Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари даврида фуқаролик процессуал кодексини такомиллаштиришнинг айрим масалалари - Huquqshunoslik - Referatlar

Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари даврида фуқаролик процессуал кодексини такомиллаштиришнинг айрим масалалари

Yuklangan vaqt:

16.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

Суд-ҳуқуқ ислоҳотлари даврида фуқаролик процессуал кодексини такомиллаштиришнинг айрим масалалари Ҳар бир мамлакатнинг келажаги ва истиқболи унда қонун устуворлигини қанчалик кафолатлан ганлиги билан чамбарчас боғлиқдир. қонун-жамият тараққиётининг асосий шарти ҳисобланади. Шу маънода жамиятдаги ҳар бир шахснинг турмуш тарзи қонунга мувофиқ бўлиши лозим. Ўз навбатида қонун фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилмоғи, уларнинг тинч ва осуда ҳаётини таъминлаши керак. Мустақиллик туфайли халқимизнинг руҳига мос Конституция мизга, давлат тилимизга, урф-одатларимиз ва анъаналаримизга эга бўлдик. Ўтган давр мобайнида жуда катта ютуқларга эришдик. Якин ўтмишимизни эслайлик, солиштириб кўрайлик, дунёқарашимиз, билимимиз, маънавиятимиз бениҳоя ўзгарди. Онггимиз, миллий ғуруримиз юксалди. Бошланган иқтисодий ислоҳотлар, ҳуқуқий ислоҳотлар ўз самарасини бера бошлади. Конституцияда суд ҳокимиятига тўла мустақиллик берилганлиги, судьяларнинг фақат қонунга бўйсунишлари, уларга қонун даражасида эркин фаолият олиб бориш ҳуқуқининг берилиши давлатчилигимиз нинг демократик тамойилларга асосланганлиги натижасидир. Конс титуцияда белгиланганидек, «Судьяларнинг одил судловни амалга ошириши борасидаги фаолиятига бирон бир тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади. Судьяларнинг дахлсизлиги қонун билан кафолат ланади». Маълумки, давлат ва жамиятнинг обрўси ўша давлатда мавжуд бўлган суд ва судьяларнинг қонун талабларига оғишмасдан амал қилишларига, қабул қилинган ҳар қандай қарорлар қонун нормаларига нечоғлик мос келишига бевосита боғлиқдир.

Дарҳақиқат, қонунларимиз м еъерида бўлса-ю, суд тизимида ишловчилар унинг нормасига мос қарор қабул қилмаса ёки бошқача тадбиқ қилинса, йўл қўйилган нуқсонлар, аввало, суд тизимининг обрўсига путур етказади. Суд обрўсига путур етказилиши айни замонда давлат ва жамият обрўсига путур етказилиши, деб қаралиши керак. Ҳозирги вақтда жамият тараққиётининг барча соҳаларида туб ислоҳотлар амалга оширила бошланди. Шундай ислоҳотлардан бири суд тизимини ихтисослаштиришдир. Бу сохада Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 14 августда «Суд тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги Фармони қабул қилинди. Ушбу Фармон Ўзбекистонда суд тизимини ислох қилиш ва жаҳон андозаларига жавоб берадиган суд тизимини вужудга келтиришга қаратилган муҳим қадам бўлди. Унга кўра, фуқаролик ҳамда жиноят ишларини кўрувчи судлар ташкил қилинди. Эндиликда биз ривожланган мамлакатлар суд тизимини, амалиётини ўрганиб, ўзимизга жорий қилишимиз лозим бўлади. Масалан, Гермагия Федератив Республикасида умумий (жиноий ва фуқаролик ишлари бўйича) судлардан ташқари, махсус ихтисослаштирилган судлар тизими мавжуд бўлиб, уларга маъмурий судлар, меҳнат низолари бўйича судлар, молиявий судлар, оила судлари, савдо-сотиқ ҳамда ижтимоий масалалар бўйича судлар ташкил қилинган. Президентимизнинг ушбу Фармони суд тизимини ислох қилиш нинг дебочаси бўлди. Ҳозирги кунда судларни ихтисослаштиришимиз учун бир қа тор ишларни амалга оширишимиз лозим бўлади. Ҳозирги кунда , мустақил судга эришиш учун ҳозирча тўлиқ тайёр эмаслигимизни ҳам ҳисобга олиш керак, чунки амалга оширилаётган тадбирлар ўтиш даври ислоҳотларидир. Шу туфайли суд ислоҳотни бир неча босқичда амалга ошириш мақсадга мувофиқдир. Биринчи навбатда, унинг барча концепция ларини чуқур ўрганиш ва муҳокама қилиш режасини ўйлаб кўриш; фуқаролик ҳамда жиноят ишларини курувчи судларни моддий-тех никавий жиҳатдан

