Даъволи ишлар бўйича ҳуқуқ ҳимоясининг процессуал жиҳатлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Даъволи ишлар бўйича ҳуқуқ ҳимоясининг процессуал жиҳатлари Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини суд томо нидан таъминлаш ишончли ва самарали усул эканлиги бугунги кунда барча ҳуқуқий демократик давлатлар томонидан якдиллик билан эътироф этилмоқда. Шахс ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш соҳасида республикамизда ҳам қатор ишлар олиб борилмоқда. Ўтган йиллар мобайнида мамлакатимизда ҳуқуқий давлатчиликни шакллантиришнинг муҳим таркибий қисми бўлган суд-ҳуқуқ тизими қурилишининг мутлақо янги Концепцияси амалда жорий этилди. Судларнинг жиноий, фуқаролик ва хўжалик ишлари бўйича ихтисослашуви амалга оширилди. Қонунчиликка биноан суд ишларини апелляция ва кассация тарзида кўриб чиқиш институтлари жории этилди, тергов-суриштирув ва шахсларни ҳибсда сақлаш муддатлари сезиларли даражада қисқартирилди, ишларни судларда кўриб чиқишнинг қатъий муддатлари белгиланди. 1 Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 11 -моддаси давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниш принципини жорий этди. Давлатнинг Асосий Қонуни суд ҳокимиятининг қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил ҳолда иш юритишини эълон қилди. Фақат мустақил суд ҳокимияти ҳар бир фуқаронинг ваколатли ва холис судда ишни ошкора кўриш орқали ўзининг бузилган ҳуқуқлари ни ҳимоя қилиши мумкинлигига кафолат бўлиб хизмат қилади. Мустақил ва холис судни талаб қилиш ҳар бир инсоннинг ҳуқуқидир. Бу ҳуқуқ Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларациясининг 10-моддасида ва Ўзбекистон Республикаси қўшилган бошқа халқаро ҳуқуқ ҳужжатларида мустаҳкамланган. 1 И.А.Каримов. Бизнингбош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш наянгилаш, мамлакатни модернизация ва иелох этишдир. Халқ сўзи. 2005 йил 29 январ №20(3565)

www.arxiv.uz Суд-ҳуқуқ соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар шахс ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлашга қаратилган қонунчилик нормаларини янада такомиллашувига, янги ҳуқуқий институтларнинг жорий этилишига замин яратди. Жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни ислоҳ қилиш ҳамда модернизациялаш, суд-ҳуқуқ тизимини янада эркинлаш тириш, назорат органларининг тадбиркорлик субъектлари фаолиятига аралашувини камайтириш, уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатлари ҳимоя қилинишини таъминлаш, тадбиркорлик фаолияти асоссиз чекланишига йўл қўймаслик, хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш тизимини янада такомиллаштириш, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун қулай ҳуқуқий ва иқтисодий шарт-шароитларни шакллантириш, тадбиркорлик субъектларини текширишни ташкил қилиш тизимини такомиллаштириш ва текширишлар сонини кескин қисқартириш, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларига қатъий риоя этилиши учун назорат органлари мансабдор шахсларининг жавобгарлигини кучайти риш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларини молиялаш ва кредитлаш тизимини янада такомиллаштириш ҳамда соддалашти риш, кредит ресурсларини шакллантириш манбаларидан оқилона фойдаланишни таъминлаш бу соҳадаги ислоҳотларнинг мазмун ва моҳиятини ташкил этди. Шахснинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини таъминлаш одил судловни олдига қўиилган асосий мақсади қилиб қўйилди. Шахснинг ҳуқуқлари ва қонунии манфаатларига путур етказил ганлик факти одил судлов жараёнини юзага келишига туртки бўлувчи асосий омиллардан биридир. Лекин, шахснинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига путур етказилганлик фактининг ўзигина одил судлов жараёнини бошланиши учун етарли эмас. Бу ўринда шахс амалдаги процессуал қонун талабларига риоя қилган ҳолда судга бузилган ёки низолашилаёттан ҳуқуқ ва қонуний манфаатларни таъминлаш ҳақида мурожаат қилиши лозим бўлади. Бу ҳолат

