Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими ( хужалик процессуал хукукининг тушунчаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

75.5 KB

Ko'chirib olish

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими Режа: 1. Хўжалик процесси тушунчаси ва унинг босқичлари . 2. Хўжалик процессуал ҳуқуқи предмети ва унинг тизими 3. Хўжалик процессуал ҳуқуқи фанининг бошқа ҳуқуқий фанлар билан ўзаро боғлиқлиги 4. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг манбалари тушунчаси ва турлари

Ўзбекистон ўз давлат мустақиллигини эълон қилинганидан кейин бозор иқтисодиётини ривожлантириш йўлини танлади. Бу эса ўз навбатида, давлат органлари функцияларига янгича ёндашишни талаб этди. Иқтисодий низоларни хал этадиган органлар фаолиятининг методи ва шаклини аниқлаш асосий масалалардан бирига айланди. Шунинг учун суд тизимини босқичма- босқич ислоҳ қилиш масаласи юзага келди. Президентимизнинг “Бизнинг бош мақсадимиз жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир” деб номланган маърузасида: “биз хокимиятнинг учинчи тармоғи суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳт қилиш ва янада либераллаштиришга алоҳида аҳамият берамиз... Ўтган йиллар мобайнида мамалакатимизда ҳуқуқий давлатни шакллантиришнинг муҳим таркибий қисми бўлган суд-ҳуқуқ тизими қурилишининг мутлақо янги концепцияси амалда жорий этилди. Судларнинг жиноий, фуқаролик ва хўжалик ишлари бўйича ихтисослашуви амалга оширилди” 1 -деган эди. Конституциясининг 107-моддасида ва Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тўғрисидаги» Қонунининг 1-моддасида курсатилишича Ўзбекистон Республикасининг суд тизими 5 йил муддатга сайланадиган Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди,Олий суди, Олий Хўжалик суди, Коракалпогистон Республикаси Олий суди, хўжалик суди, шу муддатга тайинланадиган вилоят судлари, Тошкент шахар суди, туман (шахар) судлари, харбий судлар, вилоят ва Тошкент шахар хўжалик судларидан иборат булиб, уларнинг барчаси уз иш фаолиятларини мустакил амалга оширадилар. Бинобарин, ана шу Қонуний судлардан ташкари бошқа бирор бир махкама судлов ишини амалга оширишга ёки фавкулодда судлар тузилишига йул куйилмайди. 1 Каримов И.А. “Бизнинг бош мақсадимиз-жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”. “Халқ сўзи” 2005 йил 29 январь.

Хўжалик судлари суд ҳокимиятини амалга оширувчи суд идораларининг алоҳида туридир. Унинг ваколатига иқтисодий, тадбиркорлик ва бошқа низоли ишларни кўриб ҳал этиш вазифаси юклатилган бўлиб, судда иш юритиш тартиби Хўжалик процессуал кодекси асосида одил судловни процессуал ҳаракатларни татбиқ қилиш билан амалга оширади. Юқоридагилардан хулоса қилиб, хўжалик процессига қуйидагича таъриф бериш мумкин: хўжалик процесси бу давлат номидан иқтисодиёт соҳасида одилсудловни амалга оширувчи хўжалик судлари фаолиятининг тизимли ҳаракатлари шаклидир. Хужалик процессуал хукуки эса иктисодиет сохасида вужудга келадиган ,тадбиркорлик фаолиятии билан шугулланувчи юридик ва жисмоний шахслар уртасидаги , давлат бошкарув органлари ва хокимият бошкарув органлари уртасидаги хужалик низоларини хал этишдаги хукукий муносабатларни тартибга солади. Хўжалик процесси бир қанча босқичларга бўлинади. Бу босқичлар қуйидагилардан иборат: 1) хўжалик судида иш қўзғаш; 2) ишни суд муҳокамасига тайёрлаш; 3)биринчи инстанция судида иш юритиш; 4) апелляция инстанциясида иш юритиш; 5) кассация инстанция судида иш юритиш; 6) назорат тартибда иш юритиш; 7) суд хужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайтакўриш, 8) суд ҳужжатларини ижро қилиш. Апелляция, кассация, назорат тартибда,суд хужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайтадан кўриш инстанциялари босқичларида ишнинг кўрилиши манфаатдор шахсларнинг аввалги босқичларда кўрилган ишни якунидан қаноат хосил қилганлигига боғлиқ бўлади, яъни хўжалик процессининг бу босқичлари суд хужжатларини қайта кўриш босқичлари бўлиб, бу босқичлар мажбурий характерга эга эмас.. Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодекси хўжалик судларида кўриладиган ишларнинг турларини ажратиб, уларга қуйидагиларни киритган: - даъво тартибида қўзғатилган низоли ишлар