таъминлаш ҳамда ишларни кўриш учун судьяларга шарт-шароитлар яратиш; туманлараро судлар ўрнига ҳар бир туманда фуқаролик судларини ташкил қилиш; аҳоли сонини ҳисобга олиб, судьялар сонини кўпайтириш; низоларнинг турларига қараб судья ларни ихтисослаштириш . Юқорида кўрсатиб ўтилган омилларни амалиётда боскичма боскич амалга оширсак, биз суд тизимини ҳамда судьяларни ихтисослаштиришимиз мумкин бўлади. Бизнинг суд тизимимизда ҳам келажакда алоҳида судлар ташкил қилинса, барча тоифадаги фуқаролик ишларини судда кўришнинг сифатини оширишга, уларни ўз вақтида адолатли ҳал қилишга қаратилган яна бир кафолат бўларди. Синалган баъзи масалаларни амалга оширишни асло кечиктириб бўлмайди, чунки уларни тезроқ ҳал этишни вақт тақозо этмокда. Масалан, суд жараёнини ихчамлаштириш, судларнинг моддий аҳволини ва ижтимоий ҳимоясини яхшилаш, ҳар бир судьянинг кўриб ҳал этадиган жиноий, фуқаролик ишларининг ҳажмини таҳлил қилиш, уларнинг иш шароитларини яхшилаш, эгаллаб турган лавозимларига муносиблик мезонларини ишлаб чиқиш шулар жумласидандир. Юртбошимиз таъкидлаганларидек, энг аввало, қонунчилик фаолиятимиздаги камчиликларни танқидий баҳолаб, бартараф этиш, қонунларимизнинг мукаммал ва изчил бўлишига эришмоғимиз шу билан бирга, қонунчилик ва меъёрий асосларни шакллантириш, жамиятни ўзгартириш ва ислоҳ этиш жараёнидан олдинроқ юриши кераклиги тўғрисидаги кўрсатмаларнинг давр талаби эканлигини амалиёт исботлаб бермоқда. Суд мустақиллигини мустахкамлаш ва уларни моддий томондан таъминлаш қанчалик зарур бўлмасин, агар ислоҳотлар одил судлов нинг туб моҳиятига тегишли бўлмаса, яхши натижалар бермаслиги аниқ. Ундан ташқари фуқаролик процессуал қонунчилигимизни тако - миллаштириш мақсадида фуқаролик процессуал кодексидаги айрим

камчиликларни бартараф қилиш мақсадида қуйидаги таклиф ва фикр- мулоҳазаларни билдиришни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Фуқаролик процессуал қонунчилигимизнинг айрим ижобий жихатлари билан бир қаторда, айрим камчиликлардан ҳам холи эмас давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахслар нинг хатти-харакатлари (қарорлари) устидан берилган шикоят ва аризалар бўйича иш юритиш доирасини янада кенгайтиришга қара тилган айрим фикр-мулоҳазаларни билдиришни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Масалан, амалдаги ФПКда олдинги ГПКда маъму рий муносабатлардан келиб чиқадиган ишларни юритиш институтида давлат органлари билан фуқаролар ўртасида келиб чиқадиган муносабатлардан бири гражданлардан солиқлар, йиғимлар ва давлат мажбурий страхованияси бўйича ундириш тўғрисида алоҳида боб ажратилиб, бундай туркумдаги ишларни судга тааллуқлиги ва уларни ҳуқуқий тартибга солиш масалалари ёритилган эди. Амалдаги ФПКда эса бундай тартибда иш юритиш ўз ифодасини топмаган. Ваҳоланки, бозор иқтисодиёти жараёнида солиқ билан боғлиқ тушумлар оммавий ва муниципал мулкларнинг маълум миқдорини ташкил қилади. Бу ҳақида ҳуқуқий меъёрларимизда “Республика мулки республи ка бюджетига тушадиган солиқлар, йиғимлар ва бошқа мажбурий тўловлардан, шунингдек қонунларда назарда тутилган асосларга мувофиқ бошқа тушумлар хисобидан ташкил этилади” деган қоида Фуқаролик кодексининг 213-215 моддаларида ўз ифодасини топганлиги солиқ ва бошқа йиғимларни бюджетимизда тутган ўрни муҳимлигидан далолат беради. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодексида, солиқлар ва йиғимлар бўйича боқимандаларни ундириш тартиби тўғрисидаги қоидасида, жисмоний шахслардан солиқлар ва йиғимлар бўйича боқимандаларни ҳамда тўланмаган жарималарни ундириш суд қарори асосида амалга оширилиши, юридик шахслардан солиқлар ва йиғим лар бўйича боқимандаларни, шунингдек молиявий жазо чораларининг суммалари ва ленид суммаларини ундириш