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси ФПКнинг 1- ҳамда 5-моддаси мазмунидан келиб чиқади. Чунончи, ҳар қандай манфаатдор шахс бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқи ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатини ҳимоя қилиш учун қонунда белгиланган тартибда судга мурожаат қилишга ҳақли. Фуқаролик суд ишларини юритишнинг мақсад ва вазифалари процесс иштирокчиларининг бузилган моддий ва процессуал ҳуқуқ ларини ҳимоя қилиш ва шу билан фукароларни қонунлар, ҳуқуқий меъёрларни бажаришга онгли муносабатда бўлиш руҳида ҳам тарбиялашни назарда тўтади. Дарҳақиқат,"Инсон ҳуқуқлари-инсонпарвар демократик ҳуқуқий онгнинг ўзагидир. Ҳуқуқий онг даражаси-бу одамларнинг ҳуқуқлар дан шунчаки хабардорлиги, қонунларни билишигина эмас, бу энг аввало қонунларга риоя этиш ва уларни бажаришга тайёргарлик, қонунга итоаткорлик, ҳуқуқни ва одил судловни ҳурмат қилишдир" 2 . Ҳуқуқий давлатда шахснинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари ни таъминлашнинг ҳуқуқий воситаларини белгилаш ва амалга ошириш билан ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳаракатлари ни қонун доирасида амалга оширилиши таъминланади. Маълумки, бугунги кунда фуқаролик процессуал ҳуқуқи назария сида даъвонинг-предмети (тан олиш, ундириш, тиклаш ҳақидаги даъволар) ҳамда низоли ҳуқуқий муносабатнинг хусусиятига асосан даъвонинг таснифи амалга оширилсада 3 , моҳиятидан даъво шахс ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг процессуал воситаси сифатида эътироф этилади. Юридик адабиётларда, жумладан, процессуал ҳуқуқ соҳасига тегишли бўлган адабиётларда даъво тушунчаси ва даъвога бўлган ҳуқуқ, даъвонинг таркибий қисмлари (элементлари), даъвонинг тур лари ва ҳуқуқни даъво шаклда ҳимоя қилишнинг бошқа- масалалари бўйича турли фикрлар, дунёқарашлар мавжудлиги ўз навбатида даъво билан боғлиқ бўлган асосий масалаларни яна бир бор ўрганиб чиқиб, уларнинг моҳиятини очиб беришни талаб этади. Чунки, 2 «Жамиятда ҳукуқий мадаииятни юксалтириш миллий дастури». «Халқ сўзи», 1997 йил. 4 ноябрь. 3 Чугунова Е.И. Производние иски в законодательстве и теории гражданского процесса. Арбитражньш и гражданский процесс. №4., 2001 х. 13

www.arxiv.uz бузилган ҳуқуқни даъво шаклида ҳимоя қилиш ҳуқуқни ҳимоя қилишнинг бошқа усулларига қараганда процессуал нуҳтаи назаридан энг такомиллашган шакл ҳисобланади. Фуқароларнинг ҳамда юридик шахсларнинг моддий ҳуқуқини (фуқаролик, меҳнат, оила ва бошқалар) турли соҳаларга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган субъектив ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган суд фаолияти манфаатдор шахснинг жавобгарга нисбатан билдирган моддий ҳуқуқий талабларини ўзида ифода этган даъво аризасида жавобгарга нисбатан билдирилган моддий ҳуқуқий талаби бўйича жавобгарнинг ҳаракатини ҳуқуқ номаларида кўрсатиб қўйилган талабга мослаштириш борасида ҳал қилув қарори чиқаришни сўрайди. Даъволи ишлар бўйича шахсларнинг бузилган субъектив ҳуқуқ ларини судда ҳимоя қилишнинг процессуал воситаси ва судда иш қўзғатишнинг асоси бўлган даъволар, юридик адабиётларда кўрсати лишича, даъвогарнинг ҳуқуқини тан олиш, ҳуқуқ бузилганга қадар мавжуд бўлган ҳолатни тиклаш ёки ҳуқуқни бузадиган ҳаракатлар нинг олдини олиш, бурчни натура шаклида бажаришга мажбур этиш, тарафлар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларни ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган бўлиши мумкин. 4 Суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар жамиятнинг турли жабҳаларида бўлгани каби Ўзбекистон Республикаси ФПКга ҳам бир қатор янги институтлар жорий этилишига, шунингдек мавжуд айрим институтларнинг такомиллашу вига туртки бўлди. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрдаги Қонунига асосан алоҳида тартибда кўриладиган ишлар тизимига "Ғайриихтиёрий тартибда психатрия станционарига ётқизиш" тартибининг киритилиши, "Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари устидан кассация шикояти бериш (протести) келтириш" тартибининг мазмун ва моҳиятини янада такомиллаштирилиши, 2003 йил 12 декабрдаги Қонун билан "Буйруқ тартибида иш юритиш" ҳамда 2007 йил 28 декабрдаги Қонун билан "Ҳакамлик судининг 4 Пушкар Е.Р. Конституционная право на судебную зашиту. Изд.. нри Львовском Гос.Универстите Изд.Объед. «Вьшшая школа»., 1982., 122- бет

