Davlat tushunchasi, belgilari, mohiyati va tiplari - Huquqshunoslik - Referatlar

Davlat tushunchasi, belgilari, mohiyati va tiplari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

519.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1 . Davlat tushunchasi va uning asosiy belgilari. 2. Davlatning mohiyati 3. Davlat tipologiyasi

www.arxiv.uz Davlat tushunchasi va uning asosiy belgilari «Davlat nima?» degan savol davlat va huquq nazariyasining eng asosiy masalalaridan biri dir. Huquqiy adabiyotlarda bu savolga javob ber ishda yagona nu qt ai nazar y о `q. Chunonchi, sovet huquqshu nosligida davlatning mo h iyati sinfiy nu q tai - nazardan cheklanmagan hokimiyat, hukmron sinf diktaturasi ma`nosida tal q in q ili nar edi. G` arbiy huquqiy nazariyalarda esa, davlat bu tun jamiyat manfaatlarini ifoda etadigan sin fiy, ijtimoiy ziddiyatlarni murosaga kelti radigan sinflar ustidagi tuzilma, qurol deb ta`riflanadi. Albatta, davlat tushunchasiga u yoki bu yonda shuvni dabdurustdan inkor etish t о `g`ri emas. Dav latga berilgan har q anday ta`rifni di qq at bi lan о `rganish kerak. Bunda asosiy e`tiborni dav latning mo h iyati nimadan iboratligiga q aratish lozim. Shu bois, mo h iyat mazkur h odisadagi bosh, belgilovchi, asosiy jihatdir, ya`ni bu hodisani tashkil etadigan ichki о `ziga xos xususiyatlari yi g` indisi b о `lib, ularsiz har qanday hodisa о `ziga xoslikdan mahrum b о `ladi. Davlat mo hi yati n ing asosiy ji h at i hokimiyat va uning kimga tegishl iligi masalasidir. Davlat kishilik jamiyati taraqqiyotining mu ayyan bosqichida paydo b о `ladi. Ushbu bosqichda ilgari mavjud b о `lgan ijtimoiy maxsulotni teng taqsimlash tizimi natija bermay q о `yadi, jami yatning yanada rivojlanishi uchun bo shq arish bilan shug`ullanadigan Sharq jamiyatlaridagidek siyosiy yoki Yevropa mamlakatlaridagidek siyosiy va iqtisodiy sohalardagi nuf u zli (elita) qa t lamining ajralib chiqishi zarurati tug`iladi. Bu esa, о `z navbatida, jamiyatning tabaqalarga b о `linishi ga olib keladi. Ibtidoiy jamoa tuzumida hokimiyat jamiyatning barcha a`zolariga taalluqli edi. Keyingi bosqichda esa hokimiyat siyosiy ma`no kasb eta boshlaydi, ya`ni u, eng avvatto, imtiyezli ijti moiy guruhlar, sinflar manfaatlari uchun xiz mat q ila boshlaydi. Binobarin, davlatning kel ib chiqishi hamisha ijtimoiy hokimiyatning ommaviy siyosiy hokimiyatga aylanishi bilan bog`liq. Bu, hokimiyatning ijtimoiy jamoa tu zumidan farq l i о `laroq, eng avvalo, jamiyatning imti yoz li qismi

www.arxiv.uz va sinfiy manfaatlarga xizmat qilishini bildiradi. Bunday holatda sinfiy yondashuv mazkur hokimiyatni tavsiflash, bunday Davlatning mohiyatini ta`riflashga imkon yara tadi. Davlat hokimiyatining tabiati har doim bir xil b о `lmaydi. Chunonchi, k.adimgi Afina va Rim dagi sinfiy lik hech qanday shub ha tug`dirmaydi. Mazkur davlatlarda hokimiyat quldorlar sinfi ga xizmat qilgan, quldorlar esa asosiy ishlab chiqarish vositalari (yer)ning, shuningdek, ishl ab chiqaruvchi (qullar)ning ham egalari bо`lgan lar. Qullar davlat hokimiyatini amalga oshirishda k.atnashish u yokda tursin barcha huquqlardan ham mahrum edil ar. О`rta asr jamiyatida ham hokimiyat feodallar — katta yer egalari qо`lida bо`lgan. Dehqonlar hokimiyat ni boshqarishda qatnashishdan va qariyb barcha yuridik huquqdardan mahrum edilar. Ular tuda yoki qisman feodallar mulki maqomida bо`lgan. Demak, quldorlik va feodal jamiyatla ri da oshkora ijt im oi y tengsi zl ik va davlat h okimiyatining sinfiylik mohiyati yaqqol namoyon bо`ladi. Burjua jamiyatida qonun oldida barcha rasman teng bо`lib, tenglik prinsipi davlatlar konstitusiyalarida mustahkamlab qо`yilgan. Ammo ilk burjua jamiyatida qonunlar mulkiy, ma`lumotga oid va shu kabi senzlarni ham belgilagan va ushbu qonunlar mulki oz bо`lgan fuqarolarning saylov huquqlarini cheklab qо`ygan. Shu bilan hokimiyat iqtisodiy jihatdan boy guruhlarga xizmat qilgan. Huquqshunoslik fanida davlatga turli ta`rif lar beriladi. Davlat —muayyan hududni ishg`ol etgan va yagona hokimiyatga uyushgan xalqdir; dav lat — insonlarning yashash qoidasi shakli, ki shilar о`rtasidagi psixologik aloqa (psixologiya maktabi); davlat — absolyut ruhning mujassami (Gegel); davlat — organiq hodisa, voqelik, jonli organizm (G. Spenser va boshqalar). Davlat jamiyatga, mamlakatga va xalqka aloqador. U jamiyatdan, mamlakatdan, xalqdan tashq ari yas hamaydi. Davlatga ta`rif berishda uning turlari va shaklini e`tiborga olish zarur. Dav lat bir necha ming yillardan beri rivojlanib, о `zgarib kelgan. Shunga qa ramay, turli turdagi va sha kldagi davlatlar qandaydir umumiy belgila rini sa q lab qo lgan. Bu h ol hamma davlatlarga xos b о `lgan eng asosiy belgilarni aks ettiruvchi umu miy ta`rifga imkon beradi.

www.arxiv.uz X о` sh, davlatning qs anday belgilari bor? Davlat — siyosiy tashkilot. Lekin insoniyat jamiyati tarixida boshqa tashkilotlar ham b о `lgan va h ozir ham bor. Masalan, ishlab chiqarishni tashkil etish, siyosiy partiya, kasaba uyushmala ri va boshqa jamoat tashkilotlari shular jum lasidandir. Suveren b о `lmagan, qaram davlat tom ma`noda gi davlat emas. Shuning uchun suverenitet davlat ning eng muhim belgilaridan biridir. Davlat belgilaridan uning nomi, bayro g` i, gerbini farq q ila bilish lozim. Har bir davlat о `z nomini о `zi tanlaydi, о `z gerbi va bayro g` ini belgilab, ular ga о `ziga ma`q u l b о `lgan siyosiy va g`oyaviy mazmun beradi. Yuksak uyushq oq lik, e`ti qo d, ommani tarbiyal ash, yangi jamiyat qu rish y о `lidagi ijodiy, yara tuvchilik ishi davlatning о `ziga xos belgisidir. Davlat z о` rlik ishlatishdan voz kechmaydi, lekin z о`r lik davlatning asosiy mazmuni emas. Davlatning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 1. О `ziga xos ommaviy hokimiyatning – davlat hokimiyatining mavjudligi , ya`ni hokimiyat va boshqaruv apparatining, majburlash apparatining borligi. 2. Aholining hududlar b о `yicha uyushganligi . Bu fuqarolarning davlat chegaralari doirasida, muayyan ma`muriy-hududiy birliklarda yashashini bildiradi. 3. Suverenitet , ya`ni ichki va tashqi siyosatni о `tkazishda mustaqil b о `lish. 4. Huquq ijodkorligi , ya`ni davlat hududida yashovchi barcha kishilar rioya etadigan qonunlarni chiqarishga qodirlik. 5. Aholidan davlat apparatini saqlash hamda aholining kam ta`minlangan qismiga yordam berishga sarflanadigan soliqlarni t о `p-lash. 6. Umuminsoniy funksiyalarni (vazifalarni) bajarish , ya`ni hu-dudni k о `riqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash, umumiy farovonlik maqsadlarini amalga oshirish. Davlat hokimiyatining о `ziga xos xususiyatlari Davlat hokimiyati — ijtimoiy hokimiyatning bir turidir. «Davlat hokimiyati» tushun «si yos iy hokimiyat» tushunchasiga yaqin tura di. Bir guruh huquqshunos olimlar siyosiy h oki miyat davlat hokimiyatidan kengro q tushuncha, deb

www.arxiv.uz hisoblaydilar. Chunki siyosiy hokimiyat fa qa t davlat tomonidangina emas, balki jamiyat siyos iy tizimining boshqa tarkibiy qismlari b о `lmish siyosiy partiyalar, jamoat birlashmala ri va boshqalar tomonidan ham amalga oshirila di. Ikkinchi guruh mualliflar esa «siyosiy hokimiyat » va «davlat hokimiyati» tushunchalari sino nim deb h isoblaydilar. Davlat ho kimiyatining о `ziga xos xususiyatla ri quyidagilardan iborat: birinchidan, davlat hokimiyati butun jamiyatga joriy etiladi; ikkinchidan, davlat hokimiyati ommaviysiyos iy x arakterga ega; u chi nchidan, davlat hokimiyati davlat majbur loviga tayanadi; t о `rtinchidan, davlat hokimiyati maxsus shaxs lar, ya`ni mansabdor shaxslar, davlat xizmatchi lari, siyosatdonlar va boshqalar tomonidan amal ga oshiriladi; beshinchidan, davlat hokimiyati soliklar tizi mini о `rnatadi; oltinchidan, davlat hokimiyati axrlining hudud iy belgisi b о `yicha b о `ladi. Davlatning mohiyati Davlat — syyosiy hokimiyat tashkiloti bо`lib, muayyan hududda turli sinfiy, umuminsoniy, di niy, milliy. va boshqa manfaatlarni amalga oshirishga kо`maklashadi. Davlatning mo h iyati uning faoliyatining maz munini tashkil etadi. Davlatni uning faoliyati bilan aralashtirmaslik kerak. Davlat faoliyati uning muayyan voqelik sifatida namoyon b о` li shi dir. Har bir davlat u yoki bu jamiyatda t u tgan о `rniga qarab о `z mohiyatiga ega b о `ladi. Davlatning mo h iyatini aniqlashda shakl va mazmun jihatiga e`tibor berish zarur: birinchidan, har qa nday davlat — siyosiy hokimiyat tashkiloti. Bu masalaning shakliy tomoni. ikkinchidan, davlat kimning manfaatlariga xizmat qiladi. Bu masalaning mazmun jihatidir.

www.arxiv.uz Davlatning mohiyatiga asosan ikki xil (sin fiy va umumijtimoiy) yondashuvlarni k о `rsatish mumkin. Sinfiy yondashuv da davlat ik,tisodiy h ukmron sinfning siyosiy h okimiyatining tashkiloti si fatida q araladi. Bunda davlat faqat hukmron sinfning manfaatlarini ta`minlashga xizmat qil adi, uning umuminsoniy jihati ikkinchi da rajali b о `ladi. Umumijtimoiy yondashuv da davlat turli sinf va ijtimoiy guru hl arning manfaatlarini kel ishtiruvchi siyosiy hokimiyat tashkiloti sifa tida namoyon b о `ladi. Davlatning mohiyatiga taalluqli bu ikki aso siy yondashuvdan tashqari, yana diniy, milliy, ir q iy va boshqa yondashuvlarni k о `rsatish mum kin. Ular muayyan, bir davlat siyosatida milliy, Diniy, ir q iy va boshqa manfaatlar ustuvor ahamiyatga ega b о `lganda ayni q sa muhimdir. Demak, davlatning mohiyati murakkab va kо`p qirrali. Davlatning mohiyati sinfiy va umumij timoiy xususiyatlar bilangina cheklanmaydi. Har qanday davlatning mohiyati aniq tarixiy sharoi tlardan kelib chiqadi, unda u yoki bu jihatlar ustunlik qiladi. Davlatning mohiyati tо`g`risidagi nazariyalar Davlatning mohiyatini ilmiy о`rganish uchun faqat sinfiy yondashuv kifoya emas. Bu о`rinda davlat tutrisidagi turli nazariyalardan, ya`ni «elitar», «texnokratik davlat», «plyuralistik demokratiya», «umumiy farovonlik davlati» kabilarning xulosa va qoidalaridan foydalanish zarur. Davlatning paydo bо`lishi, davlat hokimiyat ining mohiyati, maqsadi, vazifalari, davlat rivojlanishining yullari tо`g`risida har xil nazariyalar mavjud. Bu davlatning murakkab ij timoiy hodisa ekanligi, uning utmishda va xozirgi kundagi turlituman shakllari, ayni paytda davlatning siyosiy hokimiyatni amalga oshirish, undagi faoliyatining har xil sinf va ijtimoiy guruhlarning manfaatlariga dahldor ligi bilan bog`liq. Bu obyektiv omil. Agar muammoga ilmiy nuqtai nazardan yonda shilsa, u turli mualliflarning har xil mafku raviy va siyosiyfalsafiy nuqtai-nazarlari bilan ham bog`liqligini kо`rish mumkin.

www.arxiv.uz Davlat haqidagi nazariyalarni tо`rt guruhga aj ratish mumkin. Birinchidan, davlatning mohiyati haqidagi na zariyalar; Ikkinchidan, davlatning maqsad va vazifala ri t о `g`risidagi nazariyalar; Uchinchidan, davlat faoliyatining vosita va usullari t о `g`risidagi nazariyalar; T о `rtinchidan, davlatning rivojlanish y о` lla ri va isti q bollari t о `g`risidagi nazariyalar. Turli huquqshunosolimlar davlat bilan bog`liq muammolar t о `g`risida mulohaza yuritib, qayd etilgan masalalarning barchasiga u yoki bu yusinda murojaat etadilar. Turli guruhlarga oid nazariyal ar umumiylikka ega b о `lgan har xil nazariyalar ni vujudga keltiradi. Davlatning modiyati haqidagi nazariyalarga quyidagilarni kiritish mumkin. 1. Elitar nazariY. Mazkur nazariya XX asr bo shida vujudga kelgan (V. Poreto, T. Moski) va XX asrning о `rtalarida rivoj topgan (X. Lassu el, D. Sartori, T. Day va boshqalar). Bu nazariyan ing asosiy g`oyasiga k о `ra, xalq ommasi davlatni idora qilishga q odir emas, binobarin, mazkur boshqaruvni jamiyat tepasida turgan elita amal ga oshirishi zarur. Elita kelib chiqishi, ma`l moti , t a j r i b a s i , q o b i l i y a t i g a k о ` r a t a ` r i f l a nadi. Ayni paytda ushbu tabaqaga taalluqli b о `lma ganlar xalq ommasi hisobiga t о` ldirilishi, ya`ni omma orasidagi eng qo biliyatilar ushbu tabaqaga qо` shilishi mumkin. Mazkur nazariyaning hozirgi kundagi taraf dorlari bir necha elitalar mavjudligi, ular orasida hokimiyat uchun kurash borayotganligi, lekin xalq о `z saylov huquqidan foydalanib elitalarning faoliyatini nazorat qilishi mum kinligini e`tirof etadilar. Chindan ham hokimiyatni joriy etish о` ta cheklangan kishilar doirasi — deputatlar, davlat ma h kamasi xodimlari va ho kazolar tomonidan amalga oshiriladi. Aslida mazkur kishilarning xalq turli ijtimoiy guruh va qa tlamlar man faatlarini ifoda etishi muhimdir. Shu maqsad da xalq tanlagan va vakil qilgan kishilarning ishi ustidan faol nazoratni ta`minlash, ular ning elitaligini

www.arxiv.uz tushunish zarur. Shub h asiz, ushbu nazariyaning salbiy jihatlari ham bor. Masalan, aholining hokimiyatdan u zo ql ashtiri lishi, h okimiyatning sinfiy tabiatini inkor etish kabilar. 2. Plyuralistax demokratiya nazariyasi . Maz kur nazariya ham XX asrda paydo b о `lgan. Uning vakillari G. Laski, M. Dyuverje, R. Darindorf, R. Dal kabi olimlardir. Ushbu nazariya sotsial - demokratlar, shuningdek, liberallar qarashla rining ham in`ikosidir. Mazkur nazariyaga k о `ra hozirgi jamiyatda sinflar, mohiyatan y о `qolib ketdi, hokimiyat esa о `z sinfiy tabiatidan xa los b о `ldi, jamiyat turli belgilar — yosh, kasb kor, turar joy, manfaatlar doirasi va boshqalarga k о `ra vujudga keladigan kishilarning ij timoiy birlashmalari (stratlar) yi g` indisidan iborat, shunday qilib, q ariyalar va yoshlar, s p ortchilar va q a h va hо` rlar kabilarning ijtimo iy birlashmalari mavjud. Ushbu nazariyaga k о `ra, har bir odam k о `pgina jamoat birlashmalariga a`zo b о `ladi, ular aso sida davlat idoralariga «tazyiq» о `tkazadigan va natijada davlat siyosatini y о` naltiradigan siyos iy va ijtimoiy uyushmalar tashkil etiladi. Dem ak, h ar bir odam, birlashma davlat hokimiyati «zarrasi»ga ega b о `ladi, davlatni boshqarishda faol ishtirok etadi. Natijada davlat umumiy irodani, butun jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan omilga aylanadi. Ushbu nazariyaning ijobiy jihati uning chinakam demokratik tav sifga egaligidan, barcha fuqarolarning davlatni boshqarishda q atnashuvini asoslashdan ibo rat. 3. «Umumiy farovonlik davlati» nazariyasi. Mazkur nazariya ikkinchi jadon urushidan s о `ng paydo b о `lgan va u ilgari mavjud b о `lgan, davlat ning ijtimoiy dayotga aralashmasligi ta`limotiga q arama -q arshidir. Bunda huquq b u zarlik holatlari istisno etiladi («davlat tungi qo rovuldir» nazariyasi). Uning mo h iyati 30 - yillarda D. Keyns tomonidan ifoda etilgan. Mazkur na zariya D. Myurdal, G. Pigu, K. Boulding, V. Mund larning tadqiqotlarida rivojlantirilgan. Bu nazariyaning bosh g`oyasi — davlatning sinflar ustidan ma qo midir. Shu bois, u a h olining barcha qatlamlari manfaatlarini ifoda etishi, bar chaning farovonligini ta`minlashi lozim. Maz kur nazariyaning vujudga kelish sabablari ri v ojlangan mamlakatlardagi ah oli h ayot daraja s ining yuqori darajada ta`minlanganligi, ij timoiy, madaniy va boshqa

