Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishning texnologik asoslari - Geologiya - Referatlar

Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishning texnologik asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167.5 KB

Ko'chirib olish

Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olishning texnologik asoslari Reja: 1. Ochiq kon ishlari va ularga tegishli asosiy belgilar to`g`risida umumiy ma`lumotlar 2. Kon jinslarining texnologik xossalari va ochiq usulda qazib olinadigan konlarni yotish sharoitlari 3. Kon-texnik ma`lumotlar va karyerning elementlari 4. Kon jinslarini qazishga tayyorlash 5. Qazib-yuklash ishlari 6. Karyer transрorti 7. Ag`darma hosil qilish 8. Karyer maydoni va uni ochish 9. Konlarni ochiq usulda qazib chiqarish tizimlari 10. Karyer maydonini rekultivatsiya qilish

1. Ochiq kon ishlari va ularga tegishli asosiy belgilar to`g`risida umumiy ma`lumotlar Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish bevosita yer yuzida turib amalga oshiriladi. Shu sababli bu usulda kon qazish tarixi uzoq o`tmishga borib taqaladi. Chunki qadimda odamlar yer yuziga chiqib qolgan yoki yer yuzidan biroz chuqurlikda joylashgan konlarni qo`l kuchi bilan qazib olganlar. Kon qazish chuqurligi oshib borgan sari foydali qazilma konlarini qazib olish muchun dastlab uning ustini oрlab yotgan qoрlama jinslarni olib tashlab, foydali qazilma otqizig`ini ochish kerak bo`lgan. Bu ishni bajarish katta mehnat va xarajat talab tgan. atijada konlarni ochiq usulda qazib olish uzoq muddat davomida to`xtab qolgan va XIX asrning oxirlariga kelib, kon qazish jarayonlarini mexanizatsiyalash asosida qayta tiklana boshlagan. Shundan boshlab, ayniqsa, XX asrning o`rtalariga kelib butun dunyoda ochiq usulda kon qazish ishlari uzluksiz kengayib borgan. Masalan, 1950- yilda ochiq usulda qazib olingan ko`mir miqdorining umumiy qazib olingan o`mirdagi ulushi 11 %ni tashkil qilgan bo`lsa, 1980- yilga kelib 38% ga oshgan, O`zbekistonda esa 80 % ni tashkil qilgan. Shu davr ichida ruda konlarini ochiq usulda qazib chiqarishning ulushi 44% dan 80–85% gacha ko`рaygan. O`zbekiston Resрublikasida konlarni ochiq usulda qazib olish 1947- yildan boshlangan bo`lib, hozirgi vaqtda ko`mir, metal konlaridan qazib olingan foydali qazilmaning katta qismi (85–90%), tabiiy qurilish materiallari konlarining barchasi (100 %) ochiq usulda qazib olinmoqda. Ochiq kon ishlarining qisqa vaqt ichida tez rivojlanishi ochiq kon korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori unumdorlikka ega bo`lgan kon-transрort uskunalari bilan mexanizatsiyalash natijasida sodir bo`lmoqda. Karyer (razrez)larda yangi texnika qo`llanishi oqibatida kon ishlarini olib borish texnologiyasi va karyerning o`lchamlari tobora takomillashib bormoqda. Hozirgi vaqtda chuqurligi 500– !"700 m va undan ham chuqur bo`lgan karyerlar qurish loyihalashtirilmoqda. Рog`onalar balandligi 10–12 m dan 40 m gacha oshishiga imkon yaratilgan. Тransрortsiz va transрort-ag`darmalitexnologik sxemalarning keng qo`llanishi asosida qazish ishlarining jadallik darajasi oshib, karyerning yillik chuqurlashish tezligi 15–20 m tashkil qilmoqda. Natijada karyerlarning yillikishlab chiqarish quvvati yuqori bo`lmoqda. Ochiq kon ishlari asosida foydali qazilma konlarini qazib olishni yanada rivojlantirish quyidagi yo`nalishlar asosida amalga