$www.arxiv.uz ҳал қилув қарори билан боғлиқ ишларни юри тиш" институтларининг янгидан жорий этилиши бунинг далилидир. Одил судловни процессуал-ҳуқуқий шаклда амалга оширилишини таъминлаш жисмоний ҳамда юридик шахсларнинг бузилган ҳуқуқ ларини ҳимоя қилиш учун кафолат берибгина қолмай, ишни тўғри ҳал қилиш, иш бўйича объектив ҳақиқатни аниқлаш ва шу кўрилган иш юзасидан қонуний ҳамда асослантирилган ҳал қилув қарорини чиқариш учун хизмат қилади. 5 Юридик адабиётлар таҳлил этилганда, даъво юзасидан олимлар томонидан билдирилган фикрларини уч гуруҳга бўлиш мумкин. 6 Чунончи, биринчи гуруҳ олимлар (М.А.Гурвич, Н.Б.Зейдер, С.Н.Абрамов, П.Ф.Елисейкин) даъво икки ҳуқуқ соҳасига, яъни моддий (фуқаролик) ва процессуал соҳаларига тегишли бўлган, иккита алоҳида мустақил: моддий-ҳуқуқий ва процессуал-ҳуқуқий тушунчани ўзида ифода этган категория сифатида эътироф этишади. Бу гуруҳ олимлари томонидан илгари сурилган фикрларни мажмуаси даъво юзасидан қуйидаги икки хулосани чиқариш имконини беради: биринчидан даъво процессуал маънода - бу даъвогарнинг судга талаби; моддий-ҳуқуқий маънода даъво - бу даъвогарнинг жавобгарга нисбатан билдирган талабидир. Иккинчи гуруҳ олимларнинг (А.Ф.Клейман, А.Добровольский, С.А.Иванова, Н.ИАвдеенко) даъво юзасидан билдирган фикрлари даъвони моддий-ҳуқуқий ва процессуал-ҳуқуқий томонга эга бўлган ягона категория сифатида эътироф этишга ундайди. Мазкур тоифа олимларнинг фикрларини мажмуаси даъвонинг жавобгарга нисбатан билдирилган талабни ўзида ифода этган даъвогарнинг судга мурожаати эканлиги тўғрисида хулосага олиб келади. Даъвони моддий-ҳуқуқий ҳамда процессуал-ҳуқуқий маънода тушуниш керак, деган олимларнинг фикрича, даъво ҳуқуқни ҳимоя қилиш тўғрисида судга қилинган мурожаатдир. Шу маънода, даъво фуқаролик процессуал ҳуқуқига тегишли бўлган асосий институтдир. Моддий-ҳуқуқий маънода эса, даъво - бу даъвогарнинг жавобгарга нисбатан билдирилган моддий-ҳукуқий талабидир. 5 Юридическая процессуальная форма. Теория и практика., М., 1976., 179-бет. 6 Гражданский процесс: Учебник. \ Под.ред. Ярков В.В.-М..1999.-С.223$

