб беради. Мазкур битимнинг дастлабки лойиҳаси ривожланган давлатлар томонидан 1972 йилда БМТга тақдим этилган эди. Битим ой ва бошқа самовий жисмлардан фақат тинчлик мақсадларида фойдаланишни таъкидлаб, Ой атрофи орбитасига ва бошқа самовий жисмларга оммавий қирғин қуролларининг ҳар қандай турини чиқаришни қўшимча равишда тақиқловчи қоидани белгилаб қўйди. Шу билан бирга маьдан ва бошқа моддаларнинг намуналарини йиғиш ва ерга олиб кетишга рухсат этилади. Шунингдек экспедицияларнинг яшаш шароитини таъминлаб туриш учун улардан фойдаланишни кўзда тутади. Шунингдек у ойда илмий тадқиқотлар ўтказиш эркинлигини эълон қилиб, уларнинг тартибини тўла белгилайди. Халқаро ҳуқуқда биринчи марта самовий жисмлар ва уларнинг табиий ресурсларини «Инсониятнинг умумий мероси» деб эълон қилинди, ой ва бошқа самовий жисмларнинг табиий бойликларидан фойдаланиш яқин орада мумкин эканлиги аниқ бўлган чоғда уларнинг ишга солинишини тартибга келтириш учун махсус халқаро ҳолатни ишлаб чиқиш мажбурияти кўзда тутилади. Халқаро Космик ҳуқуқда ҳаво ва космик фазо ўртасидаги чегарани белгиловчи шартнома нормалари ҳали йўқ. Бироқ халқаро космик ҳуқуқнинг одатдаги нормаси қарор топдики, унга кўра паст орбитада учувчи йўлдошлар ҳам давлатнинг ҳаво ҳудуди доирасидан ташқарида бўлади. Шунга мувофиқ БМТнинг космос бўйича қўмитаси аъзолари бўлган бир қатор давлатлар,

космик фазо океан сатҳидан 100-110 км юқорида бошланишини шартнома тариқасида тан олиш таклифи билан чиқмоқдалар. Бунда космик объектларнинг орбитага чиқиш ва ерга қайтиш учун бошқа давлатлар устидан эркин учиб ўтиши ҳуқуқини сақлаб қолиш кўзда тутилмоқда. 3. Космонавтлар ва космик объектларнинг ҳуқуқий ҳолати Табиий равишда мавжуд бўлган самовий жисмлар чунончи ой, сайёралар, астероид ва бошқалардан фарқли ўлароқ халқаро космик ҳуқуқда инсон томонидан яратилиб, ҳар хил мақсадларга мўлжалланган космик аппаратлар ва уларнинг таркибий қисмлари (ернинг суньий йўлдошлари, автоматик ва бошқарувчи кемалар ҳамда станциялар, ракета учрувчилар ва бошқалар) космик объект ҳисобланади. Халқаро космик ҳуқуқ космик объектларни улар ўчирилган вақтдан ёки космик фазода кўрилгандан бошлаб (шу жумладан самовий жисмларда) фаолиятини тартибга солади. Бунгача бўлган вақтда космик объектларнинг барпо этилиши ва учирилиши, агар давлатлар ўртасида бўлак хусусдаги махсус шартлашув бўлмаса, ички давлат ҳуқуқи доирасида бўлади (масалан, космик объектларни яратиш ёки учириш тўғрисидаги бир неча давлатлар ўртасидаги битишув). 1961 йилдан бошлаб БМТда космик объектларнинг рўйхатдан ўтказилиши (марказлаштирилган ҳисоби) пулга қўйилган. Космик фазога учириладиган объект ларни рўйхатдан ўтказиш тўғрисидаги 1975 йилги Конвенция рўйхатдан ўтказиш ишига мажбурийлик тусини берди. Космик объект миллий рўйхатда ҳам қайд эти лиши керак. Космик обьектларни рўйхатга олиш муайян юридик оқибатла рга боғлиқдир. Космос тўғрисидаги шартноманинг VIII моддасида «Космик фазога учирилган объект рўйхатида қайд этилган давлат шартнома қатнашчиси бундай объект устидан ҳам бу объектнинг ҳар қандай экипажи устидан ҳам, улар космик фазода ҳам , шу жумладан самовий жисмларда ҳам бўлган вақтларида ўз юридик судловини ва назоратини сақлаб қолади»,