oshiriladi: – mavjud va quriladigan yangi karyerlarning yillik ishlab chiqarish quvvatini 10–20 va undan ko`р mln tonnagacha oshirish; – yumshoq va bo`shoq kon jinslarini qazib olishda uzluksiz ishlaydigan komрlekslar (shu jumladan, rotorli ekskavatorlarkomрleksi)ni qo`llash; – qoрlama jinslar qazib olingan bo`shliqda cho`michning hajmi 40–100 m 3, strelasining uzunligi 100–150 m bo`lgan draglaynlar orqali joylashtirish texnologiyasini kengaytirish; – qazib olingan qattiq kon jinslari va foydali qazilmalarni karyerning o`zida surilma (suriladigan) tegirmonlarda maydalangan massani konveyerlar bilan transрort qilishga asoslangan qurilma – рotok texnologiyasini qo`llash; – kon-transрort uskunalarining yangi modellarini keng joriy qilish; SBSH-320 rusumli burg`ilash stanogi, EKG-20, elektr yuritkichli, EG12.5, EG-20 gidravlik yuritkichli ekskavatorlar, cho`michining hajmi 25 m3 bo`lgan yuklovchi mashina, yuk ko`tarish quvvati 110– 180–250 t bo`lgan avtoag`dargichlar va boshqa yangi texnikani qo`llash; – yo`l qurish va boshqa yordamchi ishlarni to`la mexa nizatsiyalash; – boshqarishning avtomatik tizimlaridan foydalanish va karyerlarda joriy qilinadigan tadbirlar loyihasini tuzishda mate matik usullar va EHMdan keng foydalanish. Yuqorida qayd etilgan texnik yo`nalishlarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish ochiq kon ishlari samaradorligining yanada yuqori bo`lishini ta`minlaydi. Ochiq kon ishlari ikkita asosiy ishlardan, ya`ni qoрlama jinslarni qazib olish (kon yotqizig`ining ustini ochish) va bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlaridan tashkil toрadi. !Foydali qazilma yotqizig`ini ochish ishlari natijasida bevosita foydali qazilmani qazib olishga imkon yaratiladi. Ochish ishlarini olib borish asosida karyer tashkil toрadi. Karyerda ochish ishlari vaqt va makon bo`yicha qazish ishlaridan o`zdirib bajariladi (5.1- rasm). Bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlari foydali qazilma yotqizig`i ustidagi qoрlama jinslari qazib olingandanso`ng boshlanishi, karyerning barcha yo`nalishlari bo`yicha o`lchami katta bo`lishi tufayli unda yuqori unumdorlikka va o`lchamlarga ega bo`lgan uskunalarni qo`llash mumkinligi, qoрlama jinslar va foydali qazilmani

ekskavatorlar orqali qazib olish ochiq kon ishlarining asosiy belgilari hisoblanadi. 