Халқаро экология ҳуқуқи - Huquqshunoslik - Referatlar

Халқаро экология ҳуқуқи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

95.5 KB

Ko'chirib olish

Халқаро экология ҳуқуқи Режа : 1. Халқаро экология ҳуқуқ тушунчаси 2. Атроф-муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофазалаш тамойили 3. Атроф-муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилиш обьектлари 4. Жаҳон уммони муҳити ва бойликларининг халқаро ҳуқуқий муҳофазаси 5. Кўп миллатли дарёларнинг халқаро ҳуқуқий муҳофазаси 6. Ер атмосферасининг халқаро ҳуқуқий муҳофазаси 7. Ер атрофи космик фазонинг халқаро ҳ уқуқий муҳофазаси 8. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида халқаро ташкилотларнинг фаолияти

1 Халқаро экология ҳуқуқ тушунчаси Табиатни, асрашга тааллуқли дастлабки халқаро шартномалар ўтган асрнинг охирлари йигирманчи асрнинг бошларида вужудга келди. Улар асосан ҳайвонот дунёсининг айрим турларини ҳимоя қилиш ва овлашни тартибга солишга қаратилган эди. (Масалан, 1897 йилги денгиз мушукларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги битим). Кейинги ўн йилликларда сайёрамиз табиатини муҳофаза қилиш масалаларини халқаро ҳуқуқий тартибга солишда жиддий сифат ўзгаришлари юз берди, давлатларнинг бу соҳадаги куч- ғайратлари жадаллашди. Атроф-муҳит муаммоларига бунчалик эътибор берилиши тасодифий эмас. Фан-техника инқилоби, жамият ишлаб чиқариш кучларининг жадал ривожланиши инсон хўжалик фаолиятининг табиатига таъсирини кескин кучайтиришни шарт қилиб қўйди, табиий жараёнларга унинг аралашув кўмаги анча кенгайди. Табиий бойликлардан серунум фойдаланиш, сайёралар биосферасининг ифлосланиши имкониятини жиддий экологик кризис қиррасига олиб бориб қўйди. Шунинг учун атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланиш вазифаси асосий вазифага айланиб, ҳозирги замоннинг энг муҳим вазифаси бўлиб қолди. Табиийки, бу вазифани айрим давлатларнинг куч-ғайратлари билан ҳал қилиш мумкин эмас. Атроф-муҳитни муҳофаза қилишнинг миллий тадбирлари универсал ва минтақавий даражалардаги кенг халқаро ҳамкорлик билан уйғунлашиши керак. Халқаро ҳуқуқ бундай ҳамкорликни йўлга қўйиш ва ривожлантиришда, давлатларнинг табиатини қўриқлаш соҳасидаги фаолиятини тартибга солишда етакчи роль ўйнашга даъват этилган. Атроф-муҳитнинг халқаро ҳуқуқий муҳофазаси ҳозирги халқаро ҳуқуқнинг нисбатан янги, лекин ўта тез ривожланиб бораётган қисмидир. Ҳозирги вақтда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан оқилона фойдаланишнинг хилма-хил жиҳатларини тартибга солувчи

анчагина миқдордаги турли халқаро шартномалар мавжуд. Бу битимларнинг мавзулари асосан қуйидагилардан иборат: 1) денгиз сувларининг ифлосланишига йўл қўймаслик денгизларнинг жонли бойликларини сақлаш ва улардан оқилона фойдаланиш; 2) халқаро (кўп миллатли) дарёлар суви ва бойликларини муҳофаза қилиш; 3) ер атмосфераси ва яқин космик фазонинг ифлосланиши ва бўлак ёқимсиз таъсирлардан асраш; 4) қуруқликдаги жонли ва ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш; 5) ноё б табиий объектлар ва комплексларни, айрим экология т ар мо қ ларини му ҳ офаза қилиш; 6) ер таркибини радиоактив за ҳ арланишдан ҳимоя қилиш. Атроф - м уҳи т халқаро ҳуқуқий муҳофазасининг шаклланиши x алқаро ҳуқуқнинг умумий юксак ривожланиш жараёни до и расида содир бўлди ва содир бўлмоқда. Шунинг учу н давлатларнинг табиатини муҳофаза қи лиш со ҳасидаги фаолиятини халқаро ҳу қу қий тартибга соли ш ёҳ уд т а биат муҳофазасига оид муҳим қоидалар н и ифо даловчи, ёхуд сайёра муҳитини соғломлаштиришга тўғридан-тўғри ёки бевосита хизмат қилувчи кўпгина универсал халқаро шартномаларнинг таъсири остида таркиб топди. Давлатларнинг, биринчи навбатда ривожланган барча мамлакатларнинг, ядро қуроли ва оммавий қир ғ ин қуролларининг, бошқа турларини чеклаш ва тўла таъқ иқ лашга, халқаро кескинликни юмшатиш ва уни барқарор қили шга қаратилган ғ айрат - ташаббуслари атроф-муҳитни му ҳ офаза қилишда ало ҳ ида аҳамиятга эга. Шу нарса яхши маълумки, қуролланиш по йгаси, ядро қуроли синовлари, оммавий қир ғ ин қуролларининг янги турларини, масалан, кимёвий ва биологи к ҳамда нейтрон қуролини ишлаб чиқиш атроф- муҳитнинг бузилишида асосий омиллардан бири ҳисобланади. Атроф-муҳитнинг халқаро ҳ у қ уқ и й муҳофазасида халқаро шартнома билан бир қаторда халқаро одат ҳам муҳим ўрин тутади (чунончи, атроф-