www.arxiv.uz Даъвога ҳам моддий-ҳуқуқий, ҳам процессуал-ҳуқуқий жиҳатдан таъриф бериш мумкин эмас, чунки даъво ягона тушунчага эга бўлган процессуал ҳужжатдир. Бу ҳужжатда даъвогарнинг жавобгарга нисбатан билдирилган моддий-ҳуқуқий талаби ва унинг процессуал қонунчиликда белгиланган тартиблар асосида ҳал қилиб бериш тўғ рисидаги талаби ўз ифодасини топади. Шу маънода олиб қарайдиган бўлсак, даъво бу - моддий-ҳуқуқий ва процессуал-ҳуқуқий характерга эга. Лекин, бу даъво тушунчаси икки маънода тушунилиши керак, деган мазмунни билдирмайди. Даъво икки томонга эга бўлса ҳам шахсларнинг жисмоний ҳамда юридик бузилган ҳуқуқларини ёки қонуний манфаатларини суд орқали ҳимоя қилиш борасидаги судга қилинган талабларидир. Шунингдек, даъво бу - суд ёки ўзга махсус орган томонидан мажбурий тартибда амалга ошириш учун бошқа шахсга нисбатан билдирилган низоли моддий-ҳуқуқий талабдир 7 . Г.Л.Осокина мазкур икки гуруҳни бирлаштириб, жавобгарга нисбатан билдирилган моддий-ҳуқуқий талаб даъвони изоҳлаб келишини эътироф этади. 8 Учинчи гуруҳ олимлар (К.С.Юдельсон, К.И Комиссаров, В.М.Семенов) даъвонй фуқаролик процессуал ҳуқуқининг мустақил институти сифатида эътироф этишади. Бу гуруҳ олимларини фикрига кўра, даъво бу судга билдирилган талабдир. Бугунги кун ҳуқуқий қарашларида иккинчи гуруҳ (М.А.Рожкова, О.В.Исаенкова, М.А.Викут) ва учинчи гуруҳ (Г.О.Аболонин, Г.Л.Осокина, И.М.Пятилетов) олимларининг фикрлари кўпчилик ўринларда ўз ифодасини топиб келаётганлигини эътироф этиш керак 9 . Тушунчанинг шаклланиши бу мавзуни ёритишда муҳим қадам бўладиган мезондир. Тушунча ва бошқа категориялар бир-бирини тақозо этадиган фактлар эканлиги эътибордан четда қолмаслиги лозим. Агар олдинги тадқиқотчилар томонидан билдирилган ҳамда бугунги кунда илгари 7 Добровольский А.А. Исковая форма заидитм права. 29-бет. Некоторме исковью зашить! права. Автореферат. М., 1966, 10-бет 8 ОсокинаГ.Л. Гражданский процесс. Обшая часть. - М., 2003.с.444 9 Пенашев М.М. К вопросу об основании иска. Арбитражнмй и гражданский процесс. №6 2004.С.15

www.arxiv.uz сурилаётган фикрлар ўртасида қарама-каршиликлар кузатилса, қуйидаги ҳолатлар уларнинг келиб чиқишига сабаб бўлганлигини кузатиш мумкин: 1) илгари билдирилган фикрлар нотўғри шаклланган; 1) бугунги кунда илгари сурилаётган фикрларда англашилмоқчиликлар мавжудлигини. Даъво - процессуал ҳуқуққа оид институтдир. Бу муаммони туб моҳиятини бошқа ҳуқуқ соҳаси эмас, балки фуқаролик процессуал ҳуқуқ соҳаси очиб беради. Шундай бўлса ҳам даъвони фуқаролар ва ташкилотларнинг субъектив моддий ҳуқуқлари ва қонуний ман фаатларини ҳимоя қилиш учун хизмат қиладиган инстут деб таъриф лаш маъқул эмас. Чунки, фуқаролик суд ишларини юритишнинг бошқа турларига оид бўлган, судда иш қўзғатишнинг процессуал воситаси бўлиб хизмат қиладиган арз қилувчи шахснинг аризаси, шикояти ёки манфаатдор шахснинг аризаси ва-шикояти ҳам тегишли бўлишига қараб, шахсларнинг субъектив моддий ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун процессуал восита сифатида хизмат қилади. Шунинг учун даъвони фуқаролар ва ташкилотларнинг субъектив моддий ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун хизмат қилади деб, уни даъвогар билан жавобгар ўртасида келиб чиққан ҳуқуқий низони мазмунан ҳал қилиш учун судга қилинган талаб деб қараш, масаланинг моҳиятини очиб бермайди. Даъволи ишлар бўйича даъвогарнинг жавобгарга нисбатан билдирган моддий- ҳуқуқий талаби процессуал қонунчиликда белгилаб қўйилган тартибда судга тақдим этилган даъво аризасида ўз ифодасини топган бўлиши керак. Шунинг учун даъво - бу даъвогарнинг талаби, даъво аризаси эса даъвогар талабини ўзида ифода этувчи ва уни амалга оширишнинг процессуал воситасидир. Даъвони шахсларнинг бузилган субъектив ҳуқуқларини судда ҳимоя қилишнинг воситаси ёки субъектив ҳуқуқни ҳимоя қилиш учун судга мурожаат қилиш деб қараш бирмунча тўғри бўлса ҳам, даъвони бундай маънода тушунишлик учун етарли эмас. Даъвони кенг маънода тушуниш керак. У бузилган субъектив ҳуқуқни ҳимоя қилиш воситаси эмас, гарчанд ҳуқуқи бузилган шахс уни ҳимоя қилиш