дейилган. Бундан келиб чиқадики, космик объект ва унинг экипажи (халқаро экипажлар ҳам) космосда бўлган вақтларида мазкур космик объект рўйхатга олинган давлат томонидан назорат қилиб турилади ва уларнинг ҳокимиятига бўйсунади. Давлат ўз космик объектлари ва уларнинг парвози космик фазода ва самовий жисмларда бўлган вақтида ўз суверен ҳуқуқини сақлаб қолади. Шартнома, шунингдек космик объектларга нисбатан мулкий ҳуқуқ улар космик фазода бўлган чорларида ҳам ерга қайтганларидан кейин ҳам, «дахлсиз қолиши»ни белгилайди. Бошқача қилиб айтганда, космик объект»лар ва уларнинг таркибий қисмлари учишгача қайси давлатга мансуб бўлса, космосда бўлган чоғида ҳам, ерга қайтгандан кейин ҳам, ўша давлатга, юридик ёки жисмоний шахсларга тегишли бўлиб қолади». Космос тўғрисидаги шартноманинг XII-моддаси ва давлатларнинг ойдаги фаолияти тўғрисидаги битимнииг XV-моддасига мувофиқ ой ва бошқа самовий жисмлардаги барча станциялар, қурилмалар, асбоб-ускуналар ва космик кемалар ўзаро хайриҳоҳли асосда муайян шартларга риоя қилинган (олдиндан хабардор қилиб қўйилган) тақдирда учинчи давлат вакиллари томонидан ташриф буюриши учун очиқдир. Ташриф ҳуқуқи халқаро космик ҳуқуқда кескин чекланган тусда бўлиб, орбитадаги космик станциялар, ой ва бошқа самовий жисмлардан четдаги бошқа космик объектларга нисбатан жорий қилинмайди. Шартнома космонавтлар бажараётган ишларнинг умуминсоний аҳамиятини таъкидлаб, уларни «инсониятнинг космосдаги вакиллари» сифатида характерлайди (V-модда). Бундан космонавтларга бирон бир даражадаги миллатлардан юқори турувчи мақом берилиши маъноси келиб чиқмайди, албатта. Улар космик парвозни амалга ошираётиб, юқорида таъкидланганидек ўз давлатларининг фуқаролари бўлиб қоладилар ва ўз космик кемалари рўйхатдан ўтказилган юридик судлов ҳамда назоратга буйсунадилар. Халқаро космик ҳуқуқ ҳалокат ёки мажбурий қўниш ҳолати юз берган тақдирда космонавтларни учирган давлат ҳудудидан ташқарида ҳам

қутқариш ва ерга қайтариш масалаларини муфассал тартибга солади. Космос тўғрисидаги шартнома (V-модда), космонавтларни қутқариш тўғрисидаги 1968 йилги битим, шунингдек давлатларнинг ойдаги фаолияти тўғрисида ги 1979 йилги битимда тегишли халқаро ҳуқуқий нормалар ўз ифодасини топган. Давлатларнинг космик экипажларини қутқариш ва ерга қайтариш бўйича 1968 йилги битимда кўзда тутилган мажбуриятларни космик объектларнинг ўзини қутқариш ва ерга қайтариш бўйича уларнинг мажбуриятларидан фарқ қилади. Давлатлар бахтсизлик, фалокат ёки мажбурий ҳамда кўзда тутилмаган қўнишлар натижасида бошқа ҳудудга тушган космик кеманинг экипажини қутқариш ва зарур ёрдам кўрсатиш учун мумкин бўлган барча чораларни кўриши керак. Бундай экипаж учишни амалга оширган ҳукуматларнинг вакилларига дарҳол қайтарилади. Космик объектларнинг ўзи ва уларнинг таркибий қисмлари эса учиришни амалга оширган ҳукуматларга фақат уларнинг илтимосига кўра ҳамда улар ҳисобидан қутқарилади ва қайтарилади. Халқаро космик ҳуқуқ космонавтларнинг ҳаёти ва соғлиғини сақлашга қаратилган бошқа яна бир қатор тадбирларни кўзда тутади. Булар: космонавтлар космик фазода ва самовий жисмларда бўлган вақтларида ўзаро ёрдам кўрсатишлари; станциялар, иншоотлар, аппаратлар ва ойда ҳамда бошқа космик жисмларда фалокатга учраган шахсларни ҳимоя қилиш ҳуқуқи; космик фазода, космонавтларнинг Ойда ва бошқа самовий жисмларда содир бўлган ҳаёти ёки соғлиғи учун хавф туғдирувчи бевосита давлатларнинг ўзи БМТ Бош Котиби орқали ўзаро ахборот алмашувидан иборат. 4. Космик фаолият учун ҳуқуқий жавобгарлик Давлатлар ўзларининг космосдаги фаолиятларини халқаро космик ҳуқуқнинг тамойиллари ҳамда нормаларига қатъий амал қилган ҳолда олиб борганлиги учун халқаро жавобгарликни ўз зиммаларига оладилар. Космос

