Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва тизими - Huquqshunoslik - Referatlar

Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Қ ишло қ х ў жалик ҳ у қ у қ и тушунчаси, предмети ва тизими Режа: 1. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг тушунчаси ва предмети 2. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари ва объектлари 3. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари ва объектлари 4. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тизими 5. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимида тутган ўрни ва бошқа қондош ҳуқуқ тармоқлари билан ўзаро нисбати

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи мамлакатимиз ҳуқуқ тизимида мустақил ҳуқуқ соҳаларидан бири ҳисобланади. Мустақил ҳуқуқ соҳаси сифатида қишлоқ хўжалик ҳуқуқи маълум турдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тартибга соладиган ушбу ижтимоий муносабатлар ўзига хослиги, маълум турда бўлишлиги, умумий жиҳатлари, бир мақсадга йўналтирилганлиги билан характерланади. Қишлоқ хўжалик ижтимоий муносабатларининг умумий бирлигини унинг қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига қаратилганлиги билан изоҳлаш мумкин. Худди шу мақсад бу ижтимоий муносабатларни битта ҳуқуқ соҳаси билан тартибга солиш мумкинлигини, яъни қишлоқ хўжалик ҳуқуқи соҳасини мустақил ҳуқуқ соҳаси сифатида тан олишликни билдиради. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг умумий тушунчаси ҳақида фикр юритганда, унинг учта тавсифларда тушунчаси борлигини таъкидлаш ўринлидир. Шулардан биринчиси, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи Ўзбекистон ҳуқуқ тизимининг мустақил ҳуқуқ соҳасидир. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқида ҳар бир ҳуқуқ соҳаси учун керак бўлган белгилар мавжуд. Булар биринчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи ўз махсус предметига эга; иккинчидан, у ўз махсус ҳуқуқий тартибга солиш услубига эга; учинчидан, давлат шу соҳадаги ижтимоий муносабатларни алоҳида тартибга солади; тўртинчидан, у алоҳида гуруҳланган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлар йиғиндисига эга. Иккинчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи Ўзбекистон ҳуқуқ фанининг мустақил соҳасидир. Шу ўринда унга ҳуқуқ фанларига тегишли бўлган барча хусусиятлар хос бўлади. Учинчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи махсус ўқув курси ҳам ҳисобланади. Унинг ўқув курси сифатидаги ҳажми, мазмуни ва мақсадлари турли ўқув юртларида учун ҳар хил бўлиши мумкин. Юқорида санаб ўтилган асослар, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи ўз тартибга солиш предметига эга эканлигидан далолат беради Бунда қишлоқ хўжалик ҳуқуқи нормалари тартибга солиши керак бўлган барча ижтимоий

www.arxiv.uz муносабатларнинг марказида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши билан боғлиқ бўлган муносабатлар ётади. Ҳуқуқ тизимининг алоҳида соҳаси сифатида қишлоқ хўжалик ҳуқуқи махсус тартибга солиш услуби мавжуд. Бу услубнинг қўлланилиши қишлоқ хўжалик ишлаб ишлаб чиқаришини ривожлантириш, қишлоқ хўжалигида тупроқ унумдорлигини тиклаш ва ошириш, мулкчилик ва хўжалик юритишнинг барча шаклларини тенг ҳуқуқлилик асосида ривожлантириш учун шароит яратиш, қишлоқ хўжалик ходимларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлашга қаратилган бўлади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солиши учун хизмат қиладиган меъёрий-ҳуқуқий асосга эга бўлади. Ушбу асос Конституция, Ер кодекси қишлоқ хўжалик кооперативлари тўғрисида, Фермер хўжалиги тўғрисида, Деҳқон хўжалиги тўғрисида ва қишлоқ қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш муносабатларини тартибга солувчи бошқа қонун ҳужжатларидан иборат. Ушбу асослар асосан шаклланган бўлиб, у борган сари такомиллашиб ва ривожланиб бормоқда. Маълумки, ҳуқуқ предмети деганда, ижтимоий фаолият жараёнида вужудга келадиган, қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган эркин муносабатлар тушунилади. Умумэътироф этилган ушбу қоидага асосланиб айтиш мумкинки, қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг предмети, яъни у томонидан тартибга солиш доирасига қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши туфайли вужудга келадиган эркин ижтимоий муносабатлар киради. Тўлароқ маънода айтганда, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи мустақил ҳуқуқ соҳаси сифатида ўзаро боғлиқ, бир-бирига яқин бўлган бир мақсадга хизмат қиладиган, бир-бири билан узвий боғланган, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ташкил этишга қаратилган ер, мулкий, меҳнат ва ташкилий - бошқарув соҳаларидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Айтиш мумкинки, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар узига хослиги, турли туманлиги, кенг доирада эканлиги билан