www.arxiv.uz so h alarda yirik davlat dasturlarining amalga oshirilganligidir. Bu nazariya har bir insonning qadr -q immatiga e`tibor beradi, uning manfaatlarini davlat fa oliyatining asosi deb hi soblaydi. Mazkur nazariyaning ijobiy jihati, fikri m i zcha, um um i nsoni y qadri yat l ar va i nson huquqlarining ustuvorligi unga asos qilib olin ganligidir. 4. «Texnokrati k davlat» nazariyasi. Mazkur na zariya XX asrning 20 - yillarida vujudga kelib, 60 - 70 yillarda ancha keng tar q aldi. Ushbu naza riya tarafdorlari orasida T. Veblen, D. Barnxeym, G. Saymon, D. Bell kabi olimlar bor. Bu nazariya elitar nazariya tgishiniga juda uxshab ketadi. Lekin u xozirgi voqelikni ham inobatga oladi. Mazkur nazariyaga k о `ra, jamiyatni mutaxassis boshqaruvchilar, menedjerlar boshqarishlari lozim (aksariyat hollarda ular chindan ham boshqa radilar). Ayni paytda shular jamiyatning haqiqiy ehtiyojini, uning oqilona rivojlanish y о` llarini, buning uchun zarur vositalarni aniq lashga qo dir. Bu jamiyatning ilmiy asoslangan progressiv rivojini ta`minlaydigan boshqaruv imkonini yaratadi. Mazkur ta`limotning g`oyala ridan boshqa nazariyalarda ham faol foydala nilmo q da, chunki ular faqat davlatning moxiyat iga emas, balki uning boshqa ji h atlariga ham taalluqlidir. «Texnokratik davlat» nazariyasi paydo b о `lishi aksariyat mamlakatlarning texnik vositalar, jumladan, komttyuterlarni, radioelektronikani о `zlashtirish va ulardan foydalanishdagi muvaffa q iyatlarga erishganligi bilan bog`liqdir Ushbu nazariyaga k о `ra, texnikaning bundan key ingi rivojlanishi davlat boshqaruvining ak sariyat muammolarini yangitdan h al etish imko nini beradi. Masalan, radiotelevizion texni kadan foydalanib fuqarolardan sotsiologik s о `rov, hatto, referendum о `tkazish mumkin. Shun day qilib, kompyuterlar ayrim kishilarning irodasidan mustasno holda yechimlarga kelishning imkonini beradi. Ushbu yechimlar adolatli va okilona b о `ladi. 5. Davlatning bundan keyingi rivojini ba sho rat qiluvchi nazariyalar orasida «Konvergens iya nazariyasi» ajralib turadi. U XX asrning 50 - 60 yillarida paydo b о `lgan (D. Gelbreyt, R. Aron, P. Sorokin asarlari). Ushbu nazariyaning moxiyat i —

www.arxiv.uz insoniyatning x;ozirgi davrdagi rivojla nish bos q ichidagi ikki tizim, ya`ni Fap6 — A Q SH, Angliya va bo shq a davlatlarning sotsialis tik lager mamlakatlari bilan о `zaro ta`sirida vujudga kelganligidir. Natijada h ar bir guru h bir-biridan yaxshi tomonlarni qabul qilib, dav latlarning mo h iyatiga, uyus hi shiga, faoliyat shak llariga va h okazolarga k о `ra yaqinlashuvi yuz ber adi. Bu shun g a olib keladiki, muayyan vaqtdan s о `ng ular orasidagi tafovut deyarli y о `qoladi va bir xildagi «postind u strial davlatlar» — «umu miy farovonlik» davlatlari paydo b о `ladi. Mazkur nazariya mualliflarining bashoratla rini t о `g`ri deb ba h olash mumkin, zero uning aksariyat g`oyalari h ozirgi hayotda о `zining tasdi g` i ni topdi. 6. Davlatning tarixiy - materialistik nazariyas i. Bu nazariya davlat mavjudligi va rivojining k о` pgana jihatlarini ta hli l etadi. Ushbu naza riya zaminida tarixiy materializm va sinfiy g`oyar yot di. Davlat iqtisodiy hukmron sinf ining hokimiyat qu roli sifatida tal qi n etiladi. Davlatning xususiyatlari, eng avvalo, jamiyat ning muayyan bosqichdagi iqtisodiy rivojlani shi bilan belgilanadi. Ma q sad — sotsialistik, s о `ngra kommunistik jamiyatni q urish, davlatning pirovard ta q diri esa uning kommunistik jamiyat q urishi bilan barham topishidir. 7. Huquqi y davlat nazariyasi. Ushbu nazariyaga muvofik. ijtimoiy hayotning barcha sohalarida huquqning hukmron b о `lishi, davlat faoliyatining vosita va usullarini oydinlashtiradi. Mazkur nazariya mualliflari, davlat faoliyati huquqiy maqsadlarda, huquq asoslarida va huquqiy vosi talar yordamida amalga oshirilishi t о `g`risida haql i ravishda fikr yuritadilar. Mazkur nazariya h ozirgi kunda keng tarqalgan. U eng dolzarb va taraqqiyparvardir. Jamiyatni demokratlasht irish, davlat idoralari ishida о `zboshimchalik va qon unsizlikni bartaraf etishga y о` nalganli gi uning ijobiy jihatidir. Davlat t о`g` risidagi nazariyalar turli - tuman. Ular t о `g`risida gapirganda, davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi о `rnini aniqlashga q aratil gan nazariyalar xaqida ham mulohaza yuritish lo zim. Shu yerda jamiyatning siyosiy tizimi tushun chasiga e`tibor qa ratish joiz.

www.arxiv.uz Davlat tipologiyasi Davlat tipologiyasi tushunchasi Davlat — turlituman xususiyat va belgilarga ega bо`lgan murakkab va kо`p k;irrali ijtimoiy hodisadir. Bu esa davlatlarni turlicha tasnif lashga imkon beradi. Masalan, davlatlarni hudud larining katta-kichikligiga qarab ulug`, katta, о`rta, kichik davlatlarga bо`lish mumkin. Davlatga tarixiy yondashuv asosida davlatlarni qadimiy, о`rta asr va hozirgi zamon davlatlariga ajratsa bо`ladi. Tarixiy va madaniy rivojlanishg a kо`ra esa davlatlar dehqonchilik bilan shug`ulla nuvchi va sanoat bilan shug`ullanuvchi davlatlarga (yoki indо`strial rivojlanishgacha, industrial va postindustrial davlatlar) bо`inadi. Ma`rifiylik (sivilizatsiya) tavsifiga kо`ra davlatlar — Sharq, Fap6 va aralash (о`rta holat dagi), iqtisodiy rivojlanish darajasiga kо`ra esa — yuksak darajada rivojlangan, о`rta darajada rivojlangan va «qashshoq» davlatlarga bо`linadi. Ushbu tasniflarning aksariyati davlatdan kо`ra kо`proq jamiyatni tavsiflaydi. Buning ajabla nadigan joyi yо`q. Mazkur tasniflarning biror tasi ham davlatni boshqa hodisalardan ajratib turgan bosh omil — siyosiy hokimiyatni amalga oshirishni inobatga olmaydi. Shu bois, hokimiyat munosabatlariga kо`ra tasniflash muhim. Bun da hokimiyatning mohiyati, uning sinfiy va ijtimoiy ahamiyati tavsiflanadi. Davlatlar shunga kо`ra turlarga ajratiladi. Davlat tipologiyasi — davlatning mohiyatan о`ziga xos xususiyatlarini ajratishda yoki biror tipga mansubligini belgilashda foydalanadigan ta`limot, bilimlar tizimidir. Demak, davlat tipologiyasi — davlatlarni muayyan mezon asosida turlarga ajratish, tasnif lashdir. Huquqshunoslik fanida davlat tipolo giyasiga ikki xil yondashuvni sinfiy va ma`rifiy — ajratib kо`rsatish mumkin. Davlat tipologiyasiga sinfiy yondashuv

www.arxiv.uz Birinchi yondashuv — sinfiy yondashuv bо`lib, unda davlat tipologiyasining asosiy mezoni ij timoiyiqtisodiy formatsiyalar hisoblanadi. Davlat ishlab chiqarish munosabatlari tipiga kо`ra, iqtisodiy bazis ustidagi element sifa tida — quldorlik, feodal, burjua va sotsialis tik davlat tiplariga bо`inadi. Bu tipologiya dav latlarning sinfiy tipologiyasi deb ataladi. Bu tipologiyada , birinchidan, davlatlar muayyan ijtimoiy-iqtisodiy omillar asosida tiplarga ajratiladi; ikkinchidan, davlatlar о`z taraqqiyot ida ma`lum bosqichlarni о`tishini ularning ta biiy-tarixiy xarakteri kо`rsatadi. Sinfiy tipologiyaning kamchiliklari quyida gilardan iborat: birinchidan, barcha davlatlarni bu tipologiya doirasiga kiritish mumkin emas; ikkiichidan, bu tipologiyada milliy, madaniy, diniy va boshqa bir qator omillarga yetarlicha e`tibor berilmaydi. Davlat tipologiyasiga ma`rifiy yondashuv Ikkinchi yondashuv — sivilizatsiya 1 [4] mezoniga asoslangan davlat tipologiyasidyr. Bu yondashuv da ma`naviy belgilar, ya`ni madaniy, milliy, diniy, psixologik va boshqalar tipologiyaning asosiy mezoni hisoblanadi. Bu tipologiyani dav latlarning ma`rifiy (sivilizatsiyaviy) tipo logiyasi deb atash mumkin. Bu yondashuvning kо`zga kо`ringan vakili A. Toyn bidir. Uning fikricha, sivilizatsiya — jamiyat ning milliy, diniy, jugrofiy va boshqa belgi larining yaxlitligi bilan ajralib turadigan muayyan holatidir. Shu belgilarga k о `ra, davlatlarni Sharq, va Rarb sivilizatsiyasi asosida — Fapo va Sharq davlatlariga, qadimiy va о `rta asrlar sivilizatsiyasiga k о `ra — qadimiy va о `rta asrlar davlatlariga b о `lish mumkin. Ma`rifiy tipologiyaning ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat : birinchidan, ma`lum sha roitlardagi madaniy omillar tipologiyaning asosiy mezoni qilib 1 [4] Цивилизация (лотинча «civilis» — фуқаровий, ижтимоий) - жамиятнинг ўз тараққиёти жараёнида яратган моддий ва маъ навий бойликларини янада кўпайтириб ҳамда такомиллашти риб бориш усуллари мажмуи

www.arxiv.uz olinadi; ikkinchidan, ma` naviy mezonlarning k о `pligi, muayyan sivili zatsiya ning о `ziga xos xususiyatlari tipologiyani aniq amalga oshirishga imkon beradi. Shu bilan birga, davlatlarning ma`rifiy tipo logiyasi ham bir k,ator kamchiliklarga eta. Ular kuyi dagilardan iborat: birinchidan, ij timoiy - i q ti sodiy omillar yetarlicha hisobga olinmaydi; ik kinchidan, bu tipologiya davlat tipologiyasiga qara ganda, kо`proq jamiyat tipologiyasidir. Sivilizatsiyaviy tipologiya sinfiy yondashuv dan ancha keng. Ma`rifiy tipologiyada davlat sivilizatsiya maxsuli sifatida namoyon b о `ladi. Davlatning tarixiy tiplari tushunchasi Tipologiya davlat tipi degan ilmiy tushuncha ni ajratib kо`rsatishga olib keladi. Davlatning tipi quyidagi xususiyatlardan iborat: birinchidan, davlatning tipi, iqtisod, ishlab chiqarish usuli, ijtimoiyiqtisodiy formatsiyalarning tabiatiga bog`liq bо`lgan hokimiyatning sinfiy taalluqligidan kelib chiqadi, Davlatda gi hokimiyat odatda, qо`lida ishlab chiqarish vosi talari mavjud bо`lgan iqtisodiy jihatdan hukm ron sinfga xizmat qiladi; ikkinchidan, sinfiy manfaatlarning aks eti shiga asoslangan bir mohiyatli hokimiyatga ega davlatlar guruhi birlashtiriladi. Bu davlatlar ni quldorlik, feodal, burjua va sotsialistik davlatlarga bо`lishga olib keladi; uchinchidan, davlatning tipi biror davlatning uyushganligi, maqsadga intilishi, amal qilish va rivojlanishidagi umumiy, jо`z`iy jihatlar ni belgilashga imkon beradi; tо`rtinchidan, bir tipdagi davlatlardan keyin boshqa tipdagi davlatlar, ya`ni quldorlik davlatidan sо`ng feodal davlat, feodal davlatdan sо`ng burjua davlati kelishi qonuniyatlari aniq langan. Albatta, oxirgi almashuv (burjua davla ti bilan sotsialistik davlat almashuvi)da ol dingi tiplarning о`zaro almashuv qonuniyatlari tarixan tasdiqlandi. Davlat va huquqning mohiyati hamda mazmuni ni chuqur tushunib yetish uchun umumiylikdan xu susiylikka, davlat va huquq umumiy tushunchasidan qadimiy davr davlati va huquqi tushunchasiga, о`rta asrlar davlati va huquqi

www.arxiv.uz tushunchasidan yangi va hozirgi zamon davlati va huquqi tushun chasiga tomon borish va kurib chiqish lozim. Shun da muammoni yanada aniqlashtirish muayyan dav lat va huquqni о`rganib bо`lib, davlat va huquq tarixi va nazariyasini о`rganishga о`tishga imkon beradi. Kishilik jamiyati tarixi uch katta tarixiy davrdagi davlat va huquqning uch turini, ya`ni qadimiy, о`rta asr va yangi zamon davlati va huquqi tizimini bergan. Jamiyat, davlat va huquq taraqqiyotining qonuniyati ana shunday. Tarixning taraqqiyot yо`li shundan iborat. Kishilik jamiyati о`zining quyi bosk;ichidan yuqori bosqichiga, qadimiy jamiyatdan о`rta asr larga, undan yangi va hozirgi zamon jamiyati to monga rivojlanadi, buning teskarisi bо`lmaydi. О`z taraqqiyotida ba`zi bosqichlarni chetlab о`tish, ba`zi taraqqiyot bosqichini boshqa mamlakatlardan farqri о`larok; boshdan kechirish mumkin, lekin bunda taraqqiyotning bosh yо`li barcha xalqlar uchunumumiy bо`lib qolaveradi, ular kishilik si vilizatsiyasshteng umumiy qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Shunisi xarakterliki, jamiyat ta raqqiy etgan sari xalqlarning bir-birlari bi lan munosabati, bir-biriga ta`siri ham tobora oshib boradi. Buni shunda kо`rish mumkinki, ibti doiy- jamoa tuzumidan davlatli jamiyatga о`tish ba`zn xalqlarda eramizdan bir necha ming yil oldin. boshqa xalqlarda esa kо`p asrlardan keyin boshlangan. Dunyo miqyosida о`rta asrlarga о`tish dn kо`ra ozroq vaqtni oldi. О `rta asrlardan yangi zamonga о `tish bundan h am tezro q b о`l di. Huquqshunoslik fanida, aynikra sovet davri dagi huquq shunoslikda, asosan t о` rt tipdagi — quldor lik, feodal, kapitalistik, sotsialistik dav latlar farqlanadi. Fikrimizcha, ilk ikki tiplar faqat Yevropada mavjud b о `lgan, qo lgan hududlarda — Osiyoda, Afrikada, Amerikada esa davlatlar boshqacha tipga mansub b о `lganlar. Ularni Rarbdagi davlatlardan farqli ravishda, davlatning shar q ona tipiga mansub deyish mumkin. Ular bir-biri dan h am mo hiyat , h am funksiyalari, ham jamiyat hayotidagi roli, vazifasi, shakli, faoliyat metod lari, maqsadlari j ih atidan farq qiladi. Davlat tipologiyasiga Fapbcha va Sharqona yondashuv