- суд буйруқларини бериш - юридик шахслар ва фуқароларнинг банкротлиги тўғрисидаги ишлар - юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги арзлар . Даъво тартибида юритиладиган ишлар даъвогарнинг жавобгарга нисбатан бузилган ҳуқуқини тиклаш ҳақидаги талаби даъво қўзғатиш йўли билан амалга оширилади. Алоҳида тоифада (тартибда) кўриладиган хўжалик ишларида ҳуқуқ ҳақида низо бўлмайди, унда фақат юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш ҳақидаги ишлар кўрилади. Алоҳида тартибда кўриладиган ишларга, қонун ташкилотлар ва фуқароларнинг банкротлиги ҳақидаги ишларни ва юридик фактларни аниқлаш тўғрисидаги ишларни киритади. Хўжалик процессуал ҳуқуқи предмети ва унинг тизими Хўжалик процессуал ҳуқуқи мустақил ҳуқуқ тармоғи бўлиб,хўжалик судларининг одилсудловни амалга ошириш соҳасидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи нормалар йиғиндисидан иборат. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг предмети - хўжалик процесси босқичларида суд ва процесснинг бошқа иштирокчилари ўртасида одилсудловни амалга ошириш жараёнида вужудга келадиган муносабатлардан иборат. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тизими умумий ва махсус қисмларга бўлинади. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг умумий қисми Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодексининг 1 бўлимига кирган “Умумий қоидалар” га бағишланган нормаларни ўз ичига қамраб олади.Унга;хўжалик судлов ишларини юритиш тўғрисидаги қонунчилик,унинг вазифалари,хўжалик судлов ишларини юритишнинг асосий тамойиллари,хўжалик судининг

таркиби,судловга тааллуқлилик ва судловлилик масалалари,ишда иштирок этувчи шахслар ва хўжалик судлов ишларини юритишнинг бошқа иштирокчилари,хўжалик судида вакиллик,далиллар,иш юритишни тугатиш ва тўхтатиб туриш,даъвони кўрмасдан қолдириш,суд харажатлари.суд жарималари,процессуал муддатлар билан боғлиқ нормалар киради. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг махсус қисмида эса хўжалик процесси билан боғлиқ холда тегишли босқичларини тартибга солиниши билан боғлиқ нормалар,яъни :биринчи инстанция хўжалик судида иш юритиш,суд хужжатларини қайта кўриш билан боғлиқ жараён,суд хужжатларини ижро этиш,чет эл ташкилотлари,халқаро ташкилотлар ва тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган чет эллик фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги ишларни юритиш билан боғлиқ жараёнларни ҳуқуқий тартибга солиниши ўрганилади. Хўжалик процессуал ҳуқуқи фанининг бошқа ҳуқуқий фанлар билан ўзаро боғлиқлиги Барча ҳуқуқ соҳалари ўзаро боғлиқликда ривожланади.Жумладан,хўжалик процессуал ҳуқуқи ҳам, ҳуқуқнинг қатор соҳалари билан боғлиқ. Масалан, хўжалик процессуал ҳуқуқи давлат ҳуқуқи билан боғлиқ бўлиб,, уларнинг иккиси ҳам давлат ҳокимияти органи бўлган судлар фаолиятини тартибга солади. Хўжалик суди Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тўғрисида»ги қонунга мувофиқ, иқтисодиёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида корхона, муассаса, ташкилотлар ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатлари бузилган тақдирда, суд ўзига берилган ваколат доирасида давлатнинг мажбурлаш чораларини қўллайди.Бунда суд хўжалик процессуал кодекси нормаларида ва бошқа қонун хужжатларида белгиланган ваколотлар доирасида процессуал ҳаракатларни амалга ошириш билан ҳал этади.

Хўжалик процессуал ҳуқуқи фуқаролик процессуал ҳуқуқи билан чамбарчас боғлиқ. Аввало, уларнинг боғлиқлиги ҳар иккала ҳуқуқ соҳаси ҳам одилсудловни амалга ошириш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишида кўринади. Шунингдек улардан бири фуқаролик муносабатларидан келиб чиқадиган, иккинчиси эса хўжалик муносабатларидан келиб чиқадиган ишларни кўришлигидадир. Хўжалик процессуал ҳуқуқини фуқаролик процессуал ҳуқуқи билан боғлиқлик томонларидан яна бири шундаки, уларнинг асосий институтлари ва тамойилларининг бир-бирига жуда ҳам ўхшашлигидир. Хўжалик процессуал ҳуқуқи шунингдек жиноят процессуал ҳуқуқи билан ҳам боғлиқ. Бу ҳуқуқ соҳаларининг ҳам ўхшашлик томони шундаки,уларнинг ҳар иккаласи ҳам асосий қонунимиз билан белгилаб қўйилган доирада бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларни ҳимоя қилиш,уларни тиклаш билан боғлиқ бўлган жараённи ҳуқуқий тартибга солиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг манбалари тушунчаси ва турлари Ўзбекистон Республикасидаги ҳуқуқ тизимининг манбаи бу ваколатли органлар томонидан белгиланган тартибда қабул қилинган қонунлар ва чиқарилган норматив хужжатлардир . Юқоридаги қайд этилган қоидага мувофиқ равишда хўжалик процессуал ҳуқуқининг манбаи деб, ваколатли органлар томонидан хўжалик процессуал соҳада қабул қилинган қонунлар ва норматив хужжатларга айтилади.Хўжалик ҳуқуқининг манбалари қонунларда кўрсатилган. Хусусан, ХПКнинг 4-моддасида ва бошқа қонунларда белгиланганидек, хўжалик суд ишларини юритишга оид ишлар Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг сессияларида қабул қилинган қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан қабул қилинган қарорларига