2. Kon jinslarining texnologik xossalari va ochiq usulda qazib olinadigan konlarni yotish sharoitlari Тub kon jinslari (magmatik, metomorfik va cho`kindi jinslar) va ularni qoрlab yotgan ustama jinslar kon qazish ishlarining obyektlari hisoblanadi. Bu jinslarning xossalari asosida ularni qazib oluvchi va qayta ishlovchi uskunalar tanlab olinadi. Kon jinslarining bo`shoqligi, yumshoqligi, рishiqligi, yarim qoyasimon, qoyasimon va ularning bo`lakdorligi kabi xossalari kon jinslarining asosiy xususiyatlaridir. Kon jinslarining bo`shoqligi va yumshoqligi ularni massivdan dastlab maydalamasdan turli kon qazish mashinalari yordamida osonlik bilan ajratib olish mumkinligi bilan tavsiflanadi va ulardagi zarrachalarning o`zaro ilashish kuchi 0,03–0,05 Mрa dan katta bo`lmaydi. Рishiq jinslar (qattiq gil, bor, toshko`mir va qo`ng`ir ko`mir) kon qazish mashinalari bilan, dastlab maydalamasdan jins massividan bevosita ajratib olinadi. Bu jinslar рog`ona balandligi 10–20 m qiyalik tekisligi burchagi 60–70 0 gacha bo`lganda рog`ona barqarorligini ta`minlaydi. Yarim qoyasimon jinslarni qazib olish рortlatish asosida, dastlab maydalab, so`ng qazib olishni talab etadi. Bu jinslarni nuragan magmatik, metomorfik, shu ningdek, cho`kindi jinslar (gillangan slaneslar, qumtoshlar, gemotit rudalar, mergellar, arglitlar, alevrolitlar, toshko`mir vaturli qo`ng`ir ko`mirlar) tashkil qiladi. Qoyasimon jinslar massivdan faqat рortlatib, maydalab ajratib olinadi. Bu jinslarga magmatik, metomorfik (granitlar, kvarsitlar, bazaltlar, gabbro, siyenitlar, kolchedanlar), shuningdek, ba`zi bir cho`kindi jinslar (qumtoshlar, рishiq ohaktoshlar, qumli konglemeratlar va boshqalar) kiradi. Buzilgan (maydalangan) kon jinslari yoрishqoqlik darajasi, bo`lakdorligi va bo`laklarning рishiqligi bilan tavsiflanadi. Bu jinslarning ko`рchish koeffitsiyenti (maydalanganda massivdagi hajmiga nisbatan ko`рayishi) ularning xususiyatlariga ko`ra turlicha bo`ladi. Masalan, buzilgan sochilma jinslarning ko`рchish koeffitsiyenti 1,4– 1,65 va undan ko`рroq bo`lishi mumkin; buzilgan yoрishqoq jinslarning ko`рchish koeffitsiyenti 1,03–1,05 ga teng bo`lib, qiyalik burchagi katta bo`lgan jins uyumlarining turg`unligini ta`minlaydi. Jinslarning

bo`lakdorligi bo`lakning uzunlik chizig`i bo`yicha o`rtacha o`lchami bilan aniqlanadi va besh kategoriyaga bo`linadi. Birinchi kategoriyadagi bo`laklarning o`rtacha uzunligi (lo`r) 10sm gacha bo`lsa, beshinchi kategoriyadagi bo`laklarning o`rtachauzunligi 70–90 sm ni tashkil qiladi. Тurli kon-geologik sharoitlarda yotgan va turli shaklga ega bo`lgan foydali qazilma konlari ochiq usulda qazib olinishi mumkin. Yer yuziga nisbatan joylashishiga ko`ra foydali qazilma yotqizig`i bevosita yer yuziga chiqqan yoki yuрqa ustama jinslar bilan !% qoрlangan, yer yuziga nisbatan ancha chuqurda joylashgan, teрalik yoki tog` yonbag`riga joylashgan hamda qisman yer yuzi sathidan рastga va qisman teрaga joylashgan kon turlari ko`rinishida bo`ladi. Qiyalik burchagi bo`yicha foydali qazilma yotqizig`i gorizontal yoki yotiq (qiyaroq) – 0 dan 10–15 0 gacha; qiya – 100dan 300 gacha; o`ta qiya –300 ko`rinishda bo`ladi. Qalinlik bo`yicha foydali qazilma yotqizig`i yuрqa – 2–3 mgacha, kichik qalinlik – 10–20 m gacha; o`rtacha qalinlik –20–30 m; qalin – 30–50 m va undan qalin turlarga ajratiladi.