му ҳ итнинг айрим жиддий таркибий қисмлари, масалан, кўп миллатли дарёларни муҳофаза қилиш кўп жиҳатдан одатдаги йўл билан ривожлантирилган эди). Атроф-муҳитнинг халқаро ҳ уқуқий музофазаси ривожланиш жараёнида халқаро ташкилотларнинг, биринчи навбатда БМТ ва унинг ихтисослашган ташкилотларининг қарорлари катта роль ўйнайди, Инсонни қуршаб турган муҳит муаммолари бўйича БМТда 1972 йили ўтказилган Стокгольм конференцияси му ҳ им тадбир бўлди. Конференция ҳаракат режасини қабул килди. Унда ҳ укуматлар ва халқаро ташкилотларга тегишли тавсиялар қамраб олинди. Стокгольм конференцияси атроф-муҳит тўғрисидаги Декларациясини ҳ ам қабул қилиб, унда атроф-муҳит халқаро му ҳ офазасининг асосий қоида л арини таърифлаб берди. 2. Атроф-муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофазалаш тамойили Табиийки, халқаро ҳуқуқнинг асосий тамойиллари давлатларнинг табиий муҳитни ва унинг бойлик манбаларини сақлаш ҳамда улардан фойдаланиш соҳасидаги ҳамкорлигига нисбатан ҳам қўлланилади. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тамойили. Халқаро ҳуқуқдa бу тамойил аста-секин шаклланиб бормоқда. Унга биноан давлатлар атроф- муҳитни муҳофаза қилиш ва инсониятнинг ҳозирги ва келгуси авлодлари фаровонлигини кўзлаб фойдаланиш бўйича бир томонлама ёки биргаликда тадбирларни амалга оширмоғи керак. Давлатлар атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликлардан мутаносиб тарзда фойдаланиш масалаларида бир-бирлари билан ҳамкорлик қилишга мажбурдир. Бундай ҳамкорлик тенг ҳуқуқли ва ўзаро манфаатли асосдаги шартномаларга мувофиқ амалга оширилади. Табиий бойликлар устидан ажралмас суверенитетлик тамойили. Бу тамойил БМТ Бош Ассамблеясининг бир қатор қарорларида, жумладан, 1962 йил 14 декабрда қабул қилинган “ Табиий бойлик манбалари устидан аж ралмас суверенитет ” қ арорида ифодаланган эди. Маз кур тамойил ҳ ар бир

давлат ўз бойликларини атроф-му ҳи т соҳасида ўз сиёсатига мувофиқ эркин тасарруф этиш бўйича суверен ҳуқуқда эга эканлигини кўзда ту тади, бошқа давлатларга бу ҳуқуқни ҳ урматлаш мажбуриятини юклайди. Давлатлар ю ридик-судлов доирасидан ташқари атроф-муҳитга зарар етказмаслиги тамойили. Халқаро ҳуқуқ нинг одатдаги нормаси сифатида шаклланган бу тамойил амалда кенг кўламда тан олинди. У Стокгольм Декларациясида қуйидаги кўринишда таърифланган эди: БМТ Низом и ва халқаро ҳуқуқ тамойилларига мувофиқ давлатлар уларнинг юридик-судлов чегараларидан ташқари атроф-муҳитга зарар етказмаслиги учун жавобгардир. Бу тамойил давлатларнинг халқаро ҳуқуқ томонидан тақи қланган хатти-ҳаракатларга ҳам жорий этилади. Қуйидаги махсус тамойиллар ҳозирда шаклланиш жараёнини бошдан кечирмоқда: – экалогик баҳо бериш тамойили. У давлатларга уларнинг юридик судловдан ташқари атроф-муҳитга за рарли таъсир кўрсатиши мумкин бўлган фаолиятининг оқибатларини олдиндан экологик баҳолаш мажбуриятини юклайди; – ахборотлар айирбошлаш тамойили. Бу тамойил фаолияти атроф-муҳитга ва бошқа давлатларнинг ман фаатларига жиддий зарар етказиши мумкин бўлган давлатга, учинчи давлатларга тегишли ахборотни бериш мажбуриятини юклайди; – ўзаро мустаҳкамлашув тамойили манфаатдор давлатларнинг атр оф-муҳит учун бевосита хавфли бўлган фаолияти юзасидан бир-бирлари билан ўзаро боғланиб туриш мажбуриятини юклайди. Стокгольм Декларацияси инсоннинг асосий ҳуқуқларидан бири сифатида қулай яшаш муҳитига бўлган ҳуқуқни эълон қилди. Айни пайтда ҳозирги ва келгуси авлодлар манфаатини кўзлаб атроф-муҳитни ҳимоя қилиш ва яхшилаш инсоннинг бурчи ҳисобланади. Декларация давлатларни ядро қуроли ва бошқа оммавий қирғин қуролларининг бошқа турларини тақиқлаш ва тўла йўқ қилишга интилиш учун даъват этади.