www.arxiv.uz Sinfiy yondashuvning tor doiralari kо`p ji hatlarda namoyon bо`ladi. Chunki barcha davlatlar ham davlatning sinfiylik yondashuviga asoslan gan tipologiyaga sigavermaydi. Shu munosabat bilan Sharq davlatlarining tipologiyasi muam mosini kо`rsatish lozim. Afsuski, huquqshunos olimlar о`rtasida mazkur masala yetarlicha о`rganilmagan. Quldorlik yoki feodal davlat tipla rini «Sharq davlati turi» ga taallukli qilib kо`rsatish keng tarqalgan. Holbuki, Sharq davlatlari о`zining sivilizats iyaviy mazmuniga kо`ra Fapb davlatlaridan tub dan farq qiladi. Masalan, Fap6 davlatlarida siyos iy hokimiyat iqtisodiy hukmron sinf qо`lida bо`lib, davlat hokimiyati bevosita iqtisod, aso siy ishlab chiqarish vositalariga mulk egaligi tabiatiga bog`liq. Sharq davlatlarida esa ustuvor lik ayni davlat hokimiyatining о`zidadir. Chunki, iqtisodiy sohalardagi xrkimlik, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish imkoni siyosiy hukmronlikka bog`liq bо`ladi. Sharq mamlakatlarida xususiy mulk mavjud bо`lmagan, ayni paytda davlat mulki rahbar doiralar qо`lida bо`lgan. Shu bois, Sharq davlatlarini Yevropa davlat lari tiplariga mansub deb topish va ularni «ka pitalistik davlatlargacha» bо`lgan bir tipga bir lashtirish (feodal va quldorlik davlatlariga) tо`g`ri emas. Buning ustiga, Sharq davlatlari Yev ropa davlatlaridan farq kdlish bilan birga, о`z mohiyat xususiyatlariga ham ega edilar. Jumladan, Xitoyda quldorlik amalda mavjud bо`lmagan, Misr va Ossuriyada esa davlat ancha muhim mavqe ga ega bо`lgan. Bu mintaqada davlat hokimiyati tizrtmida ruhoniylar mavqei ham turlicha bо`lgan, h uquqiy tizimlar ham bir-biridan jiddiy farq qi lgan. Fikrimizcha, davlat tipologiyasiga Fap6 cha va Sharqcha yondashuv mavjudligi tо`g`risida ga pirish tо`g`riroq bо`lsa kerak. Davlat hokimiyati aksariyat ijtimoiy guruh deb baholanmaydigan kichik guruh (davlat hoki miyati tepasidagilar, partiya-davlat elitasi va ho kazo)lar qо`lida bо`ladi. Albatta, bunday guruh biror sinf yoki ijtimoiy guruhding manfaat larini ham ifoda etishi mumkin. Aksariyat hol larda shunday bо`ladi ham, u holda hokimiyatning sinfiy mazmuni, binobarin, davlat tipi kо`zga tashlanadi.

www.arxiv.uz Biroq kо`pincha bunday guruh faqat о`z manfaatlarinigina ifoda etadi. Shuning uchun davlat hokimiyati hamisha ham faqat sinfiy ta biatga ega bо`lavermaydi. Kо`p hollarda bunday guruh ijtimoiy tayanchga ega bо`lish maqsadida dinga murojaat qiladi (Sharq davlatlaridagidek), sobiq SSSRda Sta lin davrida bо`lganidek jismoniy va mafkura viy tazyiqni amalga oshiradi. Sharq davlatlarining xususiyatlari Turli davrdagi davlatlarni tavsiflashga ki rishishdan oldin «Sharq tipi» dagi davlatlar ning xususiyatlariga qisqacha tо`xtab о`tish lozim. Mazkur davlat tipining tarixda ilk tip bо`lgan ligini alohida ta`kidlash kerak. Ilk davlat lar bundan 5 ming yillar muqaddam sо`g`orila digan dehqonchilik mintaqalari (Misr, Hind va Xitoy)da paydo bо`lgan, Ularning paydo bо`lishi ga sabab, sо`g`orish tizimlari qurilishi na tijasida mehnat unumdorligining tez sur`at lar bilan oshib borishi bо`lgan qishloq xо`ja lik ishlab chiqarishining bunday tabiati ja moaning saqlanib qolishiga olib kelgan. Oilaning bir о`zi suv inshootlari tizimini q urish va undan foydalanishning uddasidan chika olmagan. Shu bois Sharq mamlakatlarida yerga xususiy mulkchilik paydo bо`lmagan, ishlab chi qarish vositalariga egalik qiluvchi sinflar ham vujudga kelmagan. Davlatning kelib chiqish jarayonida piramida kabi qurilgan jamiyat paydo bо`lgan eng yuqorida yagona hokimiyat egasi podshoh, fir`avn, shoh, xon о`rtada uning eng yaqin safdoshlari, maslah atchilari — vazirlar, quyida pastroq rutbada amaldorlar joylashgan. Piramidaning asosini esa qishloq xо`jalik jamoalari tashkil ettan. Ushbu jamoalar ijtimoiy mahsulotning anchagina kis mini soliq tarzida davlat mahkamasiga tо`laydi gan ekspluatatsiya obyekti bо`lgan. Albatta, Sharq mamlakatlarida umuman xusu siy mulk mavjud bо`lmagan, deb aytish mumkin emas. Xususiy mulk shoxlarning qasrlari, qul lari, qimmatbaho mulklari tarzida, savdogar lar va hunarmandlarning bir qismida esa kapi tal va moddiy boyliklar tarzida mavjud bо`lgan. Biroq xususiy mulk Sharq jamiyatida ijtimoiy ishlab chiqarshda muhim mavqega ega bо`lmagan. Ijtimoiy boylikning asosiy hissasi davlat va saroy

www.arxiv.uz mulkidagi erkin jamoa a`zolari yoki qо`l lar tomonidan barpo etilgan. Qullar faqat dav lat va saroy mulkidagina mavjud bо`lgan. Shun day qilib, yagona davlat mulki mavjud bо`lgan, davlat podshoh shaxsida «barcha narsa»ga egalik qilgan. Jumladan, u barcha aholining hatto, о`ziga eng yaqin bо`lganlarning hayoti va mulkiga ham hо`jayinlik qilgan. Sharq jamiyati tub о`zgarishlarga uchramaydigan barqaror tabiatga ega bо`lgan. Jumladan, qadimgi Misrda davlat eramizdan avvalgi IV—III ming yilliklarda paydo bо`lib, 30 asrdan kо`proq vaqt davomida faoliyat kо`rsatgan. 50 asrcha muddat da vomida Xitoy davlati amal qilgan va u qariyb XIX asr oxirlarigacha о`zgarmay kelgan. Fap6 davlatlari Sharq davlatlaridan ancha keyin paydo bо`lgan, biroq ular tez rivojlanib ketgan. Aynan Yevropada ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar (va davlat tiplari)ning tezroq al mashuvi yuz bergan. О`tish davri davlatlari Mustamlakachilik asoratidan ozod bо`lgan mam lakatlardagi davlat tabiatini tahlil etish katta qiziqish uyg`otadi. Ularda aksariyat shunday vazi yat vujudga keladiki, unda birorta ham sinf hokimiyatni olish va uni о`z qо`lida saqlab tu rish uchun yetarlicha kuchga, uyushqoqlikka ega bо`lmaydi, Bunday mamlakatlarda aksariyat tur li ijtimoiy kuchlarning bloki vujudga kela di, ular umummilliy manfaatlar asosida bir lashadilar. Biroq bunday birlashmalar aksari yat vaqtinchalik bо`ladilar va umummilliy man faatlarni yechish asnosida ularda sinfiy yoki umumijtimoiy manfaatlarning kuchayishi vu judga keladi. Shu bois, davlatning bunday ti pini о `tish davri davlati deb atash mumkin. Biroq bunday vaziyat uncha k о `p uchramaydi. Ak sariyat hokimiyat sinfiy kuchlar bloki q о `lida emas, balki kichik partiyaviy, harbiy yoki boshqa turdagi elita q о `lida b о `lib, u umumijtimoiy vazifalarni amalga oshiradi, eng avvalo, о `z manfaatlarini k о `zlab ish yuritadi. Bundan tashqari, an`anaviy sinfiy yondashuv bir ijtimoiyiqtisodiy formatsiyadagi davlat lar orasida mo h iyatan farqlar mavjudligini tu shuntirmaydi.

www.arxiv.uz Chunonchi, h ozirgi Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) davlati bilan apar teid davridagi JAR davlati о `rtasida farq mav jud. Yoxud sobiq sovet davlati stalinizm va «qayta kurish» davrlarida t u rli mohiyatga ega davlat edi. Ushbu muammolar davlat mo h iyatining yana bir ji h atidan kelib chiqqan holda tushuntirilishi mumkin. Shunga qaramay, davlatning umumijti moiy moxhiyati (sinfiy mo h iyat singari) hokimiyat munosabatlarida k о `rinadi. Bu yerda davlat hokimiyatining aholining katta qismiga taalluqli ligi xususida emas, balki jamiyatning q о `lida davlat hokimiyati b о `lgan qismi t о `g`risi da ran bormokda.

www.arxiv.uz Hozirgi zamon davlatlarining turlari Hozirgi kunda huquqshunoslik fanida davlat lar totalitar, avtoritar, liberal va demokra tik davlatlarga bо`lib о`rganilmokda. Bunday tasniflash tobora keng qо`llanilmokda. Uning о`ziga xos jihatlari bor. Totalitar davlatda «davlat — hamma narsa, inson esa — hech narsa» degan g`oya hukmronlik qiladi. Barcha hokimiyat hukmron elita qо`lida bо`lib, boshqalar davlatni boshqarishdan chetla tiladi. Avtoritar davlatda h aqiqiy hokimiyat elita qо`lida bо`ladi, shaxsning manfaatlari davlat manfaatlariga qurbon qilinadi. Siyosiy sohada ijozat etilganidan tashqari, barcha narsa taqiqlanadi. Liberal davlatda jamiyat hayotining barcha sohalarida fuqarolarning huquq va erkinliklari rasman tengligi amal qiladi, fuqarolarning davlat ishlarida rasman qatnashuvlariga yо`l q о`yiladi. Taqiqlanmagan narsadan boshqasi ijo zat etilishi mumkinligi prinsipiga amal qilgan day bо`ladi, biroq davlat tuzumi va ijtimo iy tuzumni о`zgartirishga yо`l qо`yilmaydi. Demokratik davlat fuqarolarning davlat va jamoat ishlarini boshqarishda qatnashishi huquqlarini ta`minlaydi, shunday ishtirokka yor dam beradi. Shaxs huquq va erkinliklarining doirasi keng bо`lib, ularni amalga oshirish ham t a`minlanadi. Ijtimoiy hayotning barcha sohal arida qonunda bevosita taqiqlanmagan harakat larni amalga oshirishga yо`l qо`yiladi. Albatta, davlatlarning biz kо`rib chiqqan tip ologiyasi kamchiliklardan holi emas. Lekin, ta` kidlash joizki, mazkur tipologiya sinfiy yon dashuvga asoslangan tipologiyani muhim jihatlar bilan tо`ldiradi, kishilik taraqqiyotining tarixiy bosqichlaridagi davlatlar tipining umum e`tirof etgan bir qator xususiyatlarini ajra tib kо`rsatishga imkon beradi. D avlat tushunchasi, belgilari, mohiyati va tiplari

www.arxiv.uz Reja: 1 . Davlat tushunchasi va uning asosiy belgilari. 2. Davlatning mohiyati 3. Davlat tipologiyasi Davlat tushunchasi va uning asosiy belgilari «Davlat nima?» degan savol davlat va huquq nazariyasining eng asosiy masalalaridan biri dir. Huquqiy adabiyotlarda bu savolga javob ber ishda yagona nu qt ai nazar y о `q. Chunonchi, sovet huquqshu nosligida davlatning mo h iyati sinfiy nu q tai - nazardan cheklanmagan hokimiyat, hukmron sinf diktaturasi ma`nosida tal q in q ili nar edi. G` arbiy huquqiy nazariyalarda esa, davlat bu tun jamiyat manfaatlarini ifoda etadigan sin fiy, ijtimoiy ziddiyatlarni murosaga kelti radigan sinflar ustidagi tuzilma, qurol deb ta`riflanadi. Albatta, davlat tushunchasiga u yoki bu yonda shuvni dabdurustdan inkor etish t о `g`ri emas. Dav latga berilgan har q anday ta`rifni di qq at bi lan о `rganish kerak. Bunda asosiy e`tiborni dav latning mo h iyati nimadan iboratligiga q aratish lozim. Shu bois, mo h iyat mazkur h odisadagi bosh, belgilovchi, asosiy jihatdir, ya`ni bu hodisani tashkil etadigan ichki о `ziga xos xususiyatlari yi g` indisi b о `lib, ularsiz har qanday hodisa о `ziga xoslikdan mahrum b о `ladi. Davlat mo hi yati n ing asosiy ji h at i hokimiyat va uning kimga tegishl iligi masalasidir. Davlat kishilik jamiyati taraqqiyotining mu ayyan bosqichida paydo b о `ladi. Ushbu bosqichda ilgari mavjud b о `lgan ijtimoiy maxsulotni teng taqsimlash tizimi natija bermay q о `yadi, jami yatning yanada rivojlanishi uchun bo shq arish bilan shug`ullanadigan Sharq jamiyatlaridagidek siyosiy yoki Yevropa mamlakatlaridagidek siyosiy va iqtisodiy sohalardagi nuf u zli (elita) qa t lamining ajralib chiqishi zarurati tug`iladi. Bu esa, о `z navbatida, jamiyatning tabaqalarga b о `linishi ga olib keladi. Ibtidoiy jamoa tuzumida hokimiyat jamiyatning barcha a`zolariga taalluqli edi. Keyingi bosqichda esa hokimiyat siyosiy ma`no kasb eta boshlaydi, ya`ni u,

www.arxiv.uz eng avvatto, imtiyezli ijti moiy guruhlar, sinflar manfaatlari uchun xiz mat q ila boshlaydi. Binobarin, davlatning kel ib chiqishi hamisha ijtimoiy hokimiyatning ommaviy siyosiy hokimiyatga aylanishi bilan bog`liq. Bu, hokimiyatning ijtimoiy jamoa tu zumidan farq l i о `laroq, eng avvalo, jamiyatning imti yoz li qismi va sinfiy manfaatlarga xizmat qilishini bildiradi. Bunday holatda sinfiy yondashuv mazkur hokimiyatni tavsiflash, bunday Davlatning mohiyatini ta`riflashga imkon yara tadi. Davlat hokimiyatining tabiati har doim bir xil b о `lmaydi. Chunonchi, k.adimgi Afina va Rim dagi sinfiy lik hech qanday shub ha tug`dirmaydi. Mazkur davlatlarda hokimiyat quldorlar sinfi ga xizmat qilgan, quldorlar esa asosiy ishlab chiqarish vositalari (yer)ning, shuningdek, ishl ab chiqaruvchi (qullar)ning ham egalari bо`lgan lar. Qullar davlat hokimiyatini amalga oshirishda k.atnashish u yokda tursin barcha huquqlardan ham mahrum edil ar. О`rta asr jamiyatida ham hokimiyat feodallar — katta yer egalari qо`lida bо`lgan. Dehqonlar hokimiyat ni boshqarishda qatnashishdan va qariyb barcha yuridik huquqdardan mahrum edilar. Ular tuda yoki qisman feodallar mulki maqomida bо`lgan. Demak, quldorlik va feodal jamiyatla ri da oshkora ijt im oi y tengsi zl ik va davlat h okimiyatining sinfiylik mohiyati yaqqol namoyon bо`ladi. Burjua jamiyatida qonun oldida barcha rasman teng bо`lib, tenglik prinsipi davlatlar konstitusiyalarida mustahkamlab qо`yilgan. Ammo ilk burjua jamiyatida qonunlar mulkiy, ma`lumotga oid va shu kabi senzlarni ham belgilagan va ushbu qonunlar mulki oz bо`lgan fuqarolarning saylov huquqlarini cheklab qо`ygan. Shu bilan hokimiyat iqtisodiy jihatdan boy guruhlarga xizmat qilgan. Huquqshunoslik fanida davlatga turli ta`rif lar beriladi. Davlat —muayyan hududni ishg`ol etgan va yagona hokimiyatga uyushgan xalqdir; dav lat — insonlarning yashash qoidasi shakli, ki shilar о`rtasidagi psixologik aloqa (psixologiya maktabi); davlat — absolyut ruhning mujassami (Gegel); davlat — organiq hodisa, voqelik, jonli organizm (G. Spenser va boshqalar). Davlat jamiyatga, mamlakatga va xalqka aloqador. U jamiyatdan, mamlakatdan, xalqdan tashq ari yas hamaydi. Davlatga ta`rif berishda uning turlari

www.arxiv.uz va shaklini e`tiborga olish zarur. Dav lat bir necha ming yillardan beri rivojlanib, о `zgarib kelgan. Shunga qa ramay, turli turdagi va sha kldagi davlatlar qandaydir umumiy belgila rini sa q lab qo lgan. Bu h ol hamma davlatlarga xos b о `lgan eng asosiy belgilarni aks ettiruvchi umu miy ta`rifga imkon beradi. X о` sh, davlatning qs anday belgilari bor? Davlat — siyosiy tashkilot. Lekin insoniyat jamiyati tarixida boshqa tashkilotlar ham b о `lgan va h ozir ham bor. Masalan, ishlab chiqarishni tashkil etish, siyosiy partiya, kasaba uyushmala ri va boshqa jamoat tashkilotlari shular jum lasidandir. Suveren b о `lmagan, qaram davlat tom ma`noda gi davlat emas. Shuning uchun suverenitet davlat ning eng muhim belgilaridan biridir. Davlat belgilaridan uning nomi, bayro g` i, gerbini farq q ila bilish lozim. Har bir davlat о `z nomini о `zi tanlaydi, о `z gerbi va bayro g` ini belgilab, ular ga о `ziga ma`q u l b о `lgan siyosiy va g`oyaviy mazmun beradi. Yuksak uyushq oq lik, e`ti qo d, ommani tarbiyal ash, yangi jamiyat qu rish y о `lidagi ijodiy, yara tuvchilik ishi davlatning о `ziga xos belgisidir. Davlat z о` rlik ishlatishdan voz kechmaydi, lekin z о`r lik davlatning asosiy mazmuni emas. Davlatning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 1. О `ziga xos ommaviy hokimiyatning – davlat hokimiyatining mavjudligi , ya`ni hokimiyat va boshqaruv apparatining, majburlash apparatining borligi. 2. Aholining hududlar b о `yicha uyushganligi . Bu fuqarolarning davlat chegaralari doirasida, muayyan ma`muriy-hududiy birliklarda yashashini bildiradi. 3. Suverenitet , ya`ni ichki va tashqi siyosatni о `tkazishda mustaqil b о `lish. 4. Huquq ijodkorligi , ya`ni davlat hududida yashovchi barcha kishilar rioya etadigan qonunlarni chiqarishga qodirlik. 5. Aholidan davlat apparatini saqlash hamda aholining kam ta`minlangan qismiga yordam berishga sarflanadigan soliqlarni t о `p-lash. 6. Umuminsoniy funksiyalarni (vazifalarni) bajarish , ya`ni hu-dudni k о `riqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash, umumiy farovonlik maqsadlarini amalga oshirish.