www.arxiv.uz мақсадида судга даъво аризаси бўйича мурожаат қилса ҳам. Даъво, бу - низоли ҳуқуқий муносабатда иштирок этувчи тарафлар ўртасида ҳуқуқ тўғрисидаги низони процессуал тартибда кўриб, ҳал қилиб бериш тўғрисидаги даъвогарнинг судга қилган талабидир. Низо предметини даъвогарнинг жавобгарга нисбатан билдирган моддий-ҳуқуқий талаблари ташкил қилади. Агар бундай талаб бўлмаса, судда суд ишларини юритиш предметсиз бўлиб қолади. Яъни, суд орқали ҳал қилинадиган нарса бўлмайди. 10 Даъволи ишлар бўйича судда иш қўзғатиш асосларидан бири бўлган даъвогарнинг даъво аризаси бир вақтнинг ўзида шахсларнинг бузилган субъектив моддий-ҳуқуқий ва қонуний манфаатларини судда ҳимоя қилишнинг бирдан-бир процессуал воситаси бўлиб ҳисоблана ди. Агар манфаатдор шахс судга даъво аризаси билан мурожаат килмаса, суд ўз-ўзидан иш қўзғатиб фуқаролик ишини кўриб ҳал эта олмайди. Шунинг учун суд судга мурожаат қилувчиларни аризалари бўлганидагина фуқаролик суд ишларини юритишга киришади. Фуқаролик даъво иши низоли иш бўлиб кўрилади. Бундай иш ларда албатта низолашувчи тарафлар: даъвогар ва жавобгар қатнаша ди ҳамда улар ўртасида низоли ҳуқуқий талаб бўлади. Бундай низоли ҳуқуқий талаб бўлмаса-даъво ҳам, низоли суд иши ҳам бўлмайди. Низосиз, тараф сифатида даъвогар ва жавобгари бўлмаган фуқаролик ишлари ҳам судда кўрилиши мумкин. Ҳуқуқ ёки қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаатлар масаласида гарчи, низо элементлари мавжуд бўлмаса ҳам, қонунчиликда судга мурожаат қилиш ҳукуқи чекланмаган. Масалан, алоҳида тартибда кўриладиган ишларда; фуқарони бедарак йўқолган деб топилиши ёки ўлган деб эълон қилиши (ФПКнинг 286-290-моддалари); спиртли ичимликларни ёки наркотик моддаларни суиитеъмол қилганлик учун фуқароларнинг муомалага лаёқатини чеклаш ёки фуқаронинг руҳий касаллиги туфайли уни муомилага лаёткатсиз деб топиш (ФПКнинг 291-моддаси) тўғрисидаги фуқаролик ишлари бўйича судга мурожаат қилишда фақат муддао 10 Эгамбердиев Э. Фукаролик суд ишларини юритишнингтурлари. Т., Камалак., 1996 й., 13-бет