солиқ органлари томо нидан низосиз равишда амалга оширилиши белгиланган. Солиқ тўловчилар билан солиқ органлари ўртасидаги келишмов чиликлар Солиқ кодексида юқори солиқ органлари ва суд томонидан хал этилиши, яъни алтернатив судловликка риоя этиш лозимлиги баён этилган. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, хусусий мулкчилик вужудга келиши, тадбиркорлик ва тижорат ишларининг ривожланиши бозор муносабатларида муҳим ўрин тутишини назарда тутган ҳолда, манфаатдор шахсларнинг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида солиқ муносабатларидан келиб чиқадиган масалаларни ҳал этишни янада ойдинлаштириш ниятида Фуқаролик процессуал қонунчилигига шу туркумга оид ишларни судда ечимини топишга қаратилган қоидаларни ФПКга киритиш долзарб масала эканлигини таъкидлаш жоизлиги давр талаби деб қаралмоғи керак. Шуларга кўра 1963 йилги ГПКда ўз ифодасини топган солиқ муносабатларидан келиб чиқадиган ишларнинг айрим нормаларини такомиллаштирган ҳолда амалдаги ФПКга қуйидаги процессуал қоидаларни киритишни лозим деб ҳисоблаймиз. Давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш 3 кичик бўлим 26 бобнинг 264-моддаси 4-банди этиб; 4) солиқ органларининг хатти-ҳаракатлари устидан солиқ тўловчилар томонидан берилган шикоятлар бўйича ишлардир. Шу бўлимга “Солиқ органларининг хатти-ҳаракатлари устидан берилган шикоятлар” деб номланган алоҳида 291-бобни киритиб, унинг мазмуни қуйидаги қоидаларда ўз ифодасини топиши мақсадга мувофиқ деб ўйлаймиз. 276 1 -модда. Аризанинг тааллуқлилиги Солиқ тўловчилар билан солиқ органлари ўртасида солиқ ундиришга оид шикоятлар юқори солиқ органларига ёки бевосита судга тааллуқлидир. 276 2 -модда. Шикоятнинг судловлиги Солиқ органлари ёки солиқ органларининг мансабдор шахслари солиқ тўловчиларга нисбатан хатти-ҳаракатлари устидан шикоят шикоятчининг