www.arxiv.uz Davlat hokimiyatining о `ziga xos xususiyatlari Davlat hokimiyati — ijtimoiy hokimiyatning bir turidir. «Davlat hokimiyati» tushun «si yos iy hokimiyat» tushunchasiga yaqin tura di. Bir guruh huquqshunos olimlar siyosiy h oki miyat davlat hokimiyatidan kengro q tushuncha, deb hisoblaydilar. Chunki siyosiy hokimiyat fa qa t davlat tomonidangina emas, balki jamiyat siyos iy tizimining boshqa tarkibiy qismlari b о `lmish siyosiy partiyalar, jamoat birlashmala ri va boshqalar tomonidan ham amalga oshirila di. Ikkinchi guruh mualliflar esa «siyosiy hokimiyat » va «davlat hokimiyati» tushunchalari sino nim deb h isoblaydilar. Davlat ho kimiyatining о `ziga xos xususiyatla ri quyidagilardan iborat: birinchidan, davlat hokimiyati butun jamiyatga joriy etiladi; ikkinchidan, davlat hokimiyati ommaviysiyos iy x arakterga ega; u chi nchidan, davlat hokimiyati davlat majbur loviga tayanadi; t о `rtinchidan, davlat hokimiyati maxsus shaxs lar, ya`ni mansabdor shaxslar, davlat xizmatchi lari, siyosatdonlar va boshqalar tomonidan amal ga oshiriladi; beshinchidan, davlat hokimiyati soliklar tizi mini о `rnatadi; oltinchidan, davlat hokimiyati axrlining hudud iy belgisi b о `yicha b о `ladi. Davlatning mohiyati Davlat — syyosiy hokimiyat tashkiloti bо`lib, muayyan hududda turli sinfiy, umuminsoniy, di niy, milliy. va boshqa manfaatlarni amalga oshirishga kо`maklashadi. Davlatning mo h iyati uning faoliyatining maz munini tashkil etadi. Davlatni uning faoliyati bilan aralashtirmaslik kerak. Davlat faoliyati uning muayyan voqelik sifatida namoyon b о` li shi dir. Har bir davlat u yoki bu jamiyatda t u tgan о `rniga qarab о `z mohiyatiga ega b о `ladi. Davlatning mo h iyatini aniqlashda shakl va mazmun jihatiga e`tibor berish zarur:

www.arxiv.uz birinchidan, har qa nday davlat — siyosiy hokimiyat tashkiloti. Bu masalaning shakliy tomoni. ikkinchidan, davlat kimning manfaatlariga xizmat qiladi. Bu masalaning mazmun jihatidir. Davlatning mohiyatiga asosan ikki xil (sin fiy va umumijtimoiy) yondashuvlarni k о `rsatish mumkin. Sinfiy yondashuv da davlat ik,tisodiy h ukmron sinfning siyosiy h okimiyatining tashkiloti si fatida q araladi. Bunda davlat faqat hukmron sinfning manfaatlarini ta`minlashga xizmat qil adi, uning umuminsoniy jihati ikkinchi da rajali b о `ladi. Umumijtimoiy yondashuv da davlat turli sinf va ijtimoiy guru hl arning manfaatlarini kel ishtiruvchi siyosiy hokimiyat tashkiloti sifa tida namoyon b о `ladi. Davlatning mohiyatiga taalluqli bu ikki aso siy yondashuvdan tashqari, yana diniy, milliy, ir q iy va boshqa yondashuvlarni k о `rsatish mum kin. Ular muayyan, bir davlat siyosatida milliy, Diniy, ir q iy va boshqa manfaatlar ustuvor ahamiyatga ega b о `lganda ayni q sa muhimdir. Demak, davlatning mohiyati murakkab va kо`p qirrali. Davlatning mohiyati sinfiy va umumij timoiy xususiyatlar bilangina cheklanmaydi. Har qanday davlatning mohiyati aniq tarixiy sharoi tlardan kelib chiqadi, unda u yoki bu jihatlar ustunlik qiladi. Davlatning mohiyati tо`g`risidagi nazariyalar Davlatning mohiyatini ilmiy о`rganish uchun faqat sinfiy yondashuv kifoya emas. Bu о`rinda davlat tutrisidagi turli nazariyalardan, ya`ni «elitar», «texnokratik davlat», «plyuralistik demokratiya», «umumiy farovonlik davlati» kabilarning xulosa va qoidalaridan foydalanish zarur. Davlatning paydo bо`lishi, davlat hokimiyat ining mohiyati, maqsadi, vazifalari, davlat rivojlanishining yullari tо`g`risida har xil nazariyalar mavjud. Bu davlatning murakkab ij timoiy hodisa ekanligi, uning utmishda va xozirgi kundagi turlituman shakllari, ayni paytda davlatning siyosiy hokimiyatni amalga oshirish, undagi

www.arxiv.uz faoliyatining har xil sinf va ijtimoiy guruhlarning manfaatlariga dahldor ligi bilan bog`liq. Bu obyektiv omil. Agar muammoga ilmiy nuqtai nazardan yonda shilsa, u turli mualliflarning har xil mafku raviy va siyosiyfalsafiy nuqtai-nazarlari bilan ham bog`liqligini kо`rish mumkin. Davlat haqidagi nazariyalarni tо`rt guruhga aj ratish mumkin. Birinchidan, davlatning mohiyati haqidagi na zariyalar; Ikkinchidan, davlatning maqsad va vazifala ri t о `g`risidagi nazariyalar; Uchinchidan, davlat faoliyatining vosita va usullari t о `g`risidagi nazariyalar; T о `rtinchidan, davlatning rivojlanish y о` lla ri va isti q bollari t о `g`risidagi nazariyalar. Turli huquqshunosolimlar davlat bilan bog`liq muammolar t о `g`risida mulohaza yuritib, qayd etilgan masalalarning barchasiga u yoki bu yusinda murojaat etadilar. Turli guruhlarga oid nazariyal ar umumiylikka ega b о `lgan har xil nazariyalar ni vujudga keltiradi. Davlatning modiyati haqidagi nazariyalarga quyidagilarni kiritish mumkin. 1. Elitar nazariY. Mazkur nazariya XX asr bo shida vujudga kelgan (V. Poreto, T. Moski) va XX asrning о `rtalarida rivoj topgan (X. Lassu el, D. Sartori, T. Day va boshqalar). Bu nazariyan ing asosiy g`oyasiga k о `ra, xalq ommasi davlatni idora qilishga q odir emas, binobarin, mazkur boshqaruvni jamiyat tepasida turgan elita amal ga oshirishi zarur. Elita kelib chiqishi, ma`l moti , t a j r i b a s i , q o b i l i y a t i g a k о ` r a t a ` r i f l a nadi. Ayni paytda ushbu tabaqaga taalluqli b о `lma ganlar xalq ommasi hisobiga t о` ldirilishi, ya`ni omma orasidagi eng qo biliyatilar ushbu tabaqaga qо` shilishi mumkin. Mazkur nazariyaning hozirgi kundagi taraf dorlari bir necha elitalar mavjudligi, ular orasida hokimiyat uchun kurash borayotganligi, lekin xalq о `z saylov huquqidan foydalanib elitalarning faoliyatini nazorat qilishi mum kinligini e`tirof etadilar.

www.arxiv.uz Chindan ham hokimiyatni joriy etish о` ta cheklangan kishilar doirasi — deputatlar, davlat ma h kamasi xodimlari va ho kazolar tomonidan amalga oshiriladi. Aslida mazkur kishilarning xalq turli ijtimoiy guruh va qa tlamlar man faatlarini ifoda etishi muhimdir. Shu maqsad da xalq tanlagan va vakil qilgan kishilarning ishi ustidan faol nazoratni ta`minlash, ular ning elitaligini tushunish zarur. Shub h asiz, ushbu nazariyaning salbiy jihatlari ham bor. Masalan, aholining hokimiyatdan u zo ql ashtiri lishi, h okimiyatning sinfiy tabiatini inkor etish kabilar. 2. Plyuralistax demokratiya nazariyasi . Maz kur nazariya ham XX asrda paydo b о `lgan. Uning vakillari G. Laski, M. Dyuverje, R. Darindorf, R. Dal kabi olimlardir. Ushbu nazariya sotsial - demokratlar, shuningdek, liberallar qarashla rining ham in`ikosidir. Mazkur nazariyaga k о `ra hozirgi jamiyatda sinflar, mohiyatan y о `qolib ketdi, hokimiyat esa о `z sinfiy tabiatidan xa los b о `ldi, jamiyat turli belgilar — yosh, kasb kor, turar joy, manfaatlar doirasi va boshqalarga k о `ra vujudga keladigan kishilarning ij timoiy birlashmalari (stratlar) yi g` indisidan iborat, shunday qilib, q ariyalar va yoshlar, s p ortchilar va q a h va hо` rlar kabilarning ijtimo iy birlashmalari mavjud. Ushbu nazariyaga k о `ra, har bir odam k о `pgina jamoat birlashmalariga a`zo b о `ladi, ular aso sida davlat idoralariga «tazyiq» о `tkazadigan va natijada davlat siyosatini y о` naltiradigan siyos iy va ijtimoiy uyushmalar tashkil etiladi. Dem ak, h ar bir odam, birlashma davlat hokimiyati «zarrasi»ga ega b о `ladi, davlatni boshqarishda faol ishtirok etadi. Natijada davlat umumiy irodani, butun jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan omilga aylanadi. Ushbu nazariyaning ijobiy jihati uning chinakam demokratik tav sifga egaligidan, barcha fuqarolarning davlatni boshqarishda q atnashuvini asoslashdan ibo rat. 3. «Umumiy farovonlik davlati» nazariyasi. Mazkur nazariya ikkinchi jadon urushidan s о `ng paydo b о `lgan va u ilgari mavjud b о `lgan, davlat ning ijtimoiy dayotga aralashmasligi ta`limotiga q arama -q arshidir. Bunda huquq b u zarlik holatlari istisno etiladi («davlat tungi qo rovuldir» nazariyasi). Uning mo h iyati 30 - yillarda D. Keyns tomonidan ifoda etilgan. Mazkur na zariya D. Myurdal, G. Pigu, K. Boulding, V.

www.arxiv.uz Mund larning tadqiqotlarida rivojlantirilgan. Bu nazariyaning bosh g`oyasi — davlatning sinflar ustidan ma qo midir. Shu bois, u a h olining barcha qatlamlari manfaatlarini ifoda etishi, bar chaning farovonligini ta`minlashi lozim. Maz kur nazariyaning vujudga kelish sabablari ri v ojlangan mamlakatlardagi ah oli h ayot daraja s ining yuqori darajada ta`minlanganligi, ij timoiy, madaniy va boshqa so h alarda yirik davlat dasturlarining amalga oshirilganligidir. Bu nazariya har bir insonning qadr -q immatiga e`tibor beradi, uning manfaatlarini davlat fa oliyatining asosi deb hi soblaydi. Mazkur nazariyaning ijobiy jihati, fikri m i zcha, um um i nsoni y qadri yat l ar va i nson huquqlarining ustuvorligi unga asos qilib olin ganligidir. 4. «Texnokrati k davlat» nazariyasi. Mazkur na zariya XX asrning 20 - yillarida vujudga kelib, 60 - 70 yillarda ancha keng tar q aldi. Ushbu naza riya tarafdorlari orasida T. Veblen, D. Barnxeym, G. Saymon, D. Bell kabi olimlar bor. Bu nazariya elitar nazariya tgishiniga juda uxshab ketadi. Lekin u xozirgi voqelikni ham inobatga oladi. Mazkur nazariyaga k о `ra, jamiyatni mutaxassis boshqaruvchilar, menedjerlar boshqarishlari lozim (aksariyat hollarda ular chindan ham boshqa radilar). Ayni paytda shular jamiyatning haqiqiy ehtiyojini, uning oqilona rivojlanish y о` llarini, buning uchun zarur vositalarni aniq lashga qo dir. Bu jamiyatning ilmiy asoslangan progressiv rivojini ta`minlaydigan boshqaruv imkonini yaratadi. Mazkur ta`limotning g`oyala ridan boshqa nazariyalarda ham faol foydala nilmo q da, chunki ular faqat davlatning moxiyat iga emas, balki uning boshqa ji h atlariga ham taalluqlidir. «Texnokratik davlat» nazariyasi paydo b о `lishi aksariyat mamlakatlarning texnik vositalar, jumladan, komttyuterlarni, radioelektronikani о `zlashtirish va ulardan foydalanishdagi muvaffa q iyatlarga erishganligi bilan bog`liqdir Ushbu nazariyaga k о `ra, texnikaning bundan key ingi rivojlanishi davlat boshqaruvining ak sariyat muammolarini yangitdan h al etish imko nini beradi. Masalan, radiotelevizion texni kadan foydalanib fuqarolardan sotsiologik s о `rov, hatto, referendum о `tkazish mumkin. Shun day qilib, kompyuterlar ayrim kishilarning

www.arxiv.uz irodasidan mustasno holda yechimlarga kelishning imkonini beradi. Ushbu yechimlar adolatli va okilona b о `ladi. 5. Davlatning bundan keyingi rivojini ba sho rat qiluvchi nazariyalar orasida «Konvergens iya nazariyasi» ajralib turadi. U XX asrning 50 - 60 yillarida paydo b о `lgan (D. Gelbreyt, R. Aron, P. Sorokin asarlari). Ushbu nazariyaning moxiyat i — insoniyatning x;ozirgi davrdagi rivojla nish bos q ichidagi ikki tizim, ya`ni Fap6 — A Q SH, Angliya va bo shq a davlatlarning sotsialis tik lager mamlakatlari bilan о `zaro ta`sirida vujudga kelganligidir. Natijada h ar bir guru h bir-biridan yaxshi tomonlarni qabul qilib, dav latlarning mo h iyatiga, uyus hi shiga, faoliyat shak llariga va h okazolarga k о `ra yaqinlashuvi yuz ber adi. Bu shun g a olib keladiki, muayyan vaqtdan s о `ng ular orasidagi tafovut deyarli y о `qoladi va bir xildagi «postind u strial davlatlar» — «umu miy farovonlik» davlatlari paydo b о `ladi. Mazkur nazariya mualliflarining bashoratla rini t о `g`ri deb ba h olash mumkin, zero uning aksariyat g`oyalari h ozirgi hayotda о `zining tasdi g` i ni topdi. 6. Davlatning tarixiy - materialistik nazariyas i. Bu nazariya davlat mavjudligi va rivojining k о` pgana jihatlarini ta hli l etadi. Ushbu naza riya zaminida tarixiy materializm va sinfiy g`oyar yot di. Davlat iqtisodiy hukmron sinf ining hokimiyat qu roli sifatida tal qi n etiladi. Davlatning xususiyatlari, eng avvalo, jamiyat ning muayyan bosqichdagi iqtisodiy rivojlani shi bilan belgilanadi. Ma q sad — sotsialistik, s о `ngra kommunistik jamiyatni q urish, davlatning pirovard ta q diri esa uning kommunistik jamiyat q urishi bilan barham topishidir. 7. Huquqi y davlat nazariyasi. Ushbu nazariyaga muvofik. ijtimoiy hayotning barcha sohalarida huquqning hukmron b о `lishi, davlat faoliyatining vosita va usullarini oydinlashtiradi. Mazkur nazariya mualliflari, davlat faoliyati huquqiy maqsadlarda, huquq asoslarida va huquqiy vosi talar yordamida amalga oshirilishi t о `g`risida haql i ravishda fikr yuritadilar. Mazkur nazariya h ozirgi kunda keng tarqalgan. U eng dolzarb va taraqqiyparvardir. Jamiyatni demokratlasht irish, davlat idoralari ishida о `zboshimchalik va qon unsizlikni bartaraf etishga y о` nalganli gi uning ijobiy jihatidir.