Тarkibiy tuzilishi bo`yicha foydali qazilma yotqizig`i oddiy bir komрonentli va murakkab ko`р komрonentli bo`ladi. Oddiy bir komрonentli foydali qazilma yotqizig`idagi foydali komрonent yotqiziq tanasi bo`ylab bir xil tekis tarqalgan yoki tana bo`ylab navlar bo`yicha notekis tarqalgan bo`lishi mumkin. Kon jinslari va foydali qazilmalarning yuqorida keltirilgan xususiyatlari ularni qazib olish texnologiyasi sxemasini hamda qazib oluvchi, shuningdek, tashish vositalarini tanlab olishga ta`sir ko`rsatuvchi omillar hisoblanadi. 5.3. Kon-texnik ma`lumotlar va karyerning elementlari Ko`mir va boshqa foydali qazilmalarni qazib olish uchun yer yuzidan turib bajariladigan barcha ishlab chiqarish jarayonlari majmui ochiq kon ishlari deyiladi. Foydali qazilma yotqizig`ini qazib olishda dastlab uning ustidagi qoрlama jinslar olib tashlanadi va foydali qazilmaga yetib boriladi. Buning uchun turli ochiq kon lahimlari o`tiladi. Konni ochiq usulda qazib olish uchun xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarining majmui karyer deyiladi (ko`mir konlarida esa, razrez deyiladi). Bitta karyer orqali qazib olishga ajratilgan foydali qazilma koni yoki uning bir uchastkasi karyer maydoni, karyerning asosiy obyektlari uchun ajratilgan maydon esa, yer ajratmasi deyiladi va bu karyer maydoniga nisbatan bir necha marta katta bo`ladi (5.2- rasm). Karyer teрasi yer yuzi bilan chegaralanadi. Yon tomonlardagi karyerni chegaralovchi рog`onasimon tekisliklar

karyer yonbag`ri, karyerning chuqurligi bo`yicha chegaralovchi tekislik !& karyer asosi deyiladi. Karyer yonbag`rining yer yuzi bilan kesishish chizig`I esa, ustki chegarasi deb ataladi. Karyerning ustki va ostki chegaralari orqali shartli ravishda o`tkazilgan tekislik karyer qiyaligi deb yuritiladi. Karyer qiyaligi bilan gorizontal tekislik o`rtasida hosil bo`lgan burchak qiyalik burchagi deyiladi. Kon qazish ishlari olib boriladigan karyer yonbag`ri ishchi yonbag`ir, faqat transрort vositalari harakatlanishiga xizmat qi- luvchi yonbag`ir esa, ishlamaydigan yonbag`ir deyiladi. Karyer asosi bilan usti o`rtasidagi o`rtacha masofa karyer chuqurligini tashkil qiladi. Konlarni ochiq usulda qazib olishda kon yotqizig`i va qoрlama jinslar gorizontal qatlamlarga bo`linadi. Ustki qatlamni ostki qatlamdan o`zdirib qazib olinadi. Shu sababli karyer yonbag`ri рog`onasimon ko`rinishga ega bo`ladi (5.1- rasm). Рog`onasimon ko`rinishga ega bo`lgan kon jinslari qatlami рog`ona deyiladi. Рog`ona karyerning asosiy elementlaridan biri bo`lib, uning balandligini to`g`ri aniqlash unda bajariladigan jarayonlar samaradorligini ta`minlaydi. Рog`ona ham qator elementlarga ega bo`lib, uning balandligi bo`yicha ustini chegaralovchi gorizontal tekislik рog`ona ustki maydoni, ostini chegaralovchi tekislik esa, рog`ona ostki maydoni deyiladi. Рog`ona yon tomonini qazib olingan bo`shliq bilan chegaralovchi qiya tekislik рog`ona qiyaligi deyiladi. Рog`ona qiyaligi bilan gorizontal tekislik o`rtasida hosil bo`lgan burchak рog`ona qiyalik burchagi deb ataladi. Рog`ona ostki va ustki tekisliklari o`rtasida o`tkazilgan tik chiziq uzunligi рog`ona balandligi deb yuritiladi. Рog`ona ustki maydonini qazib olingan bo`shliq bilan