хоҳишига кўра ўзи яшаб турган жойдаги судга ёки солиқ органи ёхуд мансабдор шахснинг иш жойи жойлашган ҳудуддаги судга берилади. 276 3 - модда. Шикоят бериш муддатлари 1. Солиқ тўловчи ўзининг ҳуқуқи бузилган хатти-ҳаракат маълум бўлган кундан эътиборан уч ой ичида юқори органга ёки судга мурожаат этишга ҳақли. 2. Бўйсунув тартибидаги юқори солиқ органи ёки мансабдор шахслар шикоятни бир ой муддат ичида кўриб чиқиши лозим. Агар солиқ тўловчининг шикоятига рад жавоби берилса ёки у шикоят берган кундан эътиборан бир ой ичида жавоб олмаса, шикоят билан судга мурожаат этишга ҳақли. 276 4 - модда. Шикоятни кўриш Шикоятни кўриш пайтида суд қуйидагиларни текшириши керак: тўловнинг мазкур тури қонунда назарда тутилганми-йўқми; солиқ тўловчини мазкур тўловга тортиш учун қонуний асослар борми; солиқ органлари томонидан тўловга тортишнинг қонунда белгиланган тартибга риоя қилганми; тўловчи имтиёзга ҳақли бўлса уни эътиборга олинганлиги ва иш учун бўлган бошқа ҳолатларни аниқлайди. 276 5 - модда. Суднинг ҳал қилув қарори Суд солиқ органлари ёки мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатларини ғайриқонуний деб топса, шикоятни қаноатлантириш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқаради ва солиқ тўловчининг талабини қаноатлантириш вазифасини юклайди. Агар суд шикоятга сабаб бўлган хатти-ҳаракатни (қарорни) асоссиз солиқ тўловчининг ҳуқуқлари ва эркинликлари бузилмаган деб топса, у шикоятни қаноатлантиришни рад этади. Тааллуқлилик ва судловликнинг белгиланишида биринчи инстан ция судларининг ҳуқуқий доиралари назарда тутилди. Ҳозирда қандай фуқаролик ишларининг судларга таалуқли бўлишлиги ФПКнинг қуйида кўрсатилган моддалари билан белгиланади.

ФПКнинг 31-моддасига мувофиқ судларга тааллуқли ишлар бўлиши учун: 1. Тарафлардан ҳеч бўлмаганда биттаси фуқаро бўлган низолар га доир ишлар, қонунда бундай низоларни ҳал қилиш хўжалик суди ёки бошқа органларга топширилган ҳоллар бундан мустасно; 2. ФПКнинг 179-моддасида санаб ўтилган алоҳида тартибда кўриладиган ишлар; 3. Қонун билан судларнинг ваколатига берилган бошқа ишлар. Амалдаги процессуал қонунларнинг фуқаролик ишларини судларга тааллуқлилигига оид ҳуқуқий меъёрларда (ФПКнинг 31-моддаси) давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти- ҳаракатлари, қарорлари устидан берилган шикоят ва аризалар бўйича иш юритиш тури ўз ифодасини топган. Ваҳоланки, бу иш юритиш турига махсус кичик бўлим ва унга тегишли 264-278 моддалар ажратилган бўлса-да, ФПКнинг 31-моддасида бу иш юри тиш турини судга тааллуқли эканлиги кўрсатилмаган. Фикримизча, бу камчиликни бартараф этиш мақсадида ФПКнинг 31-моддасига 3-банд тарзида: “давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан берилган ши коятга оид ишлар”, деган қўшимча киритилиши, шунингдек шу мод данинг 3-банди эса 4-банд қилиб ўзгартирилиши мақсадга мувофиқ бўлади. Фуқаролик процессуал кодексининг 4-боби судга тааллуқли ишлар деб номланган, 22 боб эса даъво ишларини юритишнинг судловга тааллуқлили деб номланган. Бизнинг фикримизча икала бобни бирлаштириб, фуқаролик ишларининг тааллуқлилиги деб ном ласак мақсадга мувофиқ бўлади. Чунки биз Фуқаролик ишларининг тааллуқлилиги (подведомственность) деганимизда бундай ишларни кўриш ва ҳал қилиш вазифаси қонун билан муайян давлат органи ёки жамоат ташкилотига юклатилганлиги тушунилади. Маълумки, фуқаролик ишларини кўрувчи ва ҳал қилувчи орган лар: суд, прокуратура, ҳокимликларнинг бўлимлари, касаба уюшмаси ташкилотлари,