3. Атроф-муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилиш объектлари Ернинг бутун сайёра муҳити, биринчи навбатда унинг инсониятнинг ҳаёт кечиришига бевосита боғлиқ бўлган асосий қоидалари атроф-муҳитни халқаро ҳуқуқий муҳофазасининг ягона объекти ҳисобланади. Жаҳон уммони ва унинг табиий бойликлари, атмосфера ҳавоси, ер атрофи космик фазоси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг айрим вакиллари, шунингдек чучук сув бойликларининг бир қисми, ернинг генетик фонди ва бошқалар ҳам мана шу объектлар таркибига киради. Халқаро ҳуқуқий нуқтаи назардан барча жаҳон табиий бойликлари икки туркумга - миллий (ички давлат) ва халқаро бойликларга бўлинади. Миллий табиий бойликлар (объектлар) аниқ давлатларнинг ҳуқуқ ий судлови о с тида бўлади. Уларнинг ҳ у қ уқий ҳ олатини белгилашда ички ҳуқуқ нормалари му ҳ им роль ўйнайди. Эндиликда бу бойликларни му ҳ офаза қилишга тааллуқли халқаро шартномаларнинг миқдори кўпайиб бормоқда. Халқаро табиий бойликлар (объектлар) миллий юридик судлов амал қилиш чегаралари доирасидан ташқарида бўлади. (Ёки ўз табиий даври жараёнида турли давлатлар ҳ удудида бўлади). Шунга боғлиқ ҳолда уларни, одатда, универсал - барча давлатлар ўртасида фойдаланадиган (очиқ денгиз, космос, Антарктида), миллий юридик судлов доирасидан ташқарида бўлган (денгиз туби) ва кўп мил л атли, икки ёхуд улар томонидан фойдаланиладиган (масалан, кўп миллатли дарёларнинг сув ресурслари, кўчиб юрадиган ҳайвонларнинг турлари, чегара табиий йи ғ и н диси ) объектлардан иборатдир. Халқаро табиий бойликлар муҳофазаси ва улардан фойдалани ш ҳ у қ у қ ий ҳолати халқаро ҳ уқуқ нормалари билан б е лгиланади. 4. Жаҳон уммони муҳити ва бойликларининг, халқаро ҳуқуқий муҳофазаси

Кема қатновининг жадаллашуви, денгиз тубидан фойдали қазилмаларни олиш, денгизларга саноат ва маиший чиқитларни ташлаш ва кўмишдан фойдаланиш Жаҳон уммонининг кўплаб минтақаларида денгиз муҳитининг жиддий ифлосланишига олиб келади. Давлат лар денгиз муҳитига етказилаётган зарарни бартараф этиш ва келгусида бунга йўл қўймаслик учун шошилинч чоралар кўриш зарурлигини ҳис қилади. Халқаро ҳуқуқ бундай вазифани бажариш учун самарали восита бўлиб хизмат қилади. Денгиз муҳитини ҳимоя қилиш буйича давлатларнинг биргаликдаги ҳаракати қоида тариқасида универсал (амалда барча манфаатдор давлатлар иштироки билан) ёки минтақавий (аниқ денгизлар — Болтиқ, Ўрта ер ва бошқа денгизлар буйи давлатларнинг иштироки билан) даражаларда амалга оширилди. Бунда халқаро ҳамкорлик ривожланиши асосан денгизларнинг кема қатнови оқибатида ва қуруқликдаги манбалардан чиқиндиларни чиқариб ташлаш туфайли, денгиз ости ва унинг туби имкониятларини тадқиқ қилиш ва фойдаланиш натижасида ифлосланишининг олдини олиш кўзда тутилади. Денгиз муҳитини муҳофаза қилишга қаратилган кўплаб халқаро ҳужжатлар орасида 1954 йилдаги денгизларни нефт билан ифлосланишининг олдини олиш тўғрисидаги Лондон Конвенцияси (1962, 1969 ва 1971 йиллардаги тузатишлар билан), 1973 йилдаги кемалардан денгизлар ифлосланишиннинг олдини олиш бўйича халқаро Конвенция, 1972 йилдаги чиқитлар ва бошқа материаллар билан денгизлар ифлосланишининг олдини олиш бўйича Конвенция сингари кўп томонлама халқаро битимлар марказий ўринни эгаллайди. 1954 йилги Лондон Конвенцияси (1958 йили кучга кирган) давлатларнинг зиммасига денгиз муҳитининг ифлосланишини олдини олиш бўйича муайян мажбуриятлар юкловчи дастлабки халқаро битим бўлган эди. Конвенция кемалардан нефт ва нефтсув аралашмасини тўкишни тақиқлайди. Дастлаб тўкиш учун тақиқланмаган махсус зоналар белгиланганди, лекин кейинчалик (1969 йилги тузатишга мувофиқ) жуда оз даражадаги истиснони