тўғрисидаги шартноманинг 4-моддасига мувофиқ давлатларнинг бундай жавобгарлиги ҳар қандай миллий фаолиятга «ҳукумат органлари ёки ноҳукумат мақомига эга юридик шахслар орқали» олиб борилаётганлигидан қатъий назар ҳар қандай фаолиятга жорий этилади. Космосдаги фаолиятни халқаро (ҳукуматлараро) ташкилот амалга ошираётган чоғда бу ташкилот билан бирга унга аъзо давлатлар ҳам масъулиятни ўз зиммаларига оладилар. Халқаро космик ҳуқуқ давлатларнинг жавобгарлигини фақат содир қилинган ҳуқуқий жиноятларга нисбатан кўзда тутмайди, балки ҳуқуқий асосда космосда олиб борилган ишлар жараёнида, масалан, йўлдошнинг қулаб тушиши ёки унинг таркибий қисмлари чет эл ҳудудига сочилиши натижасида етказилган зарар учун ҳам жавобгарликларни кўзда тутади. Космик техниканинг кенг кўламда фойдаланилиши ерга, ҳаво кенгликлари ва космосга моддий зарар етказиш билан муқаррар боғлиқдир. Шунинг учун космик объектларга етказилган зарар юзасидан моддий жавобгарлик масалалари халқаро космик ҳуқуқда муфассал қайд этилганлиги тасодифий эмас. Бу муаммоларга, шунингдек космик фазо тўғрисидаги шартноманинг VII-моддаси ва космик объектларга етказилган зарар учун халқаро жавобгарлик тўғрисидаги 1972 йилги Конвен ция ҳам тегишли. Космик фаолият натижасида етказилган зарар учун моддий жавобгарлик юқорида кўрсатилган ҳужжатларда халқаро ҳуқуқий характер касб этади. Бошқача қилиб айтганда, бундай жавобгарлик субъектлари сифатида зарар кўрган томон ёки зарарни қопловчи томон бўлишидан қатъий назар давлатларнинг ўзлари ёки уларнинг жисмоний ёхуд юридик шахслари иш олиб борадилар. Зарар кўрган томон ёки уни етказган томон юридик ёхуд жисмоний шахс бўлиб чиққан ҳолатларда, уларнинг манфаатларини муайян давлатлар муҳофаза қилади. Давлатнинг космик объекти томонидан Конвенцияда кўзда тутилган зарар тўғридан-тўғри содир қилинган тақдирда давлатларнинг моддий жавобгарлиги истисносиз келиб чиқади.

«Учирувчи давлат» ўзининг космик объекти томонидан ер юзасида ёки учиб бораётган ҳаво, кемасига етказган зарар учун товон тўлашга мутлақ жавобгардир (айни айбнинг мавжудлигидан қатъий назар келиб чиқадиган жавобгарлик). Фақат агар «учирувчи давлат» зарар тўлалигича ёки қисман зарар кўрган давлат ёки унинг жисмоний ёхуд юридик шахслари томонидан зарар етказишга ҳаракат эхтиётсизлик ёки ҳаракатсизлик (ҳаракат) натижасида келиб чиққанлигини исботлай олса, у бундай жавобгарликдан озод қилинишига йўл қўйилади. Бироқ зарар учирувчи давлатнинг халқаро ҳyқyқи , БМТ Низомига ва космос тўғрисидаги 1967 йилги шартномага мувофиқ келмайдиган тарздаги ноҳуқуқий фаолияти натижасида етказилган бўлса, унда ҳеч қандай истисносиз жавобгарликка тортилади. Бунда ҳатто зарар кўрган давлатнинг айби очиқдан-очиқ кўриниб турган бўлса ҳам у жавобгар бўлмайди. Бинобарин, бу ҳужжатда космик фаолиятини амалга ошириш чоғида ҳуқуқий тамойиллар ва нормаларнинг сўзсиз бажарилишининг аҳамияти алоҳида таъкидлаб кўрсатилади. Конвенция «учирувчи давлат» атамасига кенг талқин беради. У бу тушунчада космик объектни учиришни амалга оширган ёки ташкил этган давлатни ҳам, ҳудудидан ёки қурилмасидан космик объект у чирилган давлатни ҳам ўз ичига олади. Конвенциянинг 5-моддасида икки ёки ундан ортиқ давлатлар биргаликда учиришни амалга оширган та қ дирда, ҳар қандай етказилган зарар учун биргаликдаги жавобгарлик тамойили белгилаб қўйилган. Бу шуни билдирадики, зарар кўрган давлат ўз хоҳишига кўра зарарни қоплаш тўғрисида биргаликдаги учиришни амалга оширган давлатнинг ҳар бири алоҳида-алоҳида ёки уларнинг баъзиларига ёхуд ҳаммаларига биргаликда талаб қуйиши мумкин. Конвенция зарар учун товон тўғрисидаги эътирозларни билдириш ва уларни қараб чиқиш тартибларини муфассал белгилаб беради. Бу тартиб эътирозларни дипломатик музокаралар йўли билан бартараф этиш имкониятини ҳам, агар дипломатик музокаралар муваффақият келтирмаган

тақдирда эътирозларни қараб чи қи ш бўйича махсу с комиссия тузишни ҳам кўзда тутади.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Халқаро ҳаво ҳуқуқи

Халқаро гуманитар ҳуқуқи

Халқаро экология ҳуқуқи

Халқаро шартнома ҳуқуқи

Халқаро денгиз ҳуқуқи