www.arxiv.uz Davlat t о`g` risidagi nazariyalar turli - tuman. Ular t о `g`risida gapirganda, davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi о `rnini aniqlashga q aratil gan nazariyalar xaqida ham mulohaza yuritish lo zim. Shu yerda jamiyatning siyosiy tizimi tushun chasiga e`tibor qa ratish joiz. Davlat tipologiyasi Davlat tipologiyasi tushunchasi Davlat — turlituman xususiyat va belgilarga ega bо`lgan murakkab va kо`p k;irrali ijtimoiy hodisadir. Bu esa davlatlarni turlicha tasnif lashga imkon beradi. Masalan, davlatlarni hudud larining katta-kichikligiga qarab ulug`, katta, о`rta, kichik davlatlarga bо`lish mumkin. Davlatga tarixiy yondashuv asosida davlatlarni qadimiy, о`rta asr va hozirgi zamon davlatlariga ajratsa bо`ladi. Tarixiy va madaniy rivojlanishg a kо`ra esa davlatlar dehqonchilik bilan shug`ulla nuvchi va sanoat bilan shug`ullanuvchi davlatlarga (yoki indо`strial rivojlanishgacha, industrial va postindustrial davlatlar) bо`inadi. Ma`rifiylik (sivilizatsiya) tavsifiga kо`ra davlatlar — Sharq, Fap6 va aralash (о`rta holat dagi), iqtisodiy rivojlanish darajasiga kо`ra esa — yuksak darajada rivojlangan, о`rta darajada rivojlangan va «qashshoq» davlatlarga bо`linadi. Ushbu tasniflarning aksariyati davlatdan kо`ra kо`proq jamiyatni tavsiflaydi. Buning ajabla nadigan joyi yо`q. Mazkur tasniflarning biror tasi ham davlatni boshqa hodisalardan ajratib turgan bosh omil — siyosiy hokimiyatni amalga oshirishni inobatga olmaydi. Shu bois, hokimiyat munosabatlariga kо`ra tasniflash muhim. Bun da hokimiyatning mohiyati, uning sinfiy va ijtimoiy ahamiyati tavsiflanadi. Davlatlar shunga kо`ra turlarga ajratiladi. Davlat tipologiyasi — davlatning mohiyatan о`ziga xos xususiyatlarini ajratishda yoki biror tipga mansubligini belgilashda foydalanadigan ta`limot, bilimlar tizimidir.

www.arxiv.uz Demak, davlat tipologiyasi — davlatlarni muayyan mezon asosida turlarga ajratish, tasnif lashdir. Huquqshunoslik fanida davlat tipolo giyasiga ikki xil yondashuvni sinfiy va ma`rifiy — ajratib kо`rsatish mumkin. Davlat tipologiyasiga sinfiy yondashuv Birinchi yondashuv — sinfiy yondashuv bо`lib, unda davlat tipologiyasining asosiy mezoni ij timoiyiqtisodiy formatsiyalar hisoblanadi. Davlat ishlab chiqarish munosabatlari tipiga kо`ra, iqtisodiy bazis ustidagi element sifa tida — quldorlik, feodal, burjua va sotsialis tik davlat tiplariga bо`inadi. Bu tipologiya dav latlarning sinfiy tipologiyasi deb ataladi. Bu tipologiyada , birinchidan, davlatlar muayyan ijtimoiy-iqtisodiy omillar asosida tiplarga ajratiladi; ikkinchidan, davlatlar о`z taraqqiyot ida ma`lum bosqichlarni о`tishini ularning ta biiy-tarixiy xarakteri kо`rsatadi. Sinfiy tipologiyaning kamchiliklari quyida gilardan iborat: birinchidan, barcha davlatlarni bu tipologiya doirasiga kiritish mumkin emas; ikkiichidan, bu tipologiyada milliy, madaniy, diniy va boshqa bir qator omillarga yetarlicha e`tibor berilmaydi. Davlat tipologiyasiga ma`rifiy yondashuv Ikkinchi yondashuv — sivilizatsiya 2 [4] mezoniga asoslangan davlat tipologiyasidyr. Bu yondashuv da ma`naviy belgilar, ya`ni madaniy, milliy, diniy, psixologik va boshqalar tipologiyaning asosiy mezoni hisoblanadi. Bu tipologiyani dav latlarning ma`rifiy (sivilizatsiyaviy) tipo logiyasi deb atash mumkin. Bu yondashuvning kо`zga kо`ringan vakili A. Toyn bidir. Uning fikricha, sivilizatsiya — jamiyat ning milliy, diniy, jugrofiy va boshqa belgi larining yaxlitligi bilan ajralib turadigan muayyan holatidir. Shu belgilarga k о `ra, 2 [4] Цивилизация (лотинча «civilis» — фуқаровий, ижтимоий) - жамиятнинг ўз тараққиёти жараёнида яратган моддий ва маъ навий бойликларини янада кўпайтириб ҳамда такомиллашти риб бориш усуллари мажмуи

www.arxiv.uz davlatlarni Sharq, va Rarb sivilizatsiyasi asosida — Fapo va Sharq davlatlariga, qadimiy va о `rta asrlar sivilizatsiyasiga k о `ra — qadimiy va о `rta asrlar davlatlariga b о `lish mumkin. Ma`rifiy tipologiyaning ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat : birinchidan, ma`lum sha roitlardagi madaniy omillar tipologiyaning asosiy mezoni qilib olinadi; ikkinchidan, ma` naviy mezonlarning k о `pligi, muayyan sivili zatsiya ning о `ziga xos xususiyatlari tipologiyani aniq amalga oshirishga imkon beradi. Shu bilan birga, davlatlarning ma`rifiy tipo logiyasi ham bir k,ator kamchiliklarga eta. Ular kuyi dagilardan iborat: birinchidan, ij timoiy - i q ti sodiy omillar yetarlicha hisobga olinmaydi; ik kinchidan, bu tipologiya davlat tipologiyasiga qara ganda, kо`proq jamiyat tipologiyasidir. Sivilizatsiyaviy tipologiya sinfiy yondashuv dan ancha keng. Ma`rifiy tipologiyada davlat sivilizatsiya maxsuli sifatida namoyon b о `ladi. Davlatning tarixiy tiplari tushunchasi Tipologiya davlat tipi degan ilmiy tushuncha ni ajratib kо`rsatishga olib keladi. Davlatning tipi quyidagi xususiyatlardan iborat: birinchidan, davlatning tipi, iqtisod, ishlab chiqarish usuli, ijtimoiyiqtisodiy formatsiyalarning tabiatiga bog`liq bо`lgan hokimiyatning sinfiy taalluqligidan kelib chiqadi, Davlatda gi hokimiyat odatda, qо`lida ishlab chiqarish vosi talari mavjud bо`lgan iqtisodiy jihatdan hukm ron sinfga xizmat qiladi; ikkinchidan, sinfiy manfaatlarning aks eti shiga asoslangan bir mohiyatli hokimiyatga ega davlatlar guruhi birlashtiriladi. Bu davlatlar ni quldorlik, feodal, burjua va sotsialistik davlatlarga bо`lishga olib keladi; uchinchidan, davlatning tipi biror davlatning uyushganligi, maqsadga intilishi, amal qilish va rivojlanishidagi umumiy, jо`z`iy jihatlar ni belgilashga imkon beradi; tо`rtinchidan, bir tipdagi davlatlardan keyin boshqa tipdagi davlatlar, ya`ni quldorlik davlatidan sо`ng feodal davlat, feodal davlatdan sо`ng burjua davlati kelishi qonuniyatlari aniq langan. Albatta, oxirgi almashuv (burjua davla ti bilan

www.arxiv.uz sotsialistik davlat almashuvi)da ol dingi tiplarning о`zaro almashuv qonuniyatlari tarixan tasdiqlandi. Davlat va huquqning mohiyati hamda mazmuni ni chuqur tushunib yetish uchun umumiylikdan xu susiylikka, davlat va huquq umumiy tushunchasidan qadimiy davr davlati va huquqi tushunchasiga, о`rta asrlar davlati va huquqi tushunchasidan yangi va hozirgi zamon davlati va huquqi tushun chasiga tomon borish va kurib chiqish lozim. Shun da muammoni yanada aniqlashtirish muayyan dav lat va huquqni о`rganib bо`lib, davlat va huquq tarixi va nazariyasini о`rganishga о`tishga imkon beradi. Kishilik jamiyati tarixi uch katta tarixiy davrdagi davlat va huquqning uch turini, ya`ni qadimiy, о`rta asr va yangi zamon davlati va huquqi tizimini bergan. Jamiyat, davlat va huquq taraqqiyotining qonuniyati ana shunday. Tarixning taraqqiyot yо`li shundan iborat. Kishilik jamiyati о`zining quyi bosk;ichidan yuqori bosqichiga, qadimiy jamiyatdan о`rta asr larga, undan yangi va hozirgi zamon jamiyati to monga rivojlanadi, buning teskarisi bо`lmaydi. О`z taraqqiyotida ba`zi bosqichlarni chetlab о`tish, ba`zi taraqqiyot bosqichini boshqa mamlakatlardan farqri о`larok; boshdan kechirish mumkin, lekin bunda taraqqiyotning bosh yо`li barcha xalqlar uchunumumiy bо`lib qolaveradi, ular kishilik si vilizatsiyasshteng umumiy qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Shunisi xarakterliki, jamiyat ta raqqiy etgan sari xalqlarning bir-birlari bi lan munosabati, bir-biriga ta`siri ham tobora oshib boradi. Buni shunda kо`rish mumkinki, ibti doiy- jamoa tuzumidan davlatli jamiyatga о`tish ba`zn xalqlarda eramizdan bir necha ming yil oldin. boshqa xalqlarda esa kо`p asrlardan keyin boshlangan. Dunyo miqyosida о`rta asrlarga о`tish dn kо`ra ozroq vaqtni oldi. О `rta asrlardan yangi zamonga о `tish bundan h am tezro q b о`l di. Huquqshunoslik fanida, aynikra sovet davri dagi huquq shunoslikda, asosan t о` rt tipdagi — quldor lik, feodal, kapitalistik, sotsialistik dav latlar farqlanadi. Fikrimizcha, ilk ikki tiplar faqat Yevropada mavjud b о `lgan, qo lgan hududlarda — Osiyoda, Afrikada, Amerikada esa davlatlar boshqacha tipga mansub b о `lganlar.

www.arxiv.uz Ularni Rarbdagi davlatlardan farqli ravishda, davlatning shar q ona tipiga mansub deyish mumkin. Ular bir-biri dan h am mo hiyat , h am funksiyalari, ham jamiyat hayotidagi roli, vazifasi, shakli, faoliyat metod lari, maqsadlari j ih atidan farq qiladi. Davlat tipologiyasiga Fapbcha va Sharqona yondashuv Sinfiy yondashuvning tor doiralari kо`p ji hatlarda namoyon bо`ladi. Chunki barcha davlatlar ham davlatning sinfiylik yondashuviga asoslan gan tipologiyaga sigavermaydi. Shu munosabat bilan Sharq davlatlarining tipologiyasi muam mosini kо`rsatish lozim. Afsuski, huquqshunos olimlar о`rtasida mazkur masala yetarlicha о`rganilmagan. Quldorlik yoki feodal davlat tipla rini «Sharq davlati turi» ga taallukli qilib kо`rsatish keng tarqalgan. Holbuki, Sharq davlatlari о`zining sivilizats iyaviy mazmuniga kо`ra Fapb davlatlaridan tub dan farq qiladi. Masalan, Fap6 davlatlarida siyos iy hokimiyat iqtisodiy hukmron sinf qо`lida bо`lib, davlat hokimiyati bevosita iqtisod, aso siy ishlab chiqarish vositalariga mulk egaligi tabiatiga bog`liq. Sharq davlatlarida esa ustuvor lik ayni davlat hokimiyatining о`zidadir. Chunki, iqtisodiy sohalardagi xrkimlik, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish imkoni siyosiy hukmronlikka bog`liq bо`ladi. Sharq mamlakatlarida xususiy mulk mavjud bо`lmagan, ayni paytda davlat mulki rahbar doiralar qо`lida bо`lgan. Shu bois, Sharq davlatlarini Yevropa davlat lari tiplariga mansub deb topish va ularni «ka pitalistik davlatlargacha» bо`lgan bir tipga bir lashtirish (feodal va quldorlik davlatlariga) tо`g`ri emas. Buning ustiga, Sharq davlatlari Yev ropa davlatlaridan farq kdlish bilan birga, о`z mohiyat xususiyatlariga ham ega edilar. Jumladan, Xitoyda quldorlik amalda mavjud bо`lmagan, Misr va Ossuriyada esa davlat ancha muhim mavqe ga ega bо`lgan. Bu mintaqada davlat hokimiyati tizrtmida ruhoniylar mavqei ham turlicha bо`lgan, h uquqiy tizimlar ham bir-biridan jiddiy farq qi lgan. Fikrimizcha, davlat tipologiyasiga Fap6 cha va Sharqcha yondashuv mavjudligi tо`g`risida ga pirish tо`g`riroq bо`lsa kerak.

www.arxiv.uz Davlat hokimiyati aksariyat ijtimoiy guruh deb baholanmaydigan kichik guruh (davlat hoki miyati tepasidagilar, partiya-davlat elitasi va ho kazo)lar qо`lida bо`ladi. Albatta, bunday guruh biror sinf yoki ijtimoiy guruhding manfaat larini ham ifoda etishi mumkin. Aksariyat hol larda shunday bо`ladi ham, u holda hokimiyatning sinfiy mazmuni, binobarin, davlat tipi kо`zga tashlanadi. Biroq kо`pincha bunday guruh faqat о`z manfaatlarinigina ifoda etadi. Shuning uchun davlat hokimiyati hamisha ham faqat sinfiy ta biatga ega bо`lavermaydi. Kо`p hollarda bunday guruh ijtimoiy tayanchga ega bо`lish maqsadida dinga murojaat qiladi (Sharq davlatlaridagidek), sobiq SSSRda Sta lin davrida bо`lganidek jismoniy va mafkura viy tazyiqni amalga oshiradi. Sharq davlatlarining xususiyatlari Turli davrdagi davlatlarni tavsiflashga ki rishishdan oldin «Sharq tipi» dagi davlatlar ning xususiyatlariga qisqacha tо`xtab о`tish lozim. Mazkur davlat tipining tarixda ilk tip bо`lgan ligini alohida ta`kidlash kerak. Ilk davlat lar bundan 5 ming yillar muqaddam sо`g`orila digan dehqonchilik mintaqalari (Misr, Hind va Xitoy)da paydo bо`lgan, Ularning paydo bо`lishi ga sabab, sо`g`orish tizimlari qurilishi na tijasida mehnat unumdorligining tez sur`at lar bilan oshib borishi bо`lgan qishloq xо`ja lik ishlab chiqarishining bunday tabiati ja moaning saqlanib qolishiga olib kelgan. Oilaning bir о`zi suv inshootlari tizimini q urish va undan foydalanishning uddasidan chika olmagan. Shu bois Sharq mamlakatlarida yerga xususiy mulkchilik paydo bо`lmagan, ishlab chi qarish vositalariga egalik qiluvchi sinflar ham vujudga kelmagan. Davlatning kelib chiqish jarayonida piramida kabi qurilgan jamiyat paydo bо`lgan eng yuqorida yagona hokimiyat egasi podshoh, fir`avn, shoh, xon о`rtada uning eng yaqin safdoshlari, maslah atchilari — vazirlar, quyida pastroq rutbada amaldorlar joylashgan. Piramidaning asosini esa qishloq xо`jalik jamoalari tashkil ettan. Ushbu jamoalar ijtimoiy mahsulotning anchagina kis mini soliq tarzida davlat mahkamasiga tо`laydi gan ekspluatatsiya obyekti bо`lgan.

www.arxiv.uz Albatta, Sharq mamlakatlarida umuman xusu siy mulk mavjud bо`lmagan, deb aytish mumkin emas. Xususiy mulk shoxlarning qasrlari, qul lari, qimmatbaho mulklari tarzida, savdogar lar va hunarmandlarning bir qismida esa kapi tal va moddiy boyliklar tarzida mavjud bо`lgan. Biroq xususiy mulk Sharq jamiyatida ijtimoiy ishlab chiqarshda muhim mavqega ega bо`lmagan. Ijtimoiy boylikning asosiy hissasi davlat va saroy mulkidagi erkin jamoa a`zolari yoki qо`l lar tomonidan barpo etilgan. Qullar faqat dav lat va saroy mulkidagina mavjud bо`lgan. Shun day qilib, yagona davlat mulki mavjud bо`lgan, davlat podshoh shaxsida «barcha narsa»ga egalik qilgan. Jumladan, u barcha aholining hatto, о`ziga eng yaqin bо`lganlarning hayoti va mulkiga ham hо`jayinlik qilgan. Sharq jamiyati tub о`zgarishlarga uchramaydigan barqaror tabiatga ega bо`lgan. Jumladan, qadimgi Misrda davlat eramizdan avvalgi IV—III ming yilliklarda paydo bо`lib, 30 asrdan kо`proq vaqt davomida faoliyat kо`rsatgan. 50 asrcha muddat da vomida Xitoy davlati amal qilgan va u qariyb XIX asr oxirlarigacha о`zgarmay kelgan. Fap6 davlatlari Sharq davlatlaridan ancha keyin paydo bо`lgan, biroq ular tez rivojlanib ketgan. Aynan Yevropada ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar (va davlat tiplari)ning tezroq al mashuvi yuz bergan. О`tish davri davlatlari Mustamlakachilik asoratidan ozod bо`lgan mam lakatlardagi davlat tabiatini tahlil etish katta qiziqish uyg`otadi. Ularda aksariyat shunday vazi yat vujudga keladiki, unda birorta ham sinf hokimiyatni olish va uni о`z qо`lida saqlab tu rish uchun yetarlicha kuchga, uyushqoqlikka ega bо`lmaydi, Bunday mamlakatlarda aksariyat tur li ijtimoiy kuchlarning bloki vujudga kela di, ular umummilliy manfaatlar asosida bir lashadilar. Biroq bunday birlashmalar aksari yat vaqtinchalik bо`ladilar va umummilliy man faatlarni yechish asnosida ularda sinfiy yoki umumijtimoiy manfaatlarning kuchayishi vu judga keladi. Shu bois, davlatning bunday ti pini о `tish davri davlati deb atash mumkin.