www.arxiv.uz тавсифланиб, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши жараёнида вужудга келадиган ер, мулкий , меҳнат, ташкилий - бошқарув билан боғлиқ бўлган муносабатларни қамраб олади. Демак, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи комплекс аграр муносабатларни тартибга солишга қаратилган бўлади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқини қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан боғлиқ бўлган ер, мулкий, меҳнат, ташкилий-бошқарув муносабатларини тартибга солувчи ҳуқуқий қоидалар ва институтларни жамловчи мажмуавий ҳуқуқ соҳаси сифатида тавсифлаш мумкин. Шундан келиб чиққан ҳолда қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг предмети бўлиб, яъни у томонидан тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар бўлиб, биринчидан, ер-ҳуқуқий муносабатлар; иккинчидан, меҳнат ҳуқуқий муносабатлар; учинчидан, мулкий ҳуқуқий муносабатлар; тўртинчидан, ташкилий бошқарув муносабатлари ҳисобланади. Айтилганлардан қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг ўзига хос хусусиятларини, биринчидан, бу ҳуқуқ мажмуалашган ҳуқуқ соҳаси бўлиб, ўзида ер, сув, ўрмон, меҳнат, маъмурий, фуқаролик ва бошқа ҳуқуқ соҳаларининг институтларини мужассамлаштиришида; иккинчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши билан боғлиқ бўлган ер, мулкий, меҳнат, ташкилий-бошқарув муносабатларини тартибга солишида; учинчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи хўжалик юритиш ва мулк шаклидан қатъи назар барча турдаги хўжалик тузилмаларининг тенг ҳуқуқлилигини таъминлашида; тўртинчидан, барча турдаги мулк шаклларини тенг ҳуқуқлилигини, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига бир хилда жорий этишга кенг имкониятлар яратиб беришида; бешинчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи қишлоқ хўжалик ташкилотларининг эркин хўжалик юритиш, етиштирилган маҳсулотларни мустақил айирбошлаш ҳуқуқини мустаҳкамлашида беради; олтинчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи қишлоқ шароитининг табиий-иқлимий шароитларини эътиборга олиб тартибга солишида; еттинчидан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи демократия мезонларининг барча тамойилларини мустаҳкамлашида кўришимиз мумкин.