ҳисобга олмаганда, жаҳон уммонининг бутун акваториясида бундай тўкиш тақиқлаб куйилди. Конвенция, шунингдек иштирокчи давлатлар зиммасига портларда кемалар ва танкерлардан нефт қолдиқлари ва аралашмаларини қабул қилиб олувчи қурилмалар барпо этиш чораларини кўриш мажбуриятини юклайди. Кемалардан денгизларнинг ифлосланиши олдини олишга қаратилган 1973 йилги Конвенция (ҳали кучга кирмаган) денгиз муҳитини кемалардан денгизга чиқарилиб ташланувчи ҳар қандай моддалар: нефт, заҳарли суюқ моддалар, оқава сувлар ва ахлат билан ифлосланишининг барча турларига чек қуйиш заруриятидан келиб чиқади, унинг қоидалари амалда барча турдаги денгиз кемаларига, шу жумладан ҳаво «ёстиғи» бўлган кемалар, сувости кемалари, доим бир жойда турувчи ва сузиб юрувчи кичик станцияларга тааллуқли бўлади. Фақат ҳарбий, ҳарбий ёрдам кемалари ва ҳукумат савдо кемалари бундан мустаснодирлар. Конвенцияга мувофиқ нефт ва суюк заҳарли моддалар ташиш учун хизмат қилувчи барча танкер ва бошқа кемалар вақти-вақти билан текшириб турилиши ва тегишли халқаро гувоҳнома олиш ҳуқуқига эга. Нефт ва нефт-сув аралашмасини тўкиш жаҳон уммонининг бутун акваториясида (нефт танкерлари учун айрим истиснолардан ташқари) тақиқланади. Шунингдек денгиз бойликлари ёки инсон саломатлиги учун хавф туғдирувчи, дам олиш шароитларини, ёмонлаштирувчи ёки денгиздан фойдаланишнинг барча турларига халақит берувчи заҳарли суюқ моддаларни ҳам (танкерларни тозалаш ва бошқа) тўкиш тақиқланади. Қирғоқбуйи давлатлар чет эл кемасини (портда ёки тўкишларни тақиқловчи Конвенция қоидалари бузилганлиги тўғрисида шубҳа туғилган тақдирда) текшириш ҳуқуқига эга. Улар мазкур Конвенцияни бузувчилар устидан суд терговни амалга оширади. Конвенцияларга иловаларда барча турлардаги денгиз транспортига боғлиқ ифлосланишнинг олдини олиш бўйича ягона халқаро ўлчовлар таърифланган.

Чиқитлар ва бошқа материаллар билан денгизларни ифлослантиришнинг олдини олиш ифодалаган 1972 йилги, Конвенция (1975 йили кучга кирган) барча хавфли моддалар ва материалларни жаҳон уммонига чўктириб юборишни тартибга солади. Конвенцияда кўзда тутилганидек энг хавфли моддалар умуман бундай тартибда чўктириб ёки кўмиб юборилмайди. Бошқа моддаларни кўмиб ёки чўктириб юбориш учун махсус рухсатнома зарур. Унчалик хавфли бўлмаган моддаларни кўмиш ёки чўктириш учун эса умумий рухсат берилади. Бундай модда ва материалларнинг рўйхати Конвенцияларга иловаларда кўрсатиб берилган. Хусусан, ишланмаган ёки ёкилғи нефти, оғир дизель ёқилғиси ва мойи, юқори радиактив чиқитлар, симоб ва симоб бирикмалари, мўътадил пластмассалар, шунингдек биологик ва урушда фойдаланиш учун тайёрлаган кимёвий материалларни денгиз ва уммонга ташлаш тўла тақиқланади. Танкер, кема қатнови ва денгиз орқали нефтни ташиш кенг тус олганлиги сабабли денгиз муҳити ва қирғоқбўйи ўлкаларга оғир оқибатлар олиб келувчи йирик фалокатлар бўлиш ҳоллари кўпайди. Чунончи, 1967 йилда «Торри-Кэньон», 1978 йилда «Амоко-Кадис» йирик танкерлари фалокати натижасида жуда кўп миқ дордаги нефт денгизга қуйилди ва қирғоқбуйи минта қаларнииг катта қисми ифлосланиб, Буюк Британия ҳамда Францияга катта зарар етказилди. 1969 йилиёқ мана шундай ҳо дисаларга қарши курашиш учун денгизда юз берган фалокат билан боғлиқ очиқ денгизда нефт билан ифлосланишнинг олдини олиш тўғрисида Брюссель Конвенцияси қабул қилинган эди (1975 йили кучга кирган). Конвенцияга мувофиқ қирғоқбуйи давлатлар ўз қирғоқлари яқинидаги денгиз юзасини, нефт билан ифлосланишининг жиддий ва аниқ хавфини камайтириш ва бартараф этиш, бундай ҳолларнинг олдини олиш учун зарур чоралар кўриш ҳуқуқига эга. Бундай ифлосланиш натижасида етказилган зарарни қоплаш масаласи нефт билан ифлосланиши оқибатида ет казилган зарар учун фуқаролик жавобгарлиги тўғри сидагн нормалар билан тартибга солинади.