www.arxiv.uz Biroq bunday vaziyat uncha k о `p uchramaydi. Ak sariyat hokimiyat sinfiy kuchlar bloki q о `lida emas, balki kichik partiyaviy, harbiy yoki boshqa turdagi elita q о `lida b о `lib, u umumijtimoiy vazifalarni amalga oshiradi, eng avvalo, о `z manfaatlarini k о `zlab ish yuritadi. Bundan tashqari, an`anaviy sinfiy yondashuv bir ijtimoiyiqtisodiy formatsiyadagi davlat lar orasida mo h iyatan farqlar mavjudligini tu shuntirmaydi. Chunonchi, h ozirgi Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) davlati bilan apar teid davridagi JAR davlati о `rtasida farq mav jud. Yoxud sobiq sovet davlati stalinizm va «qayta kurish» davrlarida t u rli mohiyatga ega davlat edi. Ushbu muammolar davlat mo h iyatining yana bir ji h atidan kelib chiqqan holda tushuntirilishi mumkin. Shunga qaramay, davlatning umumijti moiy moxhiyati (sinfiy mo h iyat singari) hokimiyat munosabatlarida k о `rinadi. Bu yerda davlat hokimiyatining aholining katta qismiga taalluqli ligi xususida emas, balki jamiyatning q о `lida davlat hokimiyati b о `lgan qismi t о `g`risi da ran bormokda. Hozirgi zamon davlatlarining turlari Hozirgi kunda huquqshunoslik fanida davlat lar totalitar, avtoritar, liberal va demokra tik davlatlarga bо`lib о`rganilmokda. Bunday tasniflash tobora keng qо`llanilmokda. Uning о`ziga xos jihatlari bor. Totalitar davlatda «davlat — hamma narsa, inson esa — hech narsa» degan g`oya hukmronlik qiladi. Barcha hokimiyat hukmron elita qо`lida bо`lib, boshqalar davlatni boshqarishdan chetla tiladi. Avtoritar davlatda h aqiqiy hokimiyat elita qо`lida bо`ladi, shaxsning manfaatlari davlat manfaatlariga qurbon qilinadi. Siyosiy sohada ijozat etilganidan tashqari, barcha narsa taqiqlanadi. Liberal davlatda jamiyat hayotining barcha sohalarida fuqarolarning huquq va erkinliklari rasman tengligi amal qiladi, fuqarolarning davlat ishlarida rasman qatnashuvlariga yо`l q о`yiladi. Taqiqlanmagan narsadan boshqasi ijo zat etilishi

www.arxiv.uz mumkinligi prinsipiga amal qilgan day bо`ladi, biroq davlat tuzumi va ijtimo iy tuzumni о`zgartirishga yо`l qо`yilmaydi. Demokratik davlat fuqarolarning davlat va jamoat ishlarini boshqarishda qatnashishi huquqlarini ta`minlaydi, shunday ishtirokka yor dam beradi. Shaxs huquq va erkinliklarining doirasi keng bо`lib, ularni amalga oshirish ham t a`minlanadi. Ijtimoiy hayotning barcha sohal arida qonunda bevosita taqiqlanmagan harakat larni amalga oshirishga yо`l qо`yiladi. Albatta, davlatlarning biz kо`rib chiqqan tip ologiyasi kamchiliklardan holi emas. Lekin, ta` kidlash joizki, mazkur tipologiya sinfiy yon dashuvga asoslangan tipologiyani muhim jihatlar bilan tо`ldiradi, kishilik taraqqiyotining tarixiy bosqichlaridagi davlatlar tipining umum e`tirof etgan bir qator xususiyatlarini ajra tib kо`rsatishga imkon beradi. D avlat tushunchasi, belgilari, mohiyati va tiplari Reja: 1 . Davlat tushunchasi va uning asosiy belgilari. 2. Davlatning mohiyati 3. Davlat tipologiyasi Davlat tushunchasi va uning asosiy belgilari «Davlat nima?» degan savol davlat va huquq nazariyasining eng asosiy masalalaridan biri dir. Huquqiy adabiyotlarda bu savolga javob ber ishda yagona nu qt ai nazar y о `q. Chunonchi, sovet huquqshu nosligida davlatning mo h iyati sinfiy nu q tai - nazardan cheklanmagan hokimiyat, hukmron sinf diktaturasi ma`nosida tal q in q ili nar edi. G` arbiy huquqiy nazariyalarda esa, davlat bu tun jamiyat manfaatlarini ifoda etadigan sin fiy, ijtimoiy ziddiyatlarni murosaga kelti radigan sinflar ustidagi tuzilma, qurol deb ta`riflanadi. Albatta, davlat tushunchasiga u yoki bu yonda shuvni dabdurustdan inkor etish t о `g`ri emas. Dav latga berilgan har q anday ta`rifni di qq at bi lan о `rganish kerak. Bunda asosiy e`tiborni dav latning mo h iyati nimadan iboratligiga q aratish

www.arxiv.uz lozim. Shu bois, mo h iyat mazkur h odisadagi bosh, belgilovchi, asosiy jihatdir, ya`ni bu hodisani tashkil etadigan ichki о `ziga xos xususiyatlari yi g` indisi b о `lib, ularsiz har qanday hodisa о `ziga xoslikdan mahrum b о `ladi. Davlat mo hi yati n ing asosiy ji h at i hokimiyat va uning kimga tegishl iligi masalasidir. Davlat kishilik jamiyati taraqqiyotining mu ayyan bosqichida paydo b о `ladi. Ushbu bosqichda ilgari mavjud b о `lgan ijtimoiy maxsulotni teng taqsimlash tizimi natija bermay q о `yadi, jami yatning yanada rivojlanishi uchun bo shq arish bilan shug`ullanadigan Sharq jamiyatlaridagidek siyosiy yoki Yevropa mamlakatlaridagidek siyosiy va iqtisodiy sohalardagi nuf u zli (elita) qa t lamining ajralib chiqishi zarurati tug`iladi. Bu esa, о `z navbatida, jamiyatning tabaqalarga b о `linishi ga olib keladi. Ibtidoiy jamoa tuzumida hokimiyat jamiyatning barcha a`zolariga taalluqli edi. Keyingi bosqichda esa hokimiyat siyosiy ma`no kasb eta boshlaydi, ya`ni u, eng avvatto, imtiyezli ijti moiy guruhlar, sinflar manfaatlari uchun xiz mat q ila boshlaydi. Binobarin, davlatning kel ib chiqishi hamisha ijtimoiy hokimiyatning ommaviy siyosiy hokimiyatga aylanishi bilan bog`liq. Bu, hokimiyatning ijtimoiy jamoa tu zumidan farq l i о `laroq, eng avvalo, jamiyatning imti yoz li qismi va sinfiy manfaatlarga xizmat qilishini bildiradi. Bunday holatda sinfiy yondashuv mazkur hokimiyatni tavsiflash, bunday Davlatning mohiyatini ta`riflashga imkon yara tadi. Davlat hokimiyatining tabiati har doim bir xil b о `lmaydi. Chunonchi, k.adimgi Afina va Rim dagi sinfiy lik hech qanday shub ha tug`dirmaydi. Mazkur davlatlarda hokimiyat quldorlar sinfi ga xizmat qilgan, quldorlar esa asosiy ishlab chiqarish vositalari (yer)ning, shuningdek, ishl ab chiqaruvchi (qullar)ning ham egalari bо`lgan lar. Qullar davlat hokimiyatini amalga oshirishda k.atnashish u yokda tursin barcha huquqlardan ham mahrum edil ar. О`rta asr jamiyatida ham hokimiyat feodallar — katta yer egalari qо`lida bо`lgan. Dehqonlar hokimiyat ni boshqarishda qatnashishdan va qariyb barcha yuridik huquqdardan mahrum edilar. Ular tuda yoki qisman feodallar mulki

www.arxiv.uz maqomida bо`lgan. Demak, quldorlik va feodal jamiyatla ri da oshkora ijt im oi y tengsi zl ik va davlat h okimiyatining sinfiylik mohiyati yaqqol namoyon bо`ladi. Burjua jamiyatida qonun oldida barcha rasman teng bо`lib, tenglik prinsipi davlatlar konstitusiyalarida mustahkamlab qо`yilgan. Ammo ilk burjua jamiyatida qonunlar mulkiy, ma`lumotga oid va shu kabi senzlarni ham belgilagan va ushbu qonunlar mulki oz bо`lgan fuqarolarning saylov huquqlarini cheklab qо`ygan. Shu bilan hokimiyat iqtisodiy jihatdan boy guruhlarga xizmat qilgan. Huquqshunoslik fanida davlatga turli ta`rif lar beriladi. Davlat —muayyan hududni ishg`ol etgan va yagona hokimiyatga uyushgan xalqdir; dav lat — insonlarning yashash qoidasi shakli, ki shilar о`rtasidagi psixologik aloqa (psixologiya maktabi); davlat — absolyut ruhning mujassami (Gegel); davlat — organiq hodisa, voqelik, jonli organizm (G. Spenser va boshqalar). Davlat jamiyatga, mamlakatga va xalqka aloqador. U jamiyatdan, mamlakatdan, xalqdan tashq ari yas hamaydi. Davlatga ta`rif berishda uning turlari va shaklini e`tiborga olish zarur. Dav lat bir necha ming yillardan beri rivojlanib, о `zgarib kelgan. Shunga qa ramay, turli turdagi va sha kldagi davlatlar qandaydir umumiy belgila rini sa q lab qo lgan. Bu h ol hamma davlatlarga xos b о `lgan eng asosiy belgilarni aks ettiruvchi umu miy ta`rifga imkon beradi. X о` sh, davlatning qs anday belgilari bor? Davlat — siyosiy tashkilot. Lekin insoniyat jamiyati tarixida boshqa tashkilotlar ham b о `lgan va h ozir ham bor. Masalan, ishlab chiqarishni tashkil etish, siyosiy partiya, kasaba uyushmala ri va boshqa jamoat tashkilotlari shular jum lasidandir. Suveren b о `lmagan, qaram davlat tom ma`noda gi davlat emas. Shuning uchun suverenitet davlat ning eng muhim belgilaridan biridir. Davlat belgilaridan uning nomi, bayro g` i, gerbini farq q ila bilish lozim. Har bir davlat о `z nomini о `zi tanlaydi, о `z gerbi va bayro g` ini belgilab, ular ga о `ziga ma`q u l b о `lgan siyosiy va g`oyaviy mazmun beradi.

www.arxiv.uz Yuksak uyushq oq lik, e`ti qo d, ommani tarbiyal ash, yangi jamiyat qu rish y о `lidagi ijodiy, yara tuvchilik ishi davlatning о `ziga xos belgisidir. Davlat z о` rlik ishlatishdan voz kechmaydi, lekin z о`r lik davlatning asosiy mazmuni emas. Davlatning asosiy belgilari quyidagilardan iborat: 1. О `ziga xos ommaviy hokimiyatning – davlat hokimiyatining mavjudligi , ya`ni hokimiyat va boshqaruv apparatining, majburlash apparatining borligi. 2. Aholining hududlar b о `yicha uyushganligi . Bu fuqarolarning davlat chegaralari doirasida, muayyan ma`muriy-hududiy birliklarda yashashini bildiradi. 3. Suverenitet , ya`ni ichki va tashqi siyosatni о `tkazishda mustaqil b о `lish. 4. Huquq ijodkorligi , ya`ni davlat hududida yashovchi barcha kishilar rioya etadigan qonunlarni chiqarishga qodirlik. 5. Aholidan davlat apparatini saqlash hamda aholining kam ta`minlangan qismiga yordam berishga sarflanadigan soliqlarni t о `p-lash. 6. Umuminsoniy funksiyalarni (vazifalarni) bajarish , ya`ni hu-dudni k о `riqlash, jinoyatchilikka qarshi kurash, umumiy farovonlik maqsadlarini amalga oshirish. Davlat hokimiyatining о `ziga xos xususiyatlari Davlat hokimiyati — ijtimoiy hokimiyatning bir turidir. «Davlat hokimiyati» tushun «si yos iy hokimiyat» tushunchasiga yaqin tura di. Bir guruh huquqshunos olimlar siyosiy h oki miyat davlat hokimiyatidan kengro q tushuncha, deb hisoblaydilar. Chunki siyosiy hokimiyat fa qa t davlat tomonidangina emas, balki jamiyat siyos iy tizimining boshqa tarkibiy qismlari b о `lmish siyosiy partiyalar, jamoat birlashmala ri va boshqalar tomonidan ham amalga oshirila di. Ikkinchi guruh mualliflar esa «siyosiy hokimiyat » va «davlat hokimiyati» tushunchalari sino nim deb h isoblaydilar. Davlat ho kimiyatining о `ziga xos xususiyatla ri quyidagilardan iborat: birinchidan, davlat hokimiyati butun jamiyatga joriy etiladi; ikkinchidan, davlat hokimiyati ommaviysiyos iy x arakterga ega; u chi nchidan, davlat hokimiyati davlat majbur loviga tayanadi;

www.arxiv.uz t о `rtinchidan, davlat hokimiyati maxsus shaxs lar, ya`ni mansabdor shaxslar, davlat xizmatchi lari, siyosatdonlar va boshqalar tomonidan amal ga oshiriladi; beshinchidan, davlat hokimiyati soliklar tizi mini о `rnatadi; oltinchidan, davlat hokimiyati axrlining hudud iy belgisi b о `yicha b о `ladi. Davlatning mohiyati Davlat — syyosiy hokimiyat tashkiloti bо`lib, muayyan hududda turli sinfiy, umuminsoniy, di niy, milliy. va boshqa manfaatlarni amalga oshirishga kо`maklashadi. Davlatning mo h iyati uning faoliyatining maz munini tashkil etadi. Davlatni uning faoliyati bilan aralashtirmaslik kerak. Davlat faoliyati uning muayyan voqelik sifatida namoyon b о` li shi dir. Har bir davlat u yoki bu jamiyatda t u tgan о `rniga qarab о `z mohiyatiga ega b о `ladi. Davlatning mo h iyatini aniqlashda shakl va mazmun jihatiga e`tibor berish zarur: birinchidan, har qa nday davlat — siyosiy hokimiyat tashkiloti. Bu masalaning shakliy tomoni. ikkinchidan, davlat kimning manfaatlariga xizmat qiladi. Bu masalaning mazmun jihatidir. Davlatning mohiyatiga asosan ikki xil (sin fiy va umumijtimoiy) yondashuvlarni k о `rsatish mumkin. Sinfiy yondashuv da davlat ik,tisodiy h ukmron sinfning siyosiy h okimiyatining tashkiloti si fatida q araladi. Bunda davlat faqat hukmron sinfning manfaatlarini ta`minlashga xizmat qil adi, uning umuminsoniy jihati ikkinchi da rajali b о `ladi. Umumijtimoiy yondashuv da davlat turli sinf va ijtimoiy guru hl arning manfaatlarini kel ishtiruvchi siyosiy hokimiyat tashkiloti sifa tida namoyon b о `ladi. Davlatning mohiyatiga taalluqli bu ikki aso siy yondashuvdan tashqari, yana diniy, milliy, ir q iy va boshqa yondashuvlarni k о `rsatish mum kin. Ular muayyan, bir davlat siyosatida milliy, Diniy, ir q iy va boshqa manfaatlar ustuvor ahamiyatga ega