www.arxiv.uz Юқорида билдирилган фикр ва мулоҳазалардан, ҳамда ўзига хос хусусиятлардан келиб чиқиб қишлоқ хўжалик ҳуқуқига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи - қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш жараёнида келиб чиқадиган аграр муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар йиғиндисидир. 1. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари ва объектлари Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари деганда, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан боғлиқ бўлган муносабатларда қатнашувчи юридик ва жисмоний шахслар тушунилади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи субъектларининг ўзига хос жиҳатлари ҳамда умумийлиги уларнинг бевосита қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан шуғулланишлари билан характерланади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан шуғулланувчи тузилмалар турли туманлиги билан ажралиб туради. Мамлакатимиз қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги), давлат хўжаликлари, фермер хўжаликлари, деҳқон хўжаликлари, ижара жамоалари, ёрдамчи хўжаликлар ва бошқалар шуғулланмоқдалар. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши билан шуғулланувчи субъектлар доирасини Ўзбекистон Республикасининг “Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги, “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги қонунлари белгилаб беради. Ушбу қонунларда кўрсатилишича, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари), давлат хўжаликлари, фермер хўжаликлари, деҳқон хўжаликлари шуғулланишлари керак. Республикамиз қишлоқ хўжалигида меҳнат ресурслари етишмайдиган ҳудудларда , шунингдек чорвачиликка ихтисослашган хўжаликларда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчи тузилма сифатида фермер хўжалиги ташкил

www.arxiv.uz этиш мақсадга мувофиқлигини амалиёт кўрсатди. Шунинг учун, фермер хўжаликлари ҳам асосий ишлаб чиқарувчи субъект тариқасида қонуний мустаҳкамланди. Улар фаолиятини тартибга солувчи алоҳида қонун қабул қилиниб, унда фермер хўжаликлари юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи субъект сифатида фаолият кўрсатиши мумкинлиги белгиланди. Бозор иқтисодиёти шароитида аҳолини озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабларини қондиришда, қишлоқ аҳолисини моддий турмуш тарзини яхшилашда, уларнинг даромадларини юксалтиришда деҳқон хўжаликларининг роли алоҳида аҳамиятга эга бўлмоқда. Полиз экинлари, сут маҳсулотлари, сабзовот экинлари ишлаб чиқаришда уларнинг улуши ҳатто 70-80 фоизни ташкил этади. Шундан келиб чиққан ҳолда деҳқон хўжаликлари ҳам республикамиз қишлоқ хўжалигида мустақил ишлаб чиқарувчи тузилма сифатида фаолият кўрсатиш кераклиги мақсадга мувофиқ деб ҳисобланди ва улар фаолиятларини тартибга солувчи Ўзбекистон Республикасининг “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди. Бу қонун деҳқон хўжаликларини юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган ёки шундай мақомга эга бўлмасдан ҳам қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан шуғулланувчи субъект бўлиши мумкинлигини ўрнатди. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида саноат, транспорт ва бошқа корхона, ташкилотларнинг ёрдамчи хўжаликлари ҳам фаолият курсатадилар. Уларнинг ҳуқуқий ҳолатини белгилаш, ёки қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчи субъект эканлигини эътироф этиш ноқишлоқ хўжалик корхоналарининг тузилмалари бўлганлиги учун кўпинча назардан четда қолиб кетади. Ушбу ёрдамчи хўжаликлар юридик шахс мақомига эга бўлмасалар ҳам уларни қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъекти сифатида тан олиш керак. Умуман, қоидага кура қишлоқ хўжалик ҳуқуқини субъекти бўлиш учун юридик шахс ҳуқуқига эга бўлиш талаб этилмайди. Масалан, деҳқон хўжаликлари юридик шахс ҳуқуқига эга булишлари ҳам, ёки эга бўлмасликлари ҳам мумкин, аммо улар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида

www.arxiv.uz тузилма сифатида, демак қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъекти сифатида ҳисобланадилар. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари бўлиб давлат қишлоқ хўжалик корхоналари ҳам ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида давлат қишлоқ хўжалик корхоналарини ўз тасарруфидан чиқарди, хусусийлаштирди. Давлат қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши билан бевосита шуғулланмайдиган бўлди, ёхуд қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш функциясини амалга ошириш давлатнинг вазифасига ёт ҳисобланади. Аммо, давлат манфаатларидан келиб чиққан ҳолда экин навларини, чорва зотларини, наслларни яхшилаш, ўқув-тажриба ишларини олиб бориш мақсадида давлат қишлоқ хўжалик корхоналарига эҳтиёж сезилади. Юқорида санаб кўрсатилганлардан ташқари, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирувчи хўжаликлараро ташкилотлар, шунингдек фуқаролар, чет эл юридик ва жисмоний шахслари ҳам қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари ҳисобланишлари мумкин. Айтилганлардан шундай хулоса қилиш мумкинки, қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари бўлиб корхона, муассаса, ташкилотлар ҳам, жисмоний шахслар ҳам бўлиши, Ўзбекистон Республикаси юридик шахслари ва жисмоний шахслари ҳамда чет эл юридик ва жисмоний шахслари ҳисобланишлари мумкин. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг субъектлари юридик шахс ҳуқуқига эга бўлишлари ёки юридик шахс ҳуқуқига эга бўлмасдан ҳам фаолият кўрсатишлари мумкин. Юридик шахс мақомига эга бўлган барча белгилар қишлоқ хўжалик ҳуқуқи субъектларига ҳам тааллуқли бўлади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тартибга солишга қаратилган ижтимоий муносабатлар қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг объектини ташкил этади. Ушбу ижтимоий муносабатлар доираси жуда кенг бўлиб, турли йўналишлардаги муносабатларни қамраб олади. Биринчи турдаги муносабатлар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчиларининг хўжалик фаолиятлари билан боғлиқдир. Бу хилдаги муносабатлар қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришни ташкил этиш, шартнома муносабатларига киришиш, етиштирилган маҳсулотни

www.arxiv.uz айирбошлаш кабилардан иборат бўлади. Бу каби муносабатларни тартибга солишда Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, “Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги қонуни, “Фермер хўжалиги тўғрисидаги”ги қонуни ва бошқа меъёрий ҳужжатлар алоҳида роль уйнайди. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг объектини ташкил этадиган иккинчи турдаги ижтимоий муносабатлар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларининг табиий ресурслардан, хусусан ер ва сувдан фойдаланишлари билан боғлиқ муносабатлар ҳисобланади. Маълумки, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини ер ва сувдан фойдаланишсиз тасаввур этиб бўлмайди. Улар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг асосини ташкил этади. Шу сабабдан, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи нормалари ер ва сувдан фойдаланиш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солишга алоҳида эътибор каратади. Ер ва сувдан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муносабатларни тартибга солишга қаратилган қоидалар ўз ифодасини асосан Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексида, “Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида”ги қонунида, “Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги, “Фермер хўжалиги тўғрисида”ги, “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги қонунларида топган. Навбатдаги турдаги ижтимоий муносабатлар қишлоқ хўжалигида меҳнатни ташкил қилиш билан боғлиқ муносабатлардир. Бу турдаги муносабатлар қишлоқ хўжалигида меҳнатни ташкил қилиш шакллари, меҳнатни муҳофаза қилиш, меҳнат интизоми, меҳнат низолари, иш вақти, иш ҳақи кабилар билан боғлиқ бўлади. Меҳнатни ташкил қилиш муносабатларини тартибга солишга багишланган қоидалар Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси, “Қишлоқ кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида”ги қонуни, “Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги қонуни, “Қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) намунавий устави”, “Фермер хўжалигининг намунавий устави” каби меъёрий ҳужжатларда ўз ифодасини топган. Демак, қишлоқ хўжалигида меҳнат