Халқаро тарздаги чоралар давлатларнинг, минтақавий чоралар билан тўлдирилмас, у ёки бу денгиз минтақаларининг ўзига хослиги ва хусусиятлари ҳисобга олинмас экан, жаҳон уммони муҳитини муҳофаза қилиш етарли даражада таъсирчан бўлиши мумкин эмас, к ейинги йилларда бир қатор минтақавий халқаро битимлар худди мана шу мақсадларни кўзлаб тузилди. Булар: 1974 йилдаги Болтиқ денгизи минтақаси муҳитини муҳофаза қилиш бўйича Конвенция, 1976 йилдаги Ўрта ер денгизини ифлосланишдан муҳофаза қилиш тўғрисидаги Конвенция, Шимолий денгизни ифлосланишдан сақлашга қаратилган бир қатор битимлар, денгиз муҳитини ифлосланишдан муҳофаза қилиш бўйича ҳамкорлик қилиш тўғрисидаги 1978 йилда қабул қилинган Қувайт минтақавий Конвенцияси шулар жумласидандир. Жаҳон уммони сувларини ифлосланишдан сақлаш билан бирга жонли деигиз бойликларини камайишдан сақлаш ва улардан оқилона фойдаланиш ҳам ғоят муҳим вазифа ҳисобланади. У денгиз балиқчилигини халқаро ҳуқуқий тартибга солишнинг асосий ғоясини ташкил этади. 1958 йилги очиқ денгизда балиқ овлаш ва тирик жониворларии муҳофаза қилиш тўғрисидаги Женева Конвенцияси (1966 йили кучга кирган) очиқ денгизда балиқ овлаш эркинлиги тамойилини эълон қилди. Шу билан бирга давлатларга жонли ресурсларни муҳофаза қилиш бўйича тадбирлар кўриш ва бу мақсаддаги коллектив, тадбирларда иштирок этиш мажбуриятини юклайди. Халқаро ҳуқуқнинг кенг тан олинган қоидалари бундай масалалар бўйича кўп томонлама битимларда аниқлаштирилади ва ривожлантирилади. Булар: — давлатларнинг жонли денгиз бойликларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланишдаги минтақавий ҳамкорликни ташкил этиш (1949 йилдаги Атлантика уммонининг шимолий-ғарбий қисмида балиқ овлаш тўғрисидаги Конвенция, 1959 йилдаги Атлантика уммонининг шимолий-шарқий қисмида балиқ овлаш тўғрисидаги Конвенция, 1959 йилдаги Қора денгизда балиқ овлаш тўғрисидаги битим, Болтиқ денгизида