$асосан ҳал қилинади. Шунингдек, суд давлат ҳокимиятининг бошқа органлари томонидан ўзларига берилган ҳуқуқ доирасида чиқарилган актларни ҳам татбиқ қилади. Суд қонунга мувофиқ чет эл ҳуқуқ меъёрларини ҳам татбиқ этади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, хўжалик процессуал ҳуқуқининг манбалари қуйидагилардан иборат: Барча ҳуқуқ соҳаларига асосий манба бўлгани каби Ўзбекистон Республикаси Конституцияси хўжалик процессуал ҳуқуқи учун ҳам энг асосий манба ҳисобланади.Айнан Ўзбекистон Республикаси Конституциясида хўжалик судларининг мустақил суд ҳокимияти эканлигини белгиловчи,хўжалик судларининг одилсудловни амалга оширувчи орган сифатида ваколотларини, хўжалик суди судьяларининг мустаққиллиги ва дахлсизлиги,суд хужжатларини бажарилиши мажбурийлиги, барча мулк шаклларининг тенглиги ва суд ҳимоясининг кафолатланганлиги билан боғлиқ асосий қоидалар белгиланган. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг асосий манбаларидан бири Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрда қабул қилинган «Судлар тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонунидир 1 .Бу қонун одил судлов вазифаларини, унинг демократик принцип асосида амалга оширилиши усулларини, одил судлов органларининг тузилиши, ташкил топиши ва фаолияти принципларини белгиловчи муҳим қонун ҳужжатидир; Хўжалик процессуал ҳуқуқининг махсус манбаси Ўзбекистон Республикасининг Хўжалик Процессуал Кодексидир . Хўжалик процессуал кодекси иқтисодиёт соҳасидаги ишлар бўйича одил судловни амалга оширишнинг процессуал тартибини батафсил белгилаб берувчи қоидаларни ўзида жамлаган.Хўжалик процессуал кодекси Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1997 йил 30 август ойида қабул қилиниб, 1998 йил 1январдан эътиборан амалга киритилган. 1 +аранг: Ызбекистон Республикаси «Судлар ты\рисида»ги =онуни$

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг манбаларига шунингдек Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қабул қилинган процессуал масалалар юзасидан ҳуқуқий меъёрларни ўзида акс эттирган Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ҳам киради.(Масалан,Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий- ҳуқуқий базаси тўғрисидаги қонун,Банкротлик тўғрисидаги,Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисидаги қонун ва бошқалар). Хўжалик процессуал ҳуқуқининг манбалари жумласига Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан қабул қилинган Фармонлари ҳам киради. Уларга мисол тариқасида 1996 йил 25 июлдаги «Ўзбекистон Республикаси хўжалик судлари тизимини такомиллаштириш тўғрисида»ги, 1997 йил 5 февралдаги «Хўжалик судларининг қарорлари ижросини таъминлашга оид чора-тадбирлар тўғрисида» ги ва бошқа фармонларни кўрсатиш мумкин. Хўжалик процессуал ҳуқуқининг манбаларига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг ҳуқуқий меъёрий ҳужжатлари ҳам киради. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик Суди Пленумининг қарорлари ҳуқуқ манбаи бўлиб ҳисобланмаса ҳам, аммо бу қарорларда процессуал қонунларни тўғри татбиқ этиш юзасидан берилган тушунтиришлар муҳим аҳамиятга эгадир.Чунки Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Пленуми қарорларида моддий ва процессуал қонунчилик нормаларини бир хилда қўллаш,тўғри тадбиқ этиш юзасидан тушунтиришлар берилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Пленумининг қарорлари судлар ва бошқа манс абдор шахслар учун мажбурийдир (Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тўғрисида»ги янги таҳрирдаги қонунининг 48-моддаси).

АСОСИЙ АДАБИЁТЛАР 1. Отахонов Ф. Х . Хозяйственное процессуальное право. Учебное пособие. – Т., 2003. – 262 с. 2. Бурхонходжаева Х.В., Дўстов У.Н. Хўжалик процесси(схемаларда). - Т.: ТДЮИ, 2002 . 3. 3.Шорахметов Ш.Ш. Ўзбекистон Республикасининг хўжалик процессуал ҳуқуқи. –Т:.Адабиёт жамғармаси, 2001. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тамойиллари ( принциплари ) ( Хужалик процессуал хукукининг тамойиллари

Хужалик процессуал муддатлар

Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва тизими

Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанининг предмети ва тизими

Жиноят-ижроия ҳуқуқининг асосий қоидалари, фан тушунчаси, предмети ва тизими