ҳакамлар суди ва фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилишга ваколатли (ҳуқуқли) бўлган бошқа ташкилотлар ҳисоблана дилар. Бинобарин бирон-бир фуқаролик даъво талаблари қўзғатилганида масалани ҳал қилиш бурчи (вазифаси) қайси бир давлат органига ёки жамоат ташкилотига юклатилгани, яъни бу масалани ҳал қилиш ҳуқуқи мазкур органга (ташкилотга) тегишли бўлиш-бўлмаслигини ёки бошқа органга мурожаат қилиш лозим бўлишлигини билиш керак бўлади. Кодеснинг 15 боби иш қўзғатиш деб номланган. 148- моддаси ариза бериш деб номланган унинг мазмуни қуйидагича. Судда фуқаролик ишлари ёзма шаклда ариза бериш йўли билан қўзғатилади. Бу модданингмазмунини қуйидагича баён қилсак мақсадга мувофиқ бўлади. Суда фуқаролик ишлари ёзма шаклда ариза, даъво аризаси, шикоят бериш йўли билан беш кунлик муддат ичида қўз ғатилади. Чунки судга фақат ариза билан эмас, балки даъво аризаси ҳамда шикоят билан ҳам мурожаат қилинади. 39-модда Тарафлар деб номланиб. Унинг мазмуни қуйидагича белгиланган Даъвогар ва жавобгар фуқаролик процессининг тарафларидир. Даъвогар - ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақ садида судга мурожаат этган ёинки манфаатини кўзлаб иш қўзғатил ган шахс. Жавобгар - суд томонидан даъвогарнинг бузилган ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари юзасидан жавоб бериш учун жалб қилинган шахс. Фуқаролик процессида тарафлар кенг маъноли тушунча бўлиб, фуқаролик суд ишларини юритиш турлари бўйича хар хил шаклларда келади. Шунинг учун бу моддани мазмуни қуйидагича янги тахрирда баён қилинса мақсадга мувофиқ бўлади.

Даъво аризаси тартибида кўриладиган ишларда тарафлар даъвогар ва жавобгар. Даъвогар - ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида судга мурожаат этган ёинки манфаатини кўзлаб иш қўзғатилган шахс. Жавобгар - суд томонидан даъвогарнинг бузилган ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари юзасидан жавоб бериш учун жалб қилинган шахс. Алохида тартибда юритиладиган ишларда тараф аризачи. Аризачи- ишнинг якунидан манфаатдор бўлган шахс, прокурор, давлат бошқаруви органлари алохида юритиладиган ишда иштирок этувчи шахс. Буйруқ тартибида иш юритишда тарафлар ундирувчи ва қарздор. Ундирувчи- қарздорга маълум бўлган ва тан олинган аниқ фактларга асосланган, ўзининг бузилган ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш мадсадида судга ариза билан мурожаат қилган шахс. Қарздор- суднинг қонуний кучга кирган буйруғига асосан унди рувчининг талаби бўйича жавоб бериш учун ижро идорасига чақирилган шахс. Давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-харакатлари (қарорлари) устидан берилган шикоят ва аризалар бўйича иш юритишда тарафлар шикоятчи ва мансабдор шахс. Шикоятчи- ўзининг бузилган ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида судга шикоят билан мурожаат этган шахс. Мансабдор шахс- суд томонидан шикоятчининг бузулган ҳуқуқ лари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатлари юзасидан жавоб бериш учун чақирилган шахс. Ундан ташқари фуқаролик процессуал кодексида мавжуд бўлган сиртдан ҳал қилув қарори чиқариш тўғрисидаги 19-бобни кодексдан чиқариб ташлаш керак. Чунки бу институт ўзини 10 йилдан буён оқламай келаяпди. Бу норманинг ўрнига тарафларни суд мажлисига мажбурий келтириш

масаласини кодексга киритишимиз лозим. Ҳозирги кунда сиртдан чиқарилаётган ҳал қилув қарорларининг ижро этилиши анча қийинчилик туғдирмоқда, сабаби ижро босқичида ижрони таъминлаш учун аввало қарздорни топишга тўғри келади. Қарздор топилмагандан кейин ижрочилар қарздорни қидириш тўғри сида қарор чиқариб ижро ишини тўхтатиб қўяди. Ҳамда суд қарор ларини ижросини ўз вақтида таъминланишига тўсқинлик қилади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, юқроридаги таклифларни берилиши, ўрганилиши, амалда қўлланилиши бевосита фуқаролик кодексини такомиллаштиришга хизмат қилади деб ўйлаймиз.

O'xshashlar

Фуқаролик процессуал муддатлар

Жиноят-процессуал кодексини такомиллаштиришда либераллаштиришнинг ўрни

Жамият ривожининг ҳозирги босқичида суд ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилиш масалалари

Суд ҳокимиятининг ташкил этилиши ва функцияларининг умумий тавсифи

Суд-хукук ислохатлари даврида Узбекистон Республикаси жиноят конунини либераллаштириш тушунчаси максади ва асосий йуналишлари