балиқ овлаш ва жонли ресурсларни муҳофаза қилиш тўғрисидаги 1973 йилги Конвенция ва бошқалар); — овни тартибга солиш ва денгиздаги жониворларнинг айрим турларини муҳофаза қилиш (1962 йилдаги Болтиқ денгизидаги жониворларни муҳофаза қилиш тўғрисидаги битим, 1946 йилдаги кит овлашни тартибга солиш бўйича халқаро Конвенция, 1972 йилдаги Антарктидада тюленларни сақлаш бўйича Конвенция ва бошқалар). Денгиз ҳуқуқи бўйича БМТ III Конференцияси жаҳон уммони муҳитлари ва бойликларини халқаро ҳуқуқий муҳофаза қилишни ривожлантиришга рағбатлантирувчи таъсир кўрсатди. Бу Конференцияда тайёрланган денгиз ҳуқуқи бўйича Конвенцияда табиатни муҳофаза қилиш характеридаги кўпгина тамойиллар ва нормалар ўз ифодасини топди. 5. Кўп миллатли дарёларнинг халқаро ҳуқуқий муҳофазаси Ўтмишда бундай дарёларнинг ҳуқуқий ҳолати фақат кема қатнови муаммосига боғлиқ ҳолдагина қараб чиқилар эди. Ҳозирги пайтда кўп миллатли дарёлар ва бошқа сув ҳавзалари давлатлар томонидан асосан саноат, қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун фойдаланилмоқда. Натижада ана шу дарёларнинг сув имкониятларига тушадиган юк анча ошди, уларнинг ифлосланиши ва камайиши кучайди. Бундай дарёларнинг имкониятларидан фойдаланишнинг ҳуқуқий режимга хос бўлган хусусиятлари ягона табиий комплексни ташкил этиши ва айни пайтда турли давлатларнинг ҳудудлари таркибига кириши билан белгиланади. Кўп миллатли дарёларнинг сувларидан фойдаланишнинг барча масалалари барча манфаатдор (қирғоқбўйи) давлатларнинг келишиб ёндошиши ва ҳамкорлигини тақозо этади. Халқаро шартнома амалиёти худди мана шу йўлдан бораётир Халқаро ҳуқуқда ҳозирча кўп миллатли дарёлардан кема қатнови, саноат, қишлоқ хўжалиги ва бошқа мақсадларда фойдаланишни тартибга солувчи тамойиллар ва нормаларни кодификацияловчи универсал халқаро Конвенция

йўқ . Бундай фойдаланишнинг барча турлари (ёки уларнинг айримлари)ни тартибга солувчи нормалар қирғоқбуйи давлатлар томонидан турли дарё ҳавзалари учун хос бўлган омилларни, табиий, иқтисодий ва бошқа шароитлар ҳисобга олинган ҳолда тузиладиган махсус халқаро битимларда ифодаланади. Бу битимларнинг асосини сувдан тенг ҳуқуқли одил фойдаланиш тамойили ташкил этади ва бошқа давлатларга сувни ифлослантириш ёки бирон бир бошқа йўл билан зиён етказишдан тийилиш мажбуриятини юклайди. Кўп миллатли дарёларнинг суви ва жонли ресурслардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилишнинг у ёки бу жиҳатларини тартибга солувчи халқаро битимлар мавжуд. Улар: аниқ ирмоқ ва сув таркибига тааллуқли махсус битимлар (масалан, 1957 йилдаги Пасвикэльв дарёси сув манбаларидан фойдаланиш тўғрисидаги собиқ Совет Норвегия битими); чегара дарёлари сувидан фойдаланишнинг айрим масалаларини тартибга солувчи давлат чегара ҳолати тўғрисидаги шартнома; — халқаро, кўп миллатли дарёлардан балиқ овлаш тўғрисидаги битимлар (масалан, 1958 йилдаги Дунай сувларида балиқ овлаш тўғрисидаги битим). Дунай, Рейн, Нигер ва бир қатор бошқа дарёлар сингари йирик халқаро дарёларни ифлосланишдан муҳофаза қилиш алоҳида ва илгаригидек зудлик билан чора кўришни тақозо этади. 6. Ер атмосферасининг халқаро ҳуқуқий муҳофазаси Атмосфера ҳавоси давлат чегараларини билмайдиган бағоят серҳаракат атроф-муҳитнинг элементидир. Атмосферага бир давлат ҳудудидан ўтадиган ифлословчилар кўпинча жуда олис масофаларга етиб бориб, бошқа давлатларнинг табиий муҳитига, аҳолисининг соғлиги ва фаровонлигига зарар етказади. «Нордон ёмғирлар»нинг келиб чиқиши, жумладан, мана шундай оқи батларга сабаб бўлади. Ғарбий Оврупонинг йирик саноат