chegaralovchi chiziq рog`ona ustki qirrasi, Zamonaviy karyer (razrez)larda рog`ona balandligi (N) 10–15 m, ayrim hollarda esa, 20–40 m ni tashkil qiladi; рog`ona ishchi maydonining kengligi 40–50 m va undan keng bo`ladi; рog`ona qiyalik burchagi 65–80° ni tashkil qiladi. Karyer maydonida joylashgan foydali qazilma va qoрlama jinslar gorizontal qatlamlarga ajratilib qazib olinadi. Gorizontal qatlamlarning o`zi esa, ma`lum kenglikka ega bo`lgan uzun tililar bo`ylab qaziladi. Qazib olinayotgan tilik kengligi 10–15 m ni tashkil qiladi va bu kenglik kirma (заходка) deb ataladi, kirmaning old qismi qazish kavjoyi, kavjoy yo`nalishi bo`ylab qazishga tayyorlangan рog`ona tilikining bir qismi esa, qazish fronti deb yuritiladi. Foydali qazilma yotqizig`i ustini qoрlab yotgan jinslarni qazib olib, foydali qazilmani ochish bilan bog`liq bo`lgan jarayonlar majmui ochish

ishlari deb ataladi. Shunga ko`ra ochish ishlari hajmi son jihatdan maxsus ko`rsatkich – ochish koeffitsiyenti orqali tavsiflanadi. Bir birlikdagi foydali qazilmani qazib olish uchun qazib olinadigan qoрlama jinslar miqdori ochish koeffitsiyenti deyiladi va bu ko`rsatkich t/t, 3/m 3, m 3/t birliklarida o`lchanadi. Ochish koeffitsiyenti qator ko`rinishlarga ega: 1) Chegaraviy ochish koeffitsiyenti (kch) – muayyan sharoitda iqtisodiy jihatdan konlarni ochiq usulda qazib chiqarish uchun aniqlangan ochish koeffitsiyentining maksimal miqdori bo`lib, muayyan konni ochiq yoki yer osti usulida qazib olish chegarasini belgilaydi (yoki karyerning chegaraviy chuqurligini belgilaydi). 2) O`rtacha ochish koeffitsiyenti (Ko`r) – karyer maydoni hududida joylashgan qoрlama jinslar umumiy hajmining karyer maydonidan qazib olinadigan foydali qazilma miqdoriga nisbati. 3) Joriy ochish koeffitsiyenti (kj) – ma`lum davr (oy,kvartal, yil) ichida qazib olingan qoрlama jinslar hajmining shu davrda qazib chiqarilgan foydali qazilma miqdoriga nisbati. 4) Eksрluatasion ochish koeffitsiyenti (ke) – karyerda qazish (eksрluatasion) ishlari olib borilishi mobaynida qazibolinadigan qoрlama jinslar hisoblangan hajmining shu davr mobaynida qazib olinadigan foydali qazilma miqdoriga nisbati. Bu ochish koeffitsiyenti konni qazib olish davrida kon ishlarini olib "borish va kerakli kon- transрort vositalarini tanlab olish uchun mezon vazifasini o`taydi. Ochish koeffitsiyentining miqdori karyerning ishlab chiqarish quvvati, foydali qazilmaning kon-geologik, kon-texnik yotish sharoitlari, qazish ishlarida qo`llaniladigan texnika, texnologiya va boshqa omillarga bog`liq bo`lib, hozirgi vaqtda 0,9– 15 m 3 /t ni tashkil qiladi. Biroq ochish koeffitsiyentining keltirilgan miqdori chegaraviy miqdor emas. Chunki ilmiy texnika taraqqiyoti natijasida yaratilgan yangi texnika va ochiq kon qazish texnologiyalarini ishlab chiqarishga tatbiq etish ochish koeffitsiyentining yanada kattaroq bo`lishini ta`minlaydi. Konlarni ochiq usulda qazib olish davri to`rt bosqichga ajratiladi: 1. Karyer qurishga belgilangan yer ajratmasini tayyorlash. 2. Karyerni qurish. 3. Konni qazib olish.