www.arxiv.uz баён қилинади. Бундай фуқаролик ишларида низолий ҳуқуқий талаб бўлмагани учун даъво ҳам бўлмайди. Даъво, яъни низоли моддий-ҳуқуқий муносабатдан келиб чиқадиган ва муайян процессуал тартибда кўриш ва ҳал қилиши учун суд ёки бошқа ваколатли органда қўзгатилган талаб тушунчаси билан даъвога бўлган ҳуқуқ тушунчаси чамбарчас боғлиқдир 11 . Даъвога бўлган ҳуқуқ деганимизда, ёинки низоли фуқаролик ҳуқуқининг, оила, меҳнат, уй-жой ва ҳоказо масалаларга оид ҳуқуқ нинг, фуқаролик процесси тартибида суд ҳимоясини олишга бўлган ҳуқуқнинг, шунингдек суд томонидан қонуний ва асосли деб топилган даъво талабининг қаноатлантирилишига бўлган ҳуқуқни тушунамиз. Даъволи ишлар бўйича ҳуқуқ ҳимоясининг процессуал воситаси сифатида тан олинадиган даъво ҳуқуқий табиати жиҳатдан бир қатор элементлардан таркиб топган. Даъвонинг элементларидан бири унинг предметидир. Даъвонинг предмети. Даъволи ишлар бўйича даъвогарнинг судга ёки жавобгарга нисбатан билдирган талаби даъвонинг предметини ташкид этади (юқорида қайд этиб ўтилган олимлар бу борада ҳамфикрдадирлир). Г.Л.Осокина даъвонинг предмети айни пайтда субъектив ҳуқуқ ёки қонуний манфаатларни қўриқлаш воситаси эканлигини таъкидлайди 12 . М.М.Ненашев юқорида билдирилган фикрни тўлиқ эмаслигини қайд этган ҳолда, субъектив ҳуқуқнинг қўриқланиш чегараси даъво предметида аниқ ўз ифодасини топиши лозимлигини билдиради. Лекин, бу ўринда М.Ненашевнинг фикрига қўшила олмаймиз, чунки даъвонинг предмети, шунингдек унда субъектив ҳуқуқни ҳимоя қилиш чегарасини кўрсатилиши ёки кўрсатилмаслиги факти суднинг ваколатларига таъсир этмайди. Агар суд даъво предмети доирасида ҳаракат қиладиган бўлса, субьектив ҳуқуқ ва қонуний манфаатларни қўриқлаш ҳуқуқий воситаларидан тўлиқ фойдаланиш имконияти суд томонидан чекланиб қолади. Шунинг учун, ФПКнинг 15-моддасида суд тақдим этилган материал лар ва тушунтиришлар билан чекланмасдан, ишнинг ҳақиқий ҳолати ни, тарафларнинг 11 Э.Э.Эгамбердиев. «Фуқаролик суд ишларини юритиш турлари». «Камалак» нашриёти, 1996 йил. 12 Осокина Г.Л. Гражданский процесс. Обшая часть. - М, 2003.стр. 450

www.arxiv.uz ҳуқук ва мажбуриятларини ҳар тарафлама, тўлиқ ва холисона аниқлаш учун қонунга асосланган ҳолда чоралар кўришга ҳақли эканлиги, ФПКнинг 207- моддасига кўра суд ишни даъвогарнинг арз қилган талаблари доирасида ҳал қилиши, бироқ, суд даъвогарнинг ҳуқуклари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш учун зарур деб топса, шунингдек қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда даъвогарнинг арз қилган талаблари доирасидан четга чиқиши мумкинлиги процессуал қонунчиликда (ФПК 207 -моддаси) белгиланган. Бунда суд ҳал қилув қарорини, даъвогар ўзининг талабларига асос қилиб кўрсатмаган, лекин суд мажлисида аниқланган ва ҳар томонлама текширилган фактлар билан асослантиришга ҳакли. 13 Даъвонинг предмети аниқ, тушунарли ва кўриб чиқиш учун судга таалуқли бўлган тақдирдагина суд томонидан инобатга олиниши мумкин. Шу билан бирга даъво предмети ҳисобланган тараф талабининг судда кўриб чиқилишида талабни билдирилиш муддати, шакли, тегишлилик ва тааллуқлилик масалалари ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканлигига эътибор қаратиш лозим. Даъвонинг асоси. Даъволи ишлар бўйича даъвонинг иккиннчи элементини унинг асоси ташкил қилади. Даъвогарнинг даъво талабларини келтириб чиқарган ва уларни асослайдиган ҳолатлар даъво асосини ташкил этади. Бу ҳолатлар юридик факт хусусиятига эга эканлиги билан аҳамиятлидир. Даъвогар томонидан билдирилган талабларни асослайдиган ҳолатлар билан исботлаш воситаларига бир хил ҳуқуқий баҳо бериш нотўғри. Чунки, исботлаш воситалари айнан даъво асоси мавжуд ёки мавжуд эмаслигини аниқлашга хизмат қилади. Ҳуқуқшунос олимларнинг мавзуга доир фикрлари марказида даъвогарнинг судга ёки жавобгарга нисбатан билдирган талаблари асосий ўрин эгаллаганлигини, жавобгар эътирози ҳамда қарши даъво тақдим этилган ҳолларда жавобгар томонидан билдирилиши мумкин бўлган талаб ва 13 Олий суди Пленумининг 19.12.2003 йилдаги "Фуқарлик процессуал қонун ҳужжатлари айрим нормаларининг судлар томонидан кўлланилиши ҳақида ,- ги 19-сонли карори. 18-банд