ҳудудлари устида ҳавога чиқарилиб юборувчи олтингугуртга бой аралашма ёмғирлар билан бирга олтингугурт кислотаси тариқасида Скандинавия ороллари мамлакатлари ҳудудига ёғилади. «Нордон ёмғирлар» табиий муҳит ва инсониятга катта зарар етказа ди. Сув ҳавзаларини ифлослантириб, тупроқ таркибини бузади, архитектура иншоотларининг бузилишига олиб келади. 1979 йилнинг ноябрида ривожланган давлатлар таклифи билан чақирилган атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳамкорлик бўйича умумоврупо кенгаши ҳавонинг олис масофаларга ифлосланишига йўл қўймаслик тўғрисидаги Конвенцияни қабул қилиш билан якунланди (Конвенция ҳамон кучга киргани йўқ). Конвен ция иштирокчилари бўлган мамлакатлар ҳавонинг ифлосланишини имкони борича камайтириш, ахборотлар алмашиш, маслаҳатлашувлар ўтказиш, илмий тадқиқотлар ва мониторинг назорат олиб бориш мажбуриятини қабул қилдилар. Фан-техника тараққиёти натижасида кейинги йилларда кенг йўл очилган табиат ва иқлимга сунъий таъсир устидан назорат ўрнатиш ғоят қийин бўлиб, бу ер атмосфераси учун катта хавф солмоқда. Хусусан, ҳозир ёғингарчиликлар (ёмғир ёки дўл)ни ҳосил қилиш ёки унинг олдини олиш имконияти мавжуд. Худди, шунингдек бўрон ва тўфонларнинг йўналиши ҳамда кучини ўзгартириш мумкин. Табиат ва иқлимга таъсир кўрсатиш инсонга буюк фаровонлик ёки жуда катта зарар ҳам келтириши мумкин. Масалан, АҚШ нинг Вьетнамдаги агрессияси чоғида Пентагон махфий равишда «ҳаво уруши» олиб бориб, кучли ёмғирларни сунъий ра вишда ҳосил қилди ва йўллар, дамба ва тўсиқларни ювиб юборди. Келгусида чиндан ҳам уруш олиб боришнинг «апокалиптик» усуллари пайдо бўлиши, бу эса ердаги ҳаётнинг, қуёш ультрабинафша нурларининг ғоят хатарли таъсиридан сақловчи азон қатламини бузиб юбориши, катта ҳудудларда сунъий сув босиши ёки сунъий қурғоқчилик ҳосил қилиши мумкин. Бундай жиддий хавфни ҳис этган ривожланган давлатлар ташаббуси билан 1977 йилда табиий муҳитга таъсир кўрсатиш воситаларидан ҳарбий ёки ҳар қандай бошқа душманлик мақсадларида фойдаланишни тақиқлаш тўғрисида

Конвенция қабул қилинишига олиб келди (1978 йил кучга кирди). Унда қатнашувчи давлатлар бошқа иштирокчи давлатларга вайронагарчилик, зарар етказиш ёки душманлик мақсадларида салбий оқибатларга олиб келувчи табиий муҳитга таъсир кўрсатиш восита ларидан фойдаланишга интилмасликка аҳдлашдилар. Табиий муҳитни ўзгартириш учун ҳар қандай воситаларни - табиий жараёнларни олдиндан бир мақсадни кўзлаб бошқариш йўли билан ўзгариши, таркиби ёки ер тизими, унинг литосфераси, гидросфераси ва атмо сфераси ёки космик фазони қўшиб, барча табиий жараёнларга таъсир кўрсатиш воситаларини билдиради. Шу билан бирга Конвенция табиий муҳитга тинчлик, мақсадларида таъсир кўрсатиш воситаларидан фойдаланишга монелик қилмайди. 7. Ер атрофи космик фазонинг халқаро ҳ уқуқий музҳофазаси Космик фазони ўзлаштиришнинг тезлашуви, ой ва бошқа самовий жисмларнинг тадбиқ этилиши шунга олиб келдики, космик муҳитнинг бундай фаолияти зарарли оқибатларидан муҳофаза қилиш зарурати туғилди . Космосда ишлаб бўлган йўлдошлар ва уларнинг қисмлари, ракеталар ва бошқа космик аппаратларнинг қисмлари ҳамда космик аҳлатлар муттасил кўпайиб бормоқда. Ҳозирги пайтда уларнинг жами миқдори 10 минг донадан ошиб кетди. Космик муҳитнинг ифлосланиши Американинг «Вест Форд» лойиҳасига ўхшаш турли тажрибалар натижаси бўлиши мумкин. Бу лойиҳанинг мақсади ўта олис алоқа соҳасида тадқиқотлар учун ер атрофи орбитаси мис, игналар камарини барпо этишдан иборат эди. Космик муҳит ядро қуролини синаш жараёнида ёки ядровий энер гия манбалари бўлган космик аппаратлардан фойдаланиш чоғида радиактив зарарланиши мумкин. Космоснинг радиактив заҳарланишидаги тўсиқ уни ядровий синов майдонига айлантиришга тўсиқ бўлиб хизмат қилаётган ҳужжат 1963 йилдаги Москва шартномасидир. Бу шартнома космик фазода ядровий қуролни синашни тақиқлади. 1967 йилдаги космос тўғрисидаги шартнома,