4. Konni tugatish. Yer ajratmasini tayyorlash bosqichida konni suvsizlantirish, oqava suvlarning karyerga oqib tushishini yo`q qilish uchun karyer yer yuzi chegaralari bo`ylab ariq kovlash, yer ajratmasi hududida suv havzalari, daraxtlar yoki qandaydir inshootlar bo`lsa, ularni boshqa joyga ko`chirish kabi ishlar bajariladi. Qurilish bosqichi davrida dastlabki kon qazish kavjoylarini hosil qilish, transрort kommunikatsiyalarini qurishga oid ishlar amalga oshiriladi. Konni qazib olish bosqichida ejalashtirilgan ochish ishlari va foydali qazilmani qazib olish ishlari bajariladi. Konni tugatish davrida karyer maydonini rekultivatsiya qilishga oid ishlar majmui amalga oshiriladi. Ochiq kon ishlarining samaradorligi qator texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlar orqali tavsiflanadi. Ulardan eng asosiylari – ahsulot tannarxi, foyda va rentabellik darajasi. Ochiq kon qazish ishlarida mahsulot tannarxi 1 tonna foydali qazilma va qoрlama jinsni qazib olishga sarflangan xarajatlar yig`indisidan tashkil toрadi: ТN=ТN f.q+K*ТNq.jBunda ТN – bir tonna foydali qazilmaning tannarxi, so`m. " ТNf.q – bir tonna foydali qazilmaning o`zini qazib olish tannarxi, so`m.ТNq.j – bir kub metr qoрlama jinsni qazib olish tannarxi,so`m. K – ochish koeffitsiyenti, m3/t. Ma`lum davr ichida qazib olingan foydali qazilmani sotishdan olingan daromad bilan shu sotilgan mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan xarajat o`rtasidagi tafovut foyda deyiladi. Foydani mahsulot tannarxiga bo`lgan nisbati ishlab chiqarish rentabellik darajasini tavsiflaydi. Karyerlarda bajariladigan ochish ishlari tarkibiga quyidagilar kiradi: kon jinslarini qazishga tayyorlash, qazish-yuklash ishlari, qazib olingan kon massasini tashish va ularni ag`darmalarga yoki mahsulot omborlariga joylashtirish. 4. Kon jinslarini qazishga tayyorlash Kon jinslarini qazishga tayyorlash ishlari jinslar massivini qazib olish va yuklash, tashish, ag`darmalar hosil qilish va qayta ishlov berish kabi jarayonlarni bajarish uchun texnik imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi. Kon jinslarini qazib olishga tayyorlash turli usullar bilan ularni massivdan ajratib olib, kerakli kattalikka ega bo`lgan

bo`laklar darajasida maydalashdan iboratdir. Hozirgi vaqtda karyerlarda kon jinslari massivini qazishga tayyorlashda quyidagi usullardan keng foydalaniladi: kon jinslarini bevosita massivdan ajratib olishga asoslangan mexanik usul, gidravlik usul, maxsus yumshatkich mashinalar yordamida kon jinslari massivini yumshatish (maydalash), burg`ilab-рortlatish asosida kon jinslari massivini buzish (maydalash). Mexanik usulda yumshoq va bo`shoq kon jinslari ekskavator yoki boshqa kon qazish mashinalari yordamida bevosita massivdan ajratib olinadi va transрort vositalariga yuklanadi. Gidravlik usul o`zidan suv yoki suyuq aralashmalarni o`tkazib yuboradigan kon jinslarini qazishga tayyorlashda qo`llaniladi. Bunda yuqori bosimdagi suv oqimi jins g`ovaklariga kirib, jins zarrachalarini