www.arxiv.uz эътирозлар масаласи хусусида атрофлича тўхталиб ўтилмаганлигининг гувоҳи бўлиш мумкин. Ушбу ўринда қуйидаги фактларга тўхталиб ўтсак. ФПКнинг 56-моддасига асосан тарафларнинг талаблари ва эътирозларини асослайдиган ҳолатлар мавжудлиги ёки мавжуд эмаслигини суднинг қонунда белгиланган тартибда аниқлашига асос бўладиган ҳар қандай фактик маълумот ва ишни тўгри ҳал қилиш учун аҳамиятга эга бўлган бошқа ҳолатлар фуқаролик иши бўйича далил ҳисобланади. ФПКнинг 57-моддасида ҳар бир тараф ўзининг талаблари ва эътирозларига асос қилиб кўрсатган ҳолатларни исбот лаши шартлиги белгиланган. Хар икала моддада ҳам "тарафларнинг талаб ва эътирозлари" комплекс тарзда баён қилиниб, уларнинг даъ вогарга ёки жавобгарга айнан тегишли эканлиги эътироф этилмаган. Шунинг учун даъвонинг предмети борасидаги назарий фикрлар ҳам амалдаги қонунчилик талабларига мослаштирилиши лозим. ФПКнинг 57-моддаси мазмунидан англашилишича, биринчидан ҳар бир тараф', яъни даъвогар ҳамда жавобгар талаб ва эътирозлар билан мурожаат килиши мумкинлиги қайд этилган, иккинчидан, ҳар бир тарафнинг зиммасига ўзи билдирган талаб ва эътирозларини исботлаш мажбурияти юкланган. Олимлар томонидан билдирилган фикрлар фақатгина даъвогар томонидан илгари сурилган талаблар доирасида олиб борилган. Ваҳоланки, жавобгарнинг талаблари ва эътирозлари хусусида эса тўхталиб ўтилмаган. Ҳуқуқий мазмун ва моҳияти жиҳатидан талаб ва эътироз бир-биридан мустақил икки ҳуқуқий категория эканлиги, бу масала юзасидан алоҳида фикр юритишга ундайди. Низоли ишларни кўриш жараёнида суд нафақат билдирилган "талаб"ни, балки илгари сурилган "эътироз"ни ҳам аниқлаш унга ҳуқуқий баҳо бериши талаб этилади. Ваҳоланки, тарафларнинг талаб ва эътирозларини асословчи фактларни, шунингдек низони тўғри ҳал этиш учун аҳамиятга эга бўлган бошқа фактларни аниқлаш суднинг ишни судда кўришга тайёрлаш вазифаларидан бири ҳисобланади (ФПКнинг 158-моддаси). Талаб ва эътироз билдириши мумкин бўлган субъектлар таркиби мураккаблашганлиги сабабли даъво элементлари билан боғлиқ яна бир ҳолатга