1979 йилги Ой ва бошқа самовий жмсмлардаги давлатларнинг фаолияти тўғрисидаги битим муҳим муҳофаза қоидаларини ифодалайди. Жумладан, 1967 йилдаги шартноманинг IX моддасида, Ой тўғрисидаги битимнинг VI моддасида давлатларга кос мик фазони ой ва бошқа самовий жисмларни ифлослантириш, шунингдек ердан ташқаридаги моддаларни етказиб келиш оқибатида ердаги муҳитни номақбул тарзда ўзгартиришдан сақланиш ва бунинг учун тегишли чоралар кўриш мажбуриятини юкловчи қоидалар келтирилди. Космос тўғрисидаги шартнома ой ва бошқа самовий жисмларга ядро қуролини жойлаштириш ёки бу қуролнн ер атрофи орбитасига чиқаришни тақиқлаш ҳам космик муҳитни ифлосланиш ва заҳарланишдан сақлаш учун муҳим аҳамиятга эга. 8. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш соҳасида халқаро ташкилотларнинг фаолияти. Ҳозирги пайтда атроф-муҳитнинг хилма-хил муаммоли жиҳатлари билан шуғулланувчи жуда кўп халқаро (ҳукуматлараро ва ноҳукумат) ташкилотлар мавжуд. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти давлатлар ва халқаро ташкилотларнинг табиатни қуриқлаш соҳасидаги фаолиятини мувофиқлаштиришда асосий рол ўйнайди. Атроф-муҳитни муҳофаза қилиш масалалари БМТнинг Бош органлари: Бош Ассамблея, Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш, шунингдек минтақавий иқтисодий комиссиялар, ЮНКТАД, ЮНИДО, ПРООНнинг муттасил диққат марказида туради. 1972 йилда Стокгольмда БМТнинг инсонни қуршаб турган муҳит муаммолари буйича конференцияси ўтказилганлиги муҳим аҳамиятга эга бўлди. Унинг қарорлари ва резолюциясига биноан БМТ доирасида янги махсус орган — БМТнинг атроф-муҳит программаси (ЮНЕП) ташкил этилди. ЮНЕП ўзининг юридик табиатига кўра БМТнинг ёрдамчи органлари қаторига киради. Айни пайтда у ғоят катта автономиядан фойдаланди ва халқаро ташкилотнинг бир қатор белгиларига эга.

ЮНЕП атроф-муҳитни муҳофаза қилиш тўғрисидаги халқаро ҳуқуқ нормаларини ривожлантиришга кўп эътибор бермоқда. Программа универсал ва минтақавий Конвенциялар ҳамда битимлар ишлаб чиқилишига кўмаклашмоқда. Унинг ташаббуси билан минтақавий денгиз - Ўрта ер, Қизил денгизлар, шунингдек Форс қўлти ғ и ва бош қ аларда денгиз муҳитини муҳофаза қ и лишга қа ратилган дастур амалга оширила бошланди. Бу тегишли халқаро битимларнинг ишлаб чиқилишини кўзда тутади. ЮНЕП БМТнинг ЮНЕСКО, ХСТ, ФАО, ИМКО, ХМТ, БДТ, ИКАО, шунингдек МАГАТЭ сингари ихтисослашган ташкилотларнинг табиатни қў риқлашга қ apa тилган тадбирларини молиявий жиҳатдан қ ў ллаб - қувватлайди ва мувофиқлаштиради. Ноҳукумат ташкилотлари орасида 1948 йили ташкил этилган табиат ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш халқаро Иттифоқи (МСОП) марказий ўринни эгаллайди. Унга давлатлар, миллий ва халқаро ташкилотлар ҳ амда ассоциациялар аъзо бўлиши мумкин. Иттифоқ ҳ укуматлар, миллий ва халқаро ташкилотлар ў ртасидаги ҳ амкорли к ка к ў маклашиш учун тузилган эди. Шунингдек у атроф - муҳитни муҳофаза қилиш ва табиий бойликларни сақлаш масалалари билан шуғулланувчи айрим шахслар ўртасидаги ҳамкорликка ҳам к ў маклашади. Шу мақсадда МСОП миллий ва халқаро тадбирлар ўтказади. Бу со ҳ адаги энг янги миллий ва тех ника ютуқларини жорий қилади. Маорифни ривожлантириб, та биатни муҳофаза қилиш ғояларини тар ғ иб қилади. МСОП табиатни муҳофаза қилиш бўйича халқаро Конвенциялар ва битимлар ишлаб чиқишга алоҳида эътибор беради. Хусусан, унинг фаол иштироки билан 1976 йили Тинч уммоннинг жанубий қисмида табиатни муҳофаза қилиш Конвенцияси, 1970 йилда йўқ бўлиб кетиш хавфи остида қолган ҳайвонот ва ўсимлик дунёсининг турлари билан халқаро савдо тўғрисидаги Кон венция, 1979 йилда ёввойи ҳайвонларнинг учиб юрувчи турларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги Конвенция қaбул қилинди. Ҳозирги

пайтда МСОП доирасида айрим оролларни илмий мақсадлар учун сақлаш тўғрисидаги Конвенция лойиҳаси тайёрланмоқда.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Халқаро ҳаво ҳуқуқи

Халқаро гуманитар ҳуқуқи

Халқаро шартнома ҳуқуқи

Халқаро космик ҳуқуқи

Халқаро денгиз ҳуқуқи