www.arxiv.uz муносабатлари қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг объектини ташкил этадиган асосий ижтимоий муносабатлар ҳисобланади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг объекти ҳисобланидиган тўртинчи йўналишдаги ижтимоий муносабатлар ташкилий - бошқарув билан боғлиқ бўлган муносабатлардир. Қишлоқ хўжалик корхоналарини бошқариш давлат бошқаруви ва ички хўжалик бошқарувига бўлинади. Давлат бошқаруви давлатнинг тегишли органлари, хусусан қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги, Ер ресурслари давлат қўмитаси, ҳокимликлар томонидан амалга оширилса, ички хўжалик бошқаруви эса қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш тузилмалари томонидан хўжалик ичида ташқи этилган органлар томонидан амалга оширилади. Ташкилий бошқарув муносабатларини тартибга соладиган нормалар “Корхоналар тўғрисида”ги, “Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисидаги намунавий устав”, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тўғрисидаги низом”, “Ер ресурслари, геодезия, картография давлат қўмитаси тўғрисидаги низом”, ва бошқаларда ўрнатилган. Бу нормаларда қишлоқ хўжалигини давлат томонидан ҳамда қишлоқ хўжалик корхоналарини узлари томонидан бошқаришнинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари, бошқарувни амалга оширувчи органлар тизими, уларнинг функциялари, бошқариш усуллари ва шакллари белгилаб берилган. Шундай қилиб, ташкилий-бошқарув соҳасидаги муносабатлар қишлоқ хўжалик ҳуқуқи объектини ташкил этадиган ижтимоий муносабатлар турларидан бири ҳисобланади. Юқорида айтилганлардан ташқари, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи нормалари қишлоқ хўжалигида мулкчилик, қишлоқ хўжалигида молия, қишлоқ хўжалик корхонисига аъзолик каби муносабатларни ҳам тартибга солади Шунинг учун ушбу ижтимоий муносабатлар турларини ҳам қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг объекти деб ҳисоблаш мумкин. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи объектини ташкил киладиган ижтимоий муносабатларни ички қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатлари ҳамда ташқи қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатлари каби турларга туркумлаш мумкин.

www.arxiv.uz Ички қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатларни қишлоқ хўжалик корхоналарининг ичида бўладиган ички булинмаларининг ўзаро ва бошқарув органлари билан муносабатлари, деҳқон хўжалиги билан ширкат хўжалигининг ўзаро муносабати, ширкат хўжалиги билан унинг аъзолари ўртасидаги муносабатлар, оила пудратчилар билан муносабатлар кабилар ташкил қилса, ташқи қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатларни эса қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш тузилмаларининг тайёрлов ташкилотлари, бошқа корхона, ташкилот, муассасалар, чет эл юридик ва жисмоний шахслари билан муносабатлари ташкил қилади. 3. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тизими Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг институтлари деганда бир турдаги қишлоқ хўжалик ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи бир-бирига яқин бўлган ҳуқуқий нормалар йиғиндиси тушунилади, яъни бир-бирига ўхшаш бўлган моддалар йиғилиб битта қишлоқ хўжалик ҳуқуқи институтини ташкил этади. Бундай ҳуқуқий моддалар битта қонунда эмас, балки бир неча қонунларда ўз ифодасини топиши мумкин. Масалан, қишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи институтига оид нормалар Ўзбекистон Республикасининг Ер кодексида, "Қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги ) тўғрисида”ги, “Фермер хўжалик тўғрисида”ги, “Деҳқон хўжалиги тўғрисида”ги қонунларида ўз ифодасини топган. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи институтлари табиати қишлоқ хўжалик ҳуқуқи хусусиятидан, унинг ўзига хос жиҳатларидан келиб чиқади. Маълумки, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи ўзида турли ҳуқуқ соҳаларига тегишли бўлган муносабатларни тартибга солувчи турли қонунчилик соҳаларига тааллуқли бўлган нормаларни жамлайди. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатлари ўзида молия, фуқаролик, хўжалик, ер, кооператив, меҳнат ва бошқа ҳуқуқ соҳалари нормалари билан тартибга солинадиган ташкилий,