www.arxiv.uz b о `lganda ayni q sa muhimdir. Demak, davlatning mohiyati murakkab va kо`p qirrali. Davlatning mohiyati sinfiy va umumij timoiy xususiyatlar bilangina cheklanmaydi. Har qanday davlatning mohiyati aniq tarixiy sharoi tlardan kelib chiqadi, unda u yoki bu jihatlar ustunlik qiladi. Davlatning mohiyati tо`g`risidagi nazariyalar Davlatning mohiyatini ilmiy о`rganish uchun faqat sinfiy yondashuv kifoya emas. Bu о`rinda davlat tutrisidagi turli nazariyalardan, ya`ni «elitar», «texnokratik davlat», «plyuralistik demokratiya», «umumiy farovonlik davlati» kabilarning xulosa va qoidalaridan foydalanish zarur. Davlatning paydo bо`lishi, davlat hokimiyat ining mohiyati, maqsadi, vazifalari, davlat rivojlanishining yullari tо`g`risida har xil nazariyalar mavjud. Bu davlatning murakkab ij timoiy hodisa ekanligi, uning utmishda va xozirgi kundagi turlituman shakllari, ayni paytda davlatning siyosiy hokimiyatni amalga oshirish, undagi faoliyatining har xil sinf va ijtimoiy guruhlarning manfaatlariga dahldor ligi bilan bog`liq. Bu obyektiv omil. Agar muammoga ilmiy nuqtai nazardan yonda shilsa, u turli mualliflarning har xil mafku raviy va siyosiyfalsafiy nuqtai-nazarlari bilan ham bog`liqligini kо`rish mumkin. Davlat haqidagi nazariyalarni tо`rt guruhga aj ratish mumkin. Birinchidan, davlatning mohiyati haqidagi na zariyalar; Ikkinchidan, davlatning maqsad va vazifala ri t о `g`risidagi nazariyalar; Uchinchidan, davlat faoliyatining vosita va usullari t о `g`risidagi nazariyalar; T о `rtinchidan, davlatning rivojlanish y о` lla ri va isti q bollari t о `g`risidagi nazariyalar. Turli huquqshunosolimlar davlat bilan bog`liq muammolar t о `g`risida mulohaza yuritib, qayd etilgan masalalarning barchasiga u yoki bu yusinda murojaat

www.arxiv.uz etadilar. Turli guruhlarga oid nazariyal ar umumiylikka ega b о `lgan har xil nazariyalar ni vujudga keltiradi. Davlatning modiyati haqidagi nazariyalarga quyidagilarni kiritish mumkin. 1. Elitar nazariY. Mazkur nazariya XX asr bo shida vujudga kelgan (V. Poreto, T. Moski) va XX asrning о `rtalarida rivoj topgan (X. Lassu el, D. Sartori, T. Day va boshqalar). Bu nazariyan ing asosiy g`oyasiga k о `ra, xalq ommasi davlatni idora qilishga q odir emas, binobarin, mazkur boshqaruvni jamiyat tepasida turgan elita amal ga oshirishi zarur. Elita kelib chiqishi, ma`l moti , t a j r i b a s i , q o b i l i y a t i g a k о ` r a t a ` r i f l a nadi. Ayni paytda ushbu tabaqaga taalluqli b о `lma ganlar xalq ommasi hisobiga t о` ldirilishi, ya`ni omma orasidagi eng qo biliyatilar ushbu tabaqaga qо` shilishi mumkin. Mazkur nazariyaning hozirgi kundagi taraf dorlari bir necha elitalar mavjudligi, ular orasida hokimiyat uchun kurash borayotganligi, lekin xalq о `z saylov huquqidan foydalanib elitalarning faoliyatini nazorat qilishi mum kinligini e`tirof etadilar. Chindan ham hokimiyatni joriy etish о` ta cheklangan kishilar doirasi — deputatlar, davlat ma h kamasi xodimlari va ho kazolar tomonidan amalga oshiriladi. Aslida mazkur kishilarning xalq turli ijtimoiy guruh va qa tlamlar man faatlarini ifoda etishi muhimdir. Shu maqsad da xalq tanlagan va vakil qilgan kishilarning ishi ustidan faol nazoratni ta`minlash, ular ning elitaligini tushunish zarur. Shub h asiz, ushbu nazariyaning salbiy jihatlari ham bor. Masalan, aholining hokimiyatdan u zo ql ashtiri lishi, h okimiyatning sinfiy tabiatini inkor etish kabilar. 2. Plyuralistax demokratiya nazariyasi . Maz kur nazariya ham XX asrda paydo b о `lgan. Uning vakillari G. Laski, M. Dyuverje, R. Darindorf, R. Dal kabi olimlardir. Ushbu nazariya sotsial - demokratlar, shuningdek, liberallar qarashla rining ham in`ikosidir. Mazkur nazariyaga k о `ra hozirgi jamiyatda sinflar, mohiyatan y о `qolib ketdi, hokimiyat esa о `z sinfiy tabiatidan xa los b о `ldi, jamiyat turli belgilar — yosh, kasb kor, turar joy, manfaatlar doirasi va

www.arxiv.uz boshqalarga k о `ra vujudga keladigan kishilarning ij timoiy birlashmalari (stratlar) yi g` indisidan iborat, shunday qilib, q ariyalar va yoshlar, s p ortchilar va q a h va hо` rlar kabilarning ijtimo iy birlashmalari mavjud. Ushbu nazariyaga k о `ra, har bir odam k о `pgina jamoat birlashmalariga a`zo b о `ladi, ular aso sida davlat idoralariga «tazyiq» о `tkazadigan va natijada davlat siyosatini y о` naltiradigan siyos iy va ijtimoiy uyushmalar tashkil etiladi. Dem ak, h ar bir odam, birlashma davlat hokimiyati «zarrasi»ga ega b о `ladi, davlatni boshqarishda faol ishtirok etadi. Natijada davlat umumiy irodani, butun jamiyat manfaatlarini ifodalaydigan omilga aylanadi. Ushbu nazariyaning ijobiy jihati uning chinakam demokratik tav sifga egaligidan, barcha fuqarolarning davlatni boshqarishda q atnashuvini asoslashdan ibo rat. 3. «Umumiy farovonlik davlati» nazariyasi. Mazkur nazariya ikkinchi jadon urushidan s о `ng paydo b о `lgan va u ilgari mavjud b о `lgan, davlat ning ijtimoiy dayotga aralashmasligi ta`limotiga q arama -q arshidir. Bunda huquq b u zarlik holatlari istisno etiladi («davlat tungi qo rovuldir» nazariyasi). Uning mo h iyati 30 - yillarda D. Keyns tomonidan ifoda etilgan. Mazkur na zariya D. Myurdal, G. Pigu, K. Boulding, V. Mund larning tadqiqotlarida rivojlantirilgan. Bu nazariyaning bosh g`oyasi — davlatning sinflar ustidan ma qo midir. Shu bois, u a h olining barcha qatlamlari manfaatlarini ifoda etishi, bar chaning farovonligini ta`minlashi lozim. Maz kur nazariyaning vujudga kelish sabablari ri v ojlangan mamlakatlardagi ah oli h ayot daraja s ining yuqori darajada ta`minlanganligi, ij timoiy, madaniy va boshqa so h alarda yirik davlat dasturlarining amalga oshirilganligidir. Bu nazariya har bir insonning qadr -q immatiga e`tibor beradi, uning manfaatlarini davlat fa oliyatining asosi deb hi soblaydi. Mazkur nazariyaning ijobiy jihati, fikri m i zcha, um um i nsoni y qadri yat l ar va i nson huquqlarining ustuvorligi unga asos qilib olin ganligidir. 4. «Texnokrati k davlat» nazariyasi. Mazkur na zariya XX asrning 20 - yillarida vujudga kelib, 60 - 70 yillarda ancha keng tar q aldi. Ushbu naza riya tarafdorlari orasida T. Veblen, D. Barnxeym, G. Saymon, D. Bell kabi olimlar bor.

www.arxiv.uz Bu nazariya elitar nazariya tgishiniga juda uxshab ketadi. Lekin u xozirgi voqelikni ham inobatga oladi. Mazkur nazariyaga k о `ra, jamiyatni mutaxassis boshqaruvchilar, menedjerlar boshqarishlari lozim (aksariyat hollarda ular chindan ham boshqa radilar). Ayni paytda shular jamiyatning haqiqiy ehtiyojini, uning oqilona rivojlanish y о` llarini, buning uchun zarur vositalarni aniq lashga qo dir. Bu jamiyatning ilmiy asoslangan progressiv rivojini ta`minlaydigan boshqaruv imkonini yaratadi. Mazkur ta`limotning g`oyala ridan boshqa nazariyalarda ham faol foydala nilmo q da, chunki ular faqat davlatning moxiyat iga emas, balki uning boshqa ji h atlariga ham taalluqlidir. «Texnokratik davlat» nazariyasi paydo b о `lishi aksariyat mamlakatlarning texnik vositalar, jumladan, komttyuterlarni, radioelektronikani о `zlashtirish va ulardan foydalanishdagi muvaffa q iyatlarga erishganligi bilan bog`liqdir Ushbu nazariyaga k о `ra, texnikaning bundan key ingi rivojlanishi davlat boshqaruvining ak sariyat muammolarini yangitdan h al etish imko nini beradi. Masalan, radiotelevizion texni kadan foydalanib fuqarolardan sotsiologik s о `rov, hatto, referendum о `tkazish mumkin. Shun day qilib, kompyuterlar ayrim kishilarning irodasidan mustasno holda yechimlarga kelishning imkonini beradi. Ushbu yechimlar adolatli va okilona b о `ladi. 5. Davlatning bundan keyingi rivojini ba sho rat qiluvchi nazariyalar orasida «Konvergens iya nazariyasi» ajralib turadi. U XX asrning 50 - 60 yillarida paydo b о `lgan (D. Gelbreyt, R. Aron, P. Sorokin asarlari). Ushbu nazariyaning moxiyat i — insoniyatning x;ozirgi davrdagi rivojla nish bos q ichidagi ikki tizim, ya`ni Fap6 — A Q SH, Angliya va bo shq a davlatlarning sotsialis tik lager mamlakatlari bilan о `zaro ta`sirida vujudga kelganligidir. Natijada h ar bir guru h bir-biridan yaxshi tomonlarni qabul qilib, dav latlarning mo h iyatiga, uyus hi shiga, faoliyat shak llariga va h okazolarga k о `ra yaqinlashuvi yuz ber adi. Bu shun g a olib keladiki, muayyan vaqtdan s о `ng ular orasidagi tafovut deyarli y о `qoladi va bir xildagi «postind u strial davlatlar» — «umu miy farovonlik» davlatlari paydo b о `ladi.

www.arxiv.uz Mazkur nazariya mualliflarining bashoratla rini t о `g`ri deb ba h olash mumkin, zero uning aksariyat g`oyalari h ozirgi hayotda о `zining tasdi g` i ni topdi. 6. Davlatning tarixiy - materialistik nazariyas i. Bu nazariya davlat mavjudligi va rivojining k о` pgana jihatlarini ta hli l etadi. Ushbu naza riya zaminida tarixiy materializm va sinfiy g`oyar yot di. Davlat iqtisodiy hukmron sinf ining hokimiyat qu roli sifatida tal qi n etiladi. Davlatning xususiyatlari, eng avvalo, jamiyat ning muayyan bosqichdagi iqtisodiy rivojlani shi bilan belgilanadi. Ma q sad — sotsialistik, s о `ngra kommunistik jamiyatni q urish, davlatning pirovard ta q diri esa uning kommunistik jamiyat q urishi bilan barham topishidir. 7. Huquqi y davlat nazariyasi. Ushbu nazariyaga muvofik. ijtimoiy hayotning barcha sohalarida huquqning hukmron b о `lishi, davlat faoliyatining vosita va usullarini oydinlashtiradi. Mazkur nazariya mualliflari, davlat faoliyati huquqiy maqsadlarda, huquq asoslarida va huquqiy vosi talar yordamida amalga oshirilishi t о `g`risida haql i ravishda fikr yuritadilar. Mazkur nazariya h ozirgi kunda keng tarqalgan. U eng dolzarb va taraqqiyparvardir. Jamiyatni demokratlasht irish, davlat idoralari ishida о `zboshimchalik va qon unsizlikni bartaraf etishga y о` nalganli gi uning ijobiy jihatidir. Davlat t о`g` risidagi nazariyalar turli - tuman. Ular t о `g`risida gapirganda, davlatning jamiyat siyosiy tizimidagi о `rnini aniqlashga q aratil gan nazariyalar xaqida ham mulohaza yuritish lo zim. Shu yerda jamiyatning siyosiy tizimi tushun chasiga e`tibor qa ratish joiz. Davlat tipologiyasi Davlat tipologiyasi tushunchasi Davlat — turlituman xususiyat va belgilarga ega bо`lgan murakkab va kо`p k;irrali ijtimoiy hodisadir. Bu esa davlatlarni turlicha tasnif lashga imkon beradi. Masalan, davlatlarni hudud larining katta-kichikligiga qarab ulug`, katta, о`rta, kichik davlatlarga bо`lish mumkin.

www.arxiv.uz Davlatga tarixiy yondashuv asosida davlatlarni qadimiy, о`rta asr va hozirgi zamon davlatlariga ajratsa bо`ladi. Tarixiy va madaniy rivojlanishg a kо`ra esa davlatlar dehqonchilik bilan shug`ulla nuvchi va sanoat bilan shug`ullanuvchi davlatlarga (yoki indо`strial rivojlanishgacha, industrial va postindustrial davlatlar) bо`inadi. Ma`rifiylik (sivilizatsiya) tavsifiga kо`ra davlatlar — Sharq, Fap6 va aralash (о`rta holat dagi), iqtisodiy rivojlanish darajasiga kо`ra esa — yuksak darajada rivojlangan, о`rta darajada rivojlangan va «qashshoq» davlatlarga bо`linadi. Ushbu tasniflarning aksariyati davlatdan kо`ra kо`proq jamiyatni tavsiflaydi. Buning ajabla nadigan joyi yо`q. Mazkur tasniflarning biror tasi ham davlatni boshqa hodisalardan ajratib turgan bosh omil — siyosiy hokimiyatni amalga oshirishni inobatga olmaydi. Shu bois, hokimiyat munosabatlariga kо`ra tasniflash muhim. Bun da hokimiyatning mohiyati, uning sinfiy va ijtimoiy ahamiyati tavsiflanadi. Davlatlar shunga kо`ra turlarga ajratiladi. Davlat tipologiyasi — davlatning mohiyatan о`ziga xos xususiyatlarini ajratishda yoki biror tipga mansubligini belgilashda foydalanadigan ta`limot, bilimlar tizimidir. Demak, davlat tipologiyasi — davlatlarni muayyan mezon asosida turlarga ajratish, tasnif lashdir. Huquqshunoslik fanida davlat tipolo giyasiga ikki xil yondashuvni sinfiy va ma`rifiy — ajratib kо`rsatish mumkin. Davlat tipologiyasiga sinfiy yondashuv Birinchi yondashuv — sinfiy yondashuv bо`lib, unda davlat tipologiyasining asosiy mezoni ij timoiyiqtisodiy formatsiyalar hisoblanadi. Davlat ishlab chiqarish munosabatlari tipiga kо`ra, iqtisodiy bazis ustidagi element sifa tida — quldorlik, feodal, burjua va sotsialis tik davlat tiplariga bо`inadi. Bu tipologiya dav latlarning sinfiy tipologiyasi deb ataladi.

www.arxiv.uz Bu tipologiyada , birinchidan, davlatlar muayyan ijtimoiy-iqtisodiy omillar asosida tiplarga ajratiladi; ikkinchidan, davlatlar о`z taraqqiyot ida ma`lum bosqichlarni о`tishini ularning ta biiy-tarixiy xarakteri kо`rsatadi. Sinfiy tipologiyaning kamchiliklari quyida gilardan iborat: birinchidan, barcha davlatlarni bu tipologiya doirasiga kiritish mumkin emas; ikkiichidan, bu tipologiyada milliy, madaniy, diniy va boshqa bir qator omillarga yetarlicha e`tibor berilmaydi. Davlat tipologiyasiga ma`rifiy yondashuv Ikkinchi yondashuv — sivilizatsiya 3 [4] mezoniga asoslangan davlat tipologiyasidyr. Bu yondashuv da ma`naviy belgilar, ya`ni madaniy, milliy, diniy, psixologik va boshqalar tipologiyaning asosiy mezoni hisoblanadi. Bu tipologiyani dav latlarning ma`rifiy (sivilizatsiyaviy) tipo logiyasi deb atash mumkin. Bu yondashuvning kо`zga kо`ringan vakili A. Toyn bidir. Uning fikricha, sivilizatsiya — jamiyat ning milliy, diniy, jugrofiy va boshqa belgi larining yaxlitligi bilan ajralib turadigan muayyan holatidir. Shu belgilarga k о `ra, davlatlarni Sharq, va Rarb sivilizatsiyasi asosida — Fapo va Sharq davlatlariga, qadimiy va о `rta asrlar sivilizatsiyasiga k о `ra — qadimiy va о `rta asrlar davlatlariga b о `lish mumkin. Ma`rifiy tipologiyaning ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat : birinchidan, ma`lum sha roitlardagi madaniy omillar tipologiyaning asosiy mezoni qilib olinadi; ikkinchidan, ma` naviy mezonlarning k о `pligi, muayyan sivili zatsiya ning о `ziga xos xususiyatlari tipologiyani aniq amalga oshirishga imkon beradi. Shu bilan birga, davlatlarning ma`rifiy tipo logiyasi ham bir k,ator kamchiliklarga eta. Ular kuyi dagilardan iborat: birinchidan, ij timoiy - i q ti sodiy omillar yetarlicha hisobga olinmaydi; ik kinchidan, bu tipologiya davlat tipologiyasiga qara ganda, kо`proq jamiyat tipologiyasidir. 3 [4] Цивилизация (лотинча «civilis» — фуқаровий, ижтимоий) - жамиятнинг ўз тараққиёти жараёнида яратган моддий ва маъ навий бойликларини янада кўпайтириб ҳамда такомиллашти риб бориш усуллари мажмуи