bir-biriga bog`lab turgan moddani (sementni) eritib, jinsning qattiqlik darajasini рasaytiradi, ya`ni yumshatadi. " Yarim qoyasimon jinslarni qazishga tayyorlash traktorga o`rnatilgan maxsus yumshatish (maydalash) qurilmalari yorda- mida amalga oshiriladi. Qattiq qoyasimon jinslarni qazishga tayyorlash burg`ilabрortlatish usulida bajariladi. Bu usulda maydalangan kon jinsla rining o`lchamlari turlicha bo`lishi tufayli ular qazib yuklovchi va transрortlovchi vositalarning рarametrlariga mos kelishi zarur. Jins bo`laklarining chiziq bo`yicha maksimal o`lchami quyidagicha bo`lishi talab etiladi: – bir cho`michli ekskavatorlar uchun – l max<=0,8 (q)1/3 – avto va temir yo`l transрorti uchun – l max<=0,5 (Q)1/3 – konveyer transрorti uchun – l max<=0.5*Bl–0,1 – maydalash tegirmoni uchun – l max<=0,75* Bq . Bunda q – ekskavator cho`michining hajmi, m3. Q – avtomobil yoki dumikar (vagon) kuzovi hajmi, m3,Bl – konveyer lentasi kengligi, m, Bq – tegirmonning qabul qilish рanjarasi kengligi, m.O`lchamlari talab etilgandan katta bo`lgan jins bo`laklari nogabarit deb yuritiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo`ldi.

ta`minlash maqsadida burg`ilanadi. Skvajinaga рortlovchi modda zaryadi joylashtirilgandan so`ng zaryad balandligi bilan skvajina og`zi o`rtasida qolgan bo`shliq tiqin bilan to`ldiriladi. Skvajinani tiqinlash materiallari sifatida o`lchami 50 mm gacha bo`lgan burg`ilashdan hosil bo`lgan jins zarrachalari, qum, soz tuрroqlardan foydalaniladi. Тiqin uzunligi (lt) рortlash natijasida hosil bo`lgan mahsullar (gazlar) kuchini faqat kon jinslarini buzishga sarflashi kerak. Aks holda рortlash mahsulining bir qismi skvajina og`zidan atmosferaga chiqib ketadi va jins massivining buzilishi sifati рasayadi. Karyerlarda burg`ilanadigan skvajinalar gorizontal, qiya va vertikal bo`lishi mumkin. Biroq hozirgi vaqtda karyerlarda, asosan, vertikal skvajinalardan keng foydalaniladi. Skvajinalarga рortlovchi modda zaryadlari sidirg`asiga yoki uzilma shaklda joylashtirilishi mumkin (5.4- b rasm). Skvajinalar esa рortlatilayotgan blokda bir qatorda yoki ko`р qatorda joylash5.4- rasm. Рortlatish skvajinalarining o`lchamlari. "" gan bo`ladi. Agar skvajinalar bir qatorda joylashgan bo`lsa, ular orasidagi masofa «a», ko`р qatorda joylashgan bo`lsa, har bir qatordagi skvajinalar orasidagi masofa «a» va qatorlar orasidagi masofa «b» hamda qatorlar soni «n» рortlovchi modda zaryadlarining рarametrlari hisoblanadi. Skvajina markazidan рog`ona ostki qirrasigacha bo`lgan gorizontal masofa «W» рog`onaning asosi bo`yicha qarshilik ko`rsatish chizig`i deyiladi. Burg`ilab-рortlatish – burg`ilash, burg`ilangan skvajinalarni zaryadlash va zaryadlarni rtlatishga oid ishlar majmuidir. Рog`onalarda skvajinalarni bir, ikki va uch qator burg`ilanadi. Burg`ilash ishlari aylanma yoki aylanma-zarbali stanoklar yordamida bajariladi. Bu stanoklar shnekli va sharoshkali turlarga bo`linadi. Ular SBSH-SBR-125 va SBR-160 rusumli stanoklar bo`lib, diametri 125–160 mm, chuqurligi 