www.arxiv.uz молиявий, шартнома, мулкий муносабатлар тизимлари йиғиндисини ифода этади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи институтларининг мураккаблиги ва ўзига хослиги мана шу хусусиятлар билан боғлиқдир. Айтиш керакки, алоҳида ҳуқуқ институти сифатида вужудга келиш асоси бўлган ҳар кандай турдаги ижтимоий муносабатлар бир томондан ички бирликка эга бўлиш, бошқа томондан эса ўзига хос автономлик, мустақиллик ҳолатларига эга бўлиши лозим. Қишлоқ хўжалик муносабатларида бир хиллик, ўхшаш характерни, ички бирликни куриш мумкин. Бу муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг мустақил тури сифатида ўз доираси ва ички мазмунига эгадир. Бу бирликни қишлоқ хўжалик муносабатларининг қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришига қаратилганлиги, ердан асосий восита сифатида фойдаланишнинг мавжудлиги, ташкилий бирликка асосланганлиги ва бошқаларда кўриш мумкин. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи институтлари нисбатан мустақил ва барқарордир. Улар бир-биридан фарқ қилади ва тавсифи бўйича ҳар хил бўлган қишлоқ хўжалик муносабатларини тартибга солади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи институтлари гуруҳланганда таркиби бўйича оддий ёки мураккаб турларга бўлинади. Юқоридаги мисол келтирилган институт оддий институт бўлиб ҳисобланади. Шундай институтлар борки, улар икки ёки ундан кўпроқ институтларни ўзида жамлаб, мураккаб институтни ташкил этади. Мисол қилиб ерларни давлат бошқаруви ҳуқуқий институтини олсак бўлади. Бу институт ер тузиш, ер кадастрини юритиш, ердан фойдаланиш ва муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини олиб бориш, ер хусусидаги низоларни ҳал этиш ва бошқа шунга ўхшаш институтларни ўз ичига олади. Мураккаб институтга яна мисол қилиб қишлоқ хўжалигида ердан фойдаланиш ҳуқуқи институтини айтишимиз мумкин. У ўз навбатида қишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи, фуқароларнинг ердан фойдаланиш ҳуқуқи, ноқишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқа институтларни қамраб олади.

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи умумий қисмини ташкил этадиган институтлар умумий институтлар ва алоҳида қисмидагилар эса махсус, яъни предметли институтлар деб аталади. Умумий қисм институтлари ўзидаги нормаларда мазкур фан тармоғи ва қонун ҳужжатлари ривожланиши учун асос бўладиган энг муҳим ҳолатлар, қоидалар ёки тамойилларни акс эттиради. Бу институтларда жамланган ҳолатлар, қоидалар ва принциплар қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг махсус институтлари мазмуни ва таркиби шаклланишига катта таъсир кўрсатади. Алоҳида қисмнинг институтлари эса умумий институтларга нисбатан бўйсунувчи вазиятда бўлади. Улар мазкур ҳуқуқ тармоғининг умумий ҳолатлари, қоидалари ёки тамойилларини намоён қилмайди. Уларнинг амал қилиш доираси маълум ижтимоий муносабатлар билан чекланган бўлади. Бу тоифадаги институтларнинг нормалари ижтимоий муносабатлар қатнашчиларининг субъектив юридик ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилайди. Айтилганлардан келиб чиқиб, қишлоқ хўжалик ҳуқуқи умумий ва алоҳида қисмдан иборат эканлигини ҳамда улар ўз ичига умумий ва махсус институтларни қамраб олишини таъкидлаш мумкин. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг асосини ташкил этувчи асосий институтлар қуйидагилар ҳисобланади: қишлоқ хўжалик корхоналари ва бирлашмаларини бошқаришнинг ташкилий-ҳуқуқий шакллари; қишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи; қишлоқ хўжалик корхоналари мулкининг ҳуқуқий ҳолати; қишлоқ хўжалик корхоналарида меҳнат муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш; қишлоқ хўжалигида меҳнатга ҳақ тўлашни ҳуқуқий тартибга солиш; қишлоқ хўжалик корхоналарининг ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш; қишлоқ хўжалик корхоналарининг молиявий фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш; қишлоқ хўжалигида шартнома муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш; қишлоқ хўжалик корхоналарининг ҳуқуқий ҳолати; фермер хўжаликлари фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш; деҳқон хўжаликлари фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш; деҳқонларининг ҳуқуқий мақоми;