$www.arxiv.uz мурожаат қилишимиз мақсадга мувофиқ. Бугунги кунда, айрим ҳуқуқшунос олимлар томонидан даъвонинг яна бир элементи, яъни даъвонинг субъекти хусусида фикрлар илгари сурилмоқда 14 . Шунингдек, бу фикрлар биз юқорида эътироф этган учинчи гуруҳ олимларнинг (даъво бу - судга ва жавобгарга нисбатан билдирилган талабдир) ишланмаларида кўпроқ ўзининг ифодасини топиб, бошқа гуруҳ олимлари бу тўғрида умуман тўхталмаганлар ёки бу бўлинишни танқид остига олишган. 15 Қарши даъво дастлабки даъвонинг бир кўриниши эканлигини эътироф этган ҳолда А.А.Добровольский қарши даъво ўзида жавобгарнинг даъвогарга нисбатан қарши талабини акс эттириб, биринчидан, дастлабки даъвога қарши ҳимоя воситаси сифатида, иккинчидан, жавобгарнинг мустақил талабларини қаноатлантириш борасида ҳуқуқий аҳамиятга эга эканлигига урғу беради. 16 Шу ўринда Н.И.Масленникова даъвони даъвогарнинг судга билдирган талаби деб (процессуал-ҳуқуқий томон) белгиласа, қарши даъво судга дастлабки даъво билан биргаликда кўриб чиқиш учун тақдим этилган даъвогарга нисбатан билдирилган талабидир (моддий-ҳуқуқий томон). 17 Шунга кўра даъво талаби нафақат даъвогар томонидан балки, жавобгар томонидан ҳам илгари сурилиши мумкин. Талабни тақдим этиш жараёнидаги бу мураккаблик даъвонинг яна бир элементи - даъвонинг субъекти билан боғлиқ фикрларни юзага келишига турки бўлмоқда. Яна бир эътиборли ҳолат шуки, даъвогар талаби билан бирга жавобгарнинг қарши даъво бўйича даъвогарга нисбатан билдирган талаби ҳам бир қатор умумийликларга эга. Биринчидан, ФПКнинг 56-57-моддалари мазмунига асосан ҳар икала тараф талаб ва эътироз билдириш ҳуқуқига эга бўлади. Иккинчидан, тарафлар ўз талаб ва эътирозларини асослайдиган ҳолатларни кўрсатиши лозим. Учинчи дан, бу ҳолатлар исботлаш мажбуриятини келтириб чиқаради. 14 Рожкова М.А. К вопросу об иске. изменеии его предмета и основания.// Хозяйство и право 2002 /№11 .стр-81. Ненашев М.М. К вопросу об основании иска. Арбитражнь1й и гражданский процесс. №8 2004.стр-15. Викут М.А., Зайцев И.М. Гражданский процесс России.: Учебник- М.. 2001. 15 Гражданский процесс: Учебник. \ Под.ред. В.А.Мусина. Н.А.Чечиной, Д.М.Чсчота- М., 1998. Гражданский процесс: Учебник. \ Под.ред. Ярков В.В.-М..2000 16 Гражданский процесс: Учебник. \ Под.ред. Ярков В.В.-М..2000.стр-251. Советский гражданский процесс. Учебник. /Под.ред К.С.Юдельсона. - М.. 1965. стр.-208 17$

www.arxiv.uz Тўртин чидан, суднинг қарори тарафларнинг талаб ва эътирози доирасида чиқарилади. Бу фактлар талаб ва эътирознинг қайси субъект томони дан билдирилганлиғи ҳолатини истисно этсак, кўпгина умумийликлар мавжудлигининг гувоҳи бўламиз. Хулоса қилиб айтиб ўтадиган бўлсак, биринчидан, даъвонинг предмети деганда, даъвогарнинг (судга ёки жавобгарга) билдирган талаби эмас, балки амалдаги процессуал қонун нормалари мазмунига кўра низоли ишлар бўйича тарафлар томонидан билдирилган талаблар тушунилиши керак. Бунда тарафлар даъвогар ва жавобгардир. Иккинчидан, даъвонинг асоси, бу даъвогарнинг талабини келтириб чиқарган ҳолатлардир.

O'xshashlar

Корпоратив ҳуқуқ ривожланишининг қиёсий ва тарихий жиҳатлари

Селекция ютукларини суд оркали химоя килишнинг айрим жихатлари

Фуқаролик процессида учинчи шахслар

Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари даврида фуқаролик процессуал кодексини такомиллаштиришнинг айрим масалалари

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими ( хужалик процессуал хукукининг тушунчаси