www.arxiv.uz Sivilizatsiyaviy tipologiya sinfiy yondashuv dan ancha keng. Ma`rifiy tipologiyada davlat sivilizatsiya maxsuli sifatida namoyon b о `ladi. Davlatning tarixiy tiplari tushunchasi Tipologiya davlat tipi degan ilmiy tushuncha ni ajratib kо`rsatishga olib keladi. Davlatning tipi quyidagi xususiyatlardan iborat: birinchidan, davlatning tipi, iqtisod, ishlab chiqarish usuli, ijtimoiyiqtisodiy formatsiyalarning tabiatiga bog`liq bо`lgan hokimiyatning sinfiy taalluqligidan kelib chiqadi, Davlatda gi hokimiyat odatda, qо`lida ishlab chiqarish vosi talari mavjud bо`lgan iqtisodiy jihatdan hukm ron sinfga xizmat qiladi; ikkinchidan, sinfiy manfaatlarning aks eti shiga asoslangan bir mohiyatli hokimiyatga ega davlatlar guruhi birlashtiriladi. Bu davlatlar ni quldorlik, feodal, burjua va sotsialistik davlatlarga bо`lishga olib keladi; uchinchidan, davlatning tipi biror davlatning uyushganligi, maqsadga intilishi, amal qilish va rivojlanishidagi umumiy, jо`z`iy jihatlar ni belgilashga imkon beradi; tо`rtinchidan, bir tipdagi davlatlardan keyin boshqa tipdagi davlatlar, ya`ni quldorlik davlatidan sо`ng feodal davlat, feodal davlatdan sо`ng burjua davlati kelishi qonuniyatlari aniq langan. Albatta, oxirgi almashuv (burjua davla ti bilan sotsialistik davlat almashuvi)da ol dingi tiplarning о`zaro almashuv qonuniyatlari tarixan tasdiqlandi. Davlat va huquqning mohiyati hamda mazmuni ni chuqur tushunib yetish uchun umumiylikdan xu susiylikka, davlat va huquq umumiy tushunchasidan qadimiy davr davlati va huquqi tushunchasiga, о`rta asrlar davlati va huquqi tushunchasidan yangi va hozirgi zamon davlati va huquqi tushun chasiga tomon borish va kurib chiqish lozim. Shun da muammoni yanada aniqlashtirish muayyan dav lat va huquqni о`rganib bо`lib, davlat va huquq tarixi va nazariyasini о`rganishga о`tishga imkon beradi. Kishilik jamiyati tarixi uch katta tarixiy davrdagi davlat va huquqning uch turini, ya`ni qadimiy, о`rta asr va yangi zamon davlati va huquqi tizimini

www.arxiv.uz bergan. Jamiyat, davlat va huquq taraqqiyotining qonuniyati ana shunday. Tarixning taraqqiyot yо`li shundan iborat. Kishilik jamiyati о`zining quyi bosk;ichidan yuqori bosqichiga, qadimiy jamiyatdan о`rta asr larga, undan yangi va hozirgi zamon jamiyati to monga rivojlanadi, buning teskarisi bо`lmaydi. О`z taraqqiyotida ba`zi bosqichlarni chetlab о`tish, ba`zi taraqqiyot bosqichini boshqa mamlakatlardan farqri о`larok; boshdan kechirish mumkin, lekin bunda taraqqiyotning bosh yо`li barcha xalqlar uchunumumiy bо`lib qolaveradi, ular kishilik si vilizatsiyasshteng umumiy qonuniyatlari asosida rivojlanadi. Shunisi xarakterliki, jamiyat ta raqqiy etgan sari xalqlarning bir-birlari bi lan munosabati, bir-biriga ta`siri ham tobora oshib boradi. Buni shunda kо`rish mumkinki, ibti doiy- jamoa tuzumidan davlatli jamiyatga о`tish ba`zn xalqlarda eramizdan bir necha ming yil oldin. boshqa xalqlarda esa kо`p asrlardan keyin boshlangan. Dunyo miqyosida о`rta asrlarga о`tish dn kо`ra ozroq vaqtni oldi. О `rta asrlardan yangi zamonga о `tish bundan h am tezro q b о`l di. Huquqshunoslik fanida, aynikra sovet davri dagi huquq shunoslikda, asosan t о` rt tipdagi — quldor lik, feodal, kapitalistik, sotsialistik dav latlar farqlanadi. Fikrimizcha, ilk ikki tiplar faqat Yevropada mavjud b о `lgan, qo lgan hududlarda — Osiyoda, Afrikada, Amerikada esa davlatlar boshqacha tipga mansub b о `lganlar. Ularni Rarbdagi davlatlardan farqli ravishda, davlatning shar q ona tipiga mansub deyish mumkin. Ular bir-biri dan h am mo hiyat , h am funksiyalari, ham jamiyat hayotidagi roli, vazifasi, shakli, faoliyat metod lari, maqsadlari j ih atidan farq qiladi. Davlat tipologiyasiga Fapbcha va Sharqona yondashuv Sinfiy yondashuvning tor doiralari kо`p ji hatlarda namoyon bо`ladi. Chunki barcha davlatlar ham davlatning sinfiylik yondashuviga asoslan gan tipologiyaga sigavermaydi. Shu munosabat bilan Sharq davlatlarining tipologiyasi muam mosini kо`rsatish lozim. Afsuski, huquqshunos olimlar

www.arxiv.uz о`rtasida mazkur masala yetarlicha о`rganilmagan. Quldorlik yoki feodal davlat tipla rini «Sharq davlati turi» ga taallukli qilib kо`rsatish keng tarqalgan. Holbuki, Sharq davlatlari о`zining sivilizats iyaviy mazmuniga kо`ra Fapb davlatlaridan tub dan farq qiladi. Masalan, Fap6 davlatlarida siyos iy hokimiyat iqtisodiy hukmron sinf qо`lida bо`lib, davlat hokimiyati bevosita iqtisod, aso siy ishlab chiqarish vositalariga mulk egaligi tabiatiga bog`liq. Sharq davlatlarida esa ustuvor lik ayni davlat hokimiyatining о`zidadir. Chunki, iqtisodiy sohalardagi xrkimlik, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish imkoni siyosiy hukmronlikka bog`liq bо`ladi. Sharq mamlakatlarida xususiy mulk mavjud bо`lmagan, ayni paytda davlat mulki rahbar doiralar qо`lida bо`lgan. Shu bois, Sharq davlatlarini Yevropa davlat lari tiplariga mansub deb topish va ularni «ka pitalistik davlatlargacha» bо`lgan bir tipga bir lashtirish (feodal va quldorlik davlatlariga) tо`g`ri emas. Buning ustiga, Sharq davlatlari Yev ropa davlatlaridan farq kdlish bilan birga, о`z mohiyat xususiyatlariga ham ega edilar. Jumladan, Xitoyda quldorlik amalda mavjud bо`lmagan, Misr va Ossuriyada esa davlat ancha muhim mavqe ga ega bо`lgan. Bu mintaqada davlat hokimiyati tizrtmida ruhoniylar mavqei ham turlicha bо`lgan, h uquqiy tizimlar ham bir-biridan jiddiy farq qi lgan. Fikrimizcha, davlat tipologiyasiga Fap6 cha va Sharqcha yondashuv mavjudligi tо`g`risida ga pirish tо`g`riroq bо`lsa kerak. Davlat hokimiyati aksariyat ijtimoiy guruh deb baholanmaydigan kichik guruh (davlat hoki miyati tepasidagilar, partiya-davlat elitasi va ho kazo)lar qо`lida bо`ladi. Albatta, bunday guruh biror sinf yoki ijtimoiy guruhding manfaat larini ham ifoda etishi mumkin. Aksariyat hol larda shunday bо`ladi ham, u holda hokimiyatning sinfiy mazmuni, binobarin, davlat tipi kо`zga tashlanadi. Biroq kо`pincha bunday guruh faqat о`z manfaatlarinigina ifoda etadi. Shuning uchun davlat hokimiyati hamisha ham faqat sinfiy ta biatga ega bо`lavermaydi. Kо`p hollarda bunday guruh ijtimoiy tayanchga ega bо`lish maqsadida dinga murojaat qiladi (Sharq davlatlaridagidek), sobiq SSSRda Sta lin davrida bо`lganidek jismoniy va mafkura viy tazyiqni amalga oshiradi.

www.arxiv.uz Sharq davlatlarining xususiyatlari Turli davrdagi davlatlarni tavsiflashga ki rishishdan oldin «Sharq tipi» dagi davlatlar ning xususiyatlariga qisqacha tо`xtab о`tish lozim. Mazkur davlat tipining tarixda ilk tip bо`lgan ligini alohida ta`kidlash kerak. Ilk davlat lar bundan 5 ming yillar muqaddam sо`g`orila digan dehqonchilik mintaqalari (Misr, Hind va Xitoy)da paydo bо`lgan, Ularning paydo bо`lishi ga sabab, sо`g`orish tizimlari qurilishi na tijasida mehnat unumdorligining tez sur`at lar bilan oshib borishi bо`lgan qishloq xо`ja lik ishlab chiqarishining bunday tabiati ja moaning saqlanib qolishiga olib kelgan. Oilaning bir о`zi suv inshootlari tizimini q urish va undan foydalanishning uddasidan chika olmagan. Shu bois Sharq mamlakatlarida yerga xususiy mulkchilik paydo bо`lmagan, ishlab chi qarish vositalariga egalik qiluvchi sinflar ham vujudga kelmagan. Davlatning kelib chiqish jarayonida piramida kabi qurilgan jamiyat paydo bо`lgan eng yuqorida yagona hokimiyat egasi podshoh, fir`avn, shoh, xon о`rtada uning eng yaqin safdoshlari, maslah atchilari — vazirlar, quyida pastroq rutbada amaldorlar joylashgan. Piramidaning asosini esa qishloq xо`jalik jamoalari tashkil ettan. Ushbu jamoalar ijtimoiy mahsulotning anchagina kis mini soliq tarzida davlat mahkamasiga tо`laydi gan ekspluatatsiya obyekti bо`lgan. Albatta, Sharq mamlakatlarida umuman xusu siy mulk mavjud bо`lmagan, deb aytish mumkin emas. Xususiy mulk shoxlarning qasrlari, qul lari, qimmatbaho mulklari tarzida, savdogar lar va hunarmandlarning bir qismida esa kapi tal va moddiy boyliklar tarzida mavjud bо`lgan. Biroq xususiy mulk Sharq jamiyatida ijtimoiy ishlab chiqarshda muhim mavqega ega bо`lmagan. Ijtimoiy boylikning asosiy hissasi davlat va saroy mulkidagi erkin jamoa a`zolari yoki qо`l lar tomonidan barpo etilgan. Qullar faqat dav lat va saroy mulkidagina mavjud bо`lgan. Shun day qilib, yagona davlat mulki mavjud bо`lgan, davlat podshoh shaxsida «barcha narsa»ga egalik qilgan. Jumladan, u barcha aholining hatto, о`ziga eng yaqin bо`lganlarning hayoti va mulkiga ham hо`jayinlik qilgan.

www.arxiv.uz Sharq jamiyati tub о`zgarishlarga uchramaydigan barqaror tabiatga ega bо`lgan. Jumladan, qadimgi Misrda davlat eramizdan avvalgi IV—III ming yilliklarda paydo bо`lib, 30 asrdan kо`proq vaqt davomida faoliyat kо`rsatgan. 50 asrcha muddat da vomida Xitoy davlati amal qilgan va u qariyb XIX asr oxirlarigacha о`zgarmay kelgan. Fap6 davlatlari Sharq davlatlaridan ancha keyin paydo bо`lgan, biroq ular tez rivojlanib ketgan. Aynan Yevropada ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar (va davlat tiplari)ning tezroq al mashuvi yuz bergan. О`tish davri davlatlari Mustamlakachilik asoratidan ozod bо`lgan mam lakatlardagi davlat tabiatini tahlil etish katta qiziqish uyg`otadi. Ularda aksariyat shunday vazi yat vujudga keladiki, unda birorta ham sinf hokimiyatni olish va uni о`z qо`lida saqlab tu rish uchun yetarlicha kuchga, uyushqoqlikka ega bо`lmaydi, Bunday mamlakatlarda aksariyat tur li ijtimoiy kuchlarning bloki vujudga kela di, ular umummilliy manfaatlar asosida bir lashadilar. Biroq bunday birlashmalar aksari yat vaqtinchalik bо`ladilar va umummilliy man faatlarni yechish asnosida ularda sinfiy yoki umumijtimoiy manfaatlarning kuchayishi vu judga keladi. Shu bois, davlatning bunday ti pini о `tish davri davlati deb atash mumkin. Biroq bunday vaziyat uncha k о `p uchramaydi. Ak sariyat hokimiyat sinfiy kuchlar bloki q о `lida emas, balki kichik partiyaviy, harbiy yoki boshqa turdagi elita q о `lida b о `lib, u umumijtimoiy vazifalarni amalga oshiradi, eng avvalo, о `z manfaatlarini k о `zlab ish yuritadi. Bundan tashqari, an`anaviy sinfiy yondashuv bir ijtimoiyiqtisodiy formatsiyadagi davlat lar orasida mo h iyatan farqlar mavjudligini tu shuntirmaydi. Chunonchi, h ozirgi Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) davlati bilan apar teid davridagi JAR davlati о `rtasida farq mav jud. Yoxud sobiq sovet davlati stalinizm va «qayta kurish» davrlarida t u rli mohiyatga ega davlat edi. Ushbu muammolar davlat mo h iyatining yana bir ji h atidan kelib chiqqan holda tushuntirilishi mumkin. Shunga qaramay, davlatning umumijti moiy moxhiyati (sinfiy mo h iyat singari)

www.arxiv.uz hokimiyat munosabatlarida k о `rinadi. Bu yerda davlat hokimiyatining aholining katta qismiga taalluqli ligi xususida emas, balki jamiyatning q о `lida davlat hokimiyati b о `lgan qismi t о `g`risi da ran bormokda. Hozirgi zamon davlatlarining turlari Hozirgi kunda huquqshunoslik fanida davlat lar totalitar, avtoritar, liberal va demokra tik davlatlarga bо`lib о`rganilmokda. Bunday tasniflash tobora keng qо`llanilmokda. Uning о`ziga xos jihatlari bor. Totalitar davlatda «davlat — hamma narsa, inson esa — hech narsa» degan g`oya hukmronlik qiladi. Barcha hokimiyat hukmron elita qо`lida bо`lib, boshqalar davlatni boshqarishdan chetla tiladi. Avtoritar davlatda h aqiqiy hokimiyat elita qо`lida bо`ladi, shaxsning manfaatlari davlat manfaatlariga qurbon qilinadi. Siyosiy sohada ijozat etilganidan tashqari, barcha narsa taqiqlanadi. Liberal davlatda jamiyat hayotining barcha sohalarida fuqarolarning huquq va erkinliklari rasman tengligi amal qiladi, fuqarolarning davlat ishlarida rasman qatnashuvlariga yо`l q о`yiladi. Taqiqlanmagan narsadan boshqasi ijo zat etilishi mumkinligi prinsipiga amal qilgan day bо`ladi, biroq davlat tuzumi va ijtimo iy tuzumni о`zgartirishga yо`l qо`yilmaydi. Demokratik davlat fuqarolarning davlat va jamoat ishlarini boshqarishda qatnashishi huquqlarini ta`minlaydi, shunday ishtirokka yor dam beradi. Shaxs huquq va erkinliklarining doirasi keng bо`lib, ularni amalga oshirish ham t a`minlanadi. Ijtimoiy hayotning barcha sohal arida qonunda bevosita taqiqlanmagan harakat larni amalga oshirishga yо`l qо`yiladi. Albatta, davlatlarning biz kо`rib chiqqan tip ologiyasi kamchiliklardan holi emas. Lekin, ta` kidlash joizki, mazkur tipologiya sinfiy yon dashuvga asoslangan tipologiyani muhim jihatlar bilan tо`ldiradi, kishilik taraqqiyotining tarixiy bosqichlaridagi davlatlar tipining umum e`tirof etgan bir qator xususiyatlarini ajra tib kо`rsatishga imkon beradi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Введение в шведское право. – М.: Прогресс, 1986. – 387 с. 2. Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основние правовие системи современ - ности. – М.: Междунар. отношения, 1996. – 400 с. 3. Давид Р. Основние правовие системи современности. – М.: Международние отношения, 1986. – 380 с. 4. Ермолович В. И., Шелкопляс В. А. Правовие системи: история и сов - ременност: Материали межвузовской научно–практической конференции. – Минск, 5–6 января 2001 г. – Мн.: БГЕУ, 2001. – 176 с. 5. Инако С. Современное право Японии / Отв. ред. В. А. Туманов. – М.: Прогресс, 1981. – 291 с. 6. Марченко М. Н. Правовие системи современного мира: Учеб. пособие. – М.: Зерсало, 2001. – 400 с. 7. Matkarimova G. Halqaro huquq va О`zbekiston huquqiy tizimi. – T.: Adolat, 2002. – 90 b. 8. Правовие системи стран мира: Энциклопедический справочник / Отв. ред. А. Й. Сухарев. – М.: Норма, 2003. – 976 с. 9. Правовая система Нидерландов / Отв. ред. В. В. Бойсова, Л. В. Бойсова. – М.: Норма, 1998. – 348 с. 10. Решетников Ф. М. Правовие системи стран мира. – М.: Юрид. лит., 1993. Романов А. К. Правовая система Англии: Учеб. пособие. – М.: Дело, 2000. – 344 с.

O'xshashlar

Davlat tushunchasi va uning mohiyati

Davlat belgilari

Huquqiy munosabatlar tushunchasi, belgilari va turlari

Jinoyat protsessining tushunchasi va mohiyati

Qonuniylik tushunchasi, mohiyati va vazifalari