www.arxiv.uz қишлоқ хўжалик қонунчилигини бузганлик учун юридик жавобгарлик; қишлоқ хўжалигида юридик хизматни ташкилий- ҳуқуқий шакллари. Санаб ўтилган институтларнинг барчаси ўзига хос хусусиятларга, белгиларга эга бўлиб, уларнинг йиғиндиси бир бутун ҳуқуқ соҳаси- қишлоқ хўжалик ҳуқуқини вужудга келтиради. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи юридик фан соҳаси ва ўқув предмети сифатида умумий, алоҳида ва махсус қисмдан иборат бўлади. Ушбу фаннинг махсус қисмда чет мамлакатлар қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тўғрисида маълумот берилиши мумкин. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи фанининг умумий қисмига қуйидаги масалалар киради: 1. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг предмети ва тизими; 2. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг манбалари; 3. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатлар; 4. Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ҳуқуқий ҳолати; 5. Фермер хўжалиги фаолиятининг ҳолати; 6. Деҳқон хўжаликларининг ҳуқуқий ҳолати; 7. Қишлоқ хўжалигини давлат йули билан бошқариш; 8. Қишлоқ хўжалигида ижара муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш. Фаннинг қисми эса 1. Қишлоқ хўжалик корхоналари ва бирлашмаларининг бошқарувининг ташкилий ҳуқуқий шакллари; 2. Қишлоқ хўжалик корхоналари мулкининг ҳуқуқий ҳолати; 3. Қишлоқ хўжалигида меҳнатни ташкил килиш, меҳнат интизоми ва меҳнатни муҳофаза қилишни ҳуқуқий тартибга солиш; 4. Қишлоқ хўжалигида меҳнатга ҳақ тўлашни ҳуқуқий тартибга солиш; 5. Қишлоқ хўжалик корхоналари ва бирлашмаларининг ишлаб чиқариш, хўжалик ва молиявий фаолиятини ҳуқуқий тартибга солиш; 6. Қишлоқ хўжалик корхоналарида шартнома муносабатлари; 7. Қишлоқ хўжалиги қонунчилигини бузганлик учун жавобгарлик; 8. Қишлоқ хўжалигида юридик хизматнинг ташкилий-ҳуқуқий шаклларидан ташкил топади. 4. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимида тутган ўрни ва бошқа қондош ҳуқуқ тармоқлари билан ўзаро нисбати

www.arxiv.uz Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи ҳуқуқ тизимида алоҳида ўрин эгаллаган, муҳим аҳамиятга эга бўлган, иқтисодиётда туб ўзгаришлар юз бераётган шароитда долзарблиги янада ошиб бораётган ва бошқа ҳуқуқ тармоқларининг (масалан, тадбиркорлик ҳуқуқи, ер ҳуқуқи) ривожланишига катта таъсир кўрсатаётган мустақил ҳуқуқ тармоғидир. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши туфайли келиб чиқадиган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш вазифасини қишлоқ хўжалик ҳуқуқи бажаради. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи бошқа ҳуқуқ тармоқларининг ичида конституциявий ҳуқуқ билан энг яқин ва узвий боғлиқдир. Зотан, конституциявий ҳуқуқ нормалари қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тамойилларининг асоси ҳисобланади. Конституцияда давлат иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилигини кафолатлайди деб ўрнатилган (53-модда). Конституциянинг бошқа нормаларини талқин этиб айтиш мумкинки, ҳар бир фуқаро мулкдор бўлишига ҳақли (36-модда), ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шартномаларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга (37-модда), ёлланиб ишлаётган барча фуқаролар дам олиш ҳуқуқига эга (38-модда) ва ҳоказо. Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан тартибга солиш, қишлоқ хўжалик қонун ҳужжатларини маъмурий-ҳуқуқий тартибда бузганлик учун айбдорларни маъмурий жавобгарликка тортиш соҳасидаги қишлоқ хўжалик ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда қишлоқ хўжалик ҳуқуқи маъмурий ҳуқуқ нормаларидан фойдаланади. Шунинг учун ҳам қишлоқ хўжалигини давлат бошқаруви умумий маънодаги давлат бошқарувининг бир қисми сифатида ҳам маъмурий ҳуқуқ, ҳам қишлоқ хўжалик ҳуқуқига киради. Бунда маъмурий ҳуқуқнинг предмети давлат бошқаруви органларининг фаолиятини ўрганиш бўлганлиги учун у қишлоқ хўжалик соҳасини бошқаришини амалга ошираётган давлат органлари тизимини, улар фаолиятининг шаклларини белгилаб беради. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи

www.arxiv.uz нормаларида эса давлат бошқарув органлари фаолиятининг мазмуни томонлари, ҳамда қишлоқ хўжалик фаолиятининг асосий йўналишлари белгиланади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг ҳуқуқ тизимининг асосий ҳуқуқ соҳаси бўлган фуқаролик ҳуқуқи билан алоқадорлиги катта аҳамият касб этади. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи ва фуқаролик ҳуқуқининг бир бири билан боғлиқ бўлиши негизида қишлоқ хўжалик ва фуқаролик муносабатлари ижтимоий- иқтисодий табиатининг умумийлиги ётади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариши муносабатларининг айримлари мулкий муносабатлар бўлганлиги учун фуқаролик муносабатлари билан қондош бўлади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш натижасида олинган ҳосилга, иншоотларга бўлган ҳуқуқ, ўзганинг ер участкасидан чекланган тарзда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқи, қишлоқ хўжалик маҳсулотларига бўлган ҳуқуқнинг суд ҳимояси, қишлоқ хўжалик ҳуқуқининг бузилиши натижасида етказилган зарарни ундириш ҳуқуқи ўртасидаги боғлиқлик қишлоқ хўжалик ва мулкий ҳуқуқларнинг бир-бири билан жипс эканлигини билдиради. Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи экология ҳуқуқи билан ҳам чамбарчас боғлиқдир. Ўзбекистон Конституциясида белгила нишича, мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги лозим ( 54-модда ) . Шунингдек, қишлоқ хўжалик қонунчилигида (Ер кодекси, қишлоқ хўжалик кооперативи тузилмасидаги, фермер хўжалиги тўғрисидаги, Деҳқон хўжалиги тўғрисидаги) ўрнатилишича, қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг асосий воситаси ҳисобланади ер ва сув ресурсларини муҳофаза этиш лозим, уларга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш, экология талабларига риоя этган ҳолда фойдаланиш зарур ҳисобланади. Юқорида айтилганлардан ташқари, қишлоқ ҳўжалик ҳуқуқи, меҳнат ҳуқуқи, молия ҳуқуқи каби ҳуқуқ соҳалари билан ҳам чамбарчас боғлиқдир. Меҳнат ва молия ҳуқуқининг иш вақти, дам олиш вақти, меҳнат интизоми, меҳнат муҳофазаси, иш ҳақи, молиявий муносабатларга тааллуқли қоидалари

www.arxiv.uz қишлоқ ҳўжалиги ишлаб чиқариши билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади.

O'xshashlar

Жиноят ҳуқуқи тизими вазифалари предмети ва тушунчаси

Жиноят ҳуқуқи махсус қисми тушунчаси, вазифаси, предмети ва тизими

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тушунчаси, предмети, тизими ( хужалик процессуал хукукининг тушунчаси

Қишлоқ хўжалик корхоналарининг ердан фойдаланиш ҳуқуқи

Mеҳнат ҳуқуқи тушунчаси, предмети, усуллари ва тизимлари