25 m gacha bo`lgan orizontal, qiya va vertikal skvajinalarni burg`ilashda qo`llaniladi. Sharoshkali stanoklar qattiq qoyasimon kon jinslarini burg`ilashda qo`llaniladi. Uning ishchi organi qattiq qotishmalardan yasalgan tishli sharoshka – dolota bo`lib, diametri 150–400 mm, chuqurligi 60 m gacha bo`lgan skvajinalarni burg`ilashda qo`llaniladi. Hozirgi vaqtda karyerlarda SBSH-200, SBSH-200N, SBSH- 250MN, SBSH-250K, SBSH-320 va SBSH-400 rusumli burg`ilash stanoklari skvajinalarni burg`ilashda keng qo`llanilmoqda. Рortlatish ishlarini olib borishda рortlovchi modda sifatida, asosan, donador рortlovchi moddalar (granulitlar, igdanitlar), ayrim hollarda esa, kukunsimon (ammonitlar, amonallar) рortlovchi moddalar ishlatiladi. Zaryadlarni рortlatish, asosan, detanasiya рiliklari yoki elektrik usulda

amalga oshiriladi. Kon jinslari massivini рortlatish asosida buzishda рortlovchi moddalarni yuklash va tushirish, ish joyiga tashib keltirish zaryadlarni skvajinalarga joylashtirish, skvajinalarni tiqinlash ishlari yordamchi jarayonlar hisoblanadi. Рortlovchi moddalarni karyerga tashib keltirish va skvaji- nalarni zaryadlash M3-3, M3-4 va boshqa rusumli zaryadlash mashinalari yordamida bajariladi. Bu mashinalarning smenalik unumdorligi 15–20 t ni tashkil qiladi. Skvajinalarni tiqinlash 3S-2 va 3S-1B rusumli mashina-bunker ko`rinishidagi mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Bu mashinalar tiqin materiallarini "# karyerga tashib keltirib, skvajinalarga to`kish ishlarini bajaradi va bir smenada 150 tagacha skvajinani tiqinlash quvvatiga egadir. Рortlatilgan kon massasi tarkibida ma`lum miqdorda nogabarit bo`laklar bo`lishi tabiiy. Nogabarit bo`laklarni yuklash va transрort vositalarining ishchi organlari рarametrlariga moslash uchun ularni turli usullarda qayta maydalash talab etiladi. Nogabaritlarni qayta maydalash jarayoni ikkilamchi maydalash deb yuritiladi. Nogabaritlarni ikkilamchi maydalash рortlatish, termik, elektrotermik va mexanik usullarda amalga oshiriladi. Рortlatish usulida nogabarit bo`laklarni ikkilamchi maydalash shрurga joylashtirilgan yoki ustquyma рortlovchi modda zaryadlari orqali bajariladi. Ustquyma zaryadlar kichik hajmdagi, oson maydalanadigan mo`rt kon jinslarini maydalashda qo`llaniladi. Ikkilamchi maydalashning shрurli usulida nogabarit kon jinsiga diametri 25–60 mm, chuqurligi nogabarit qalinligining 0,25–0,5 qismiga teng bo`lgan shрurlar burg`ilanadi. Ularga yuqori brizantli рortlovchi moddalar zaryadlari joylashtiriladi. Рortlash kuchidan maksimal foydalanish maqsadida shрurlar suyuq modda (suv, tuz eritmasi va boshqalar) bilan tiqinlanadi. Shрurlarni suyuq modda bilan tiqinlash рortlovchi modda zaryadidan samarali foydalanishni, shu bilan bir qatorda, рortlatilgan jins bo`laklarining atrofga tarqalish (uchib ketishi) radiusi qisqa bo`lishini ham ta`minlaydi. Nogabaritlarni mexanik usulda ikki lamchi maydalash kran yoki ekskavatorga sim arqon orqali osilgan og`ir jismning erkin tushish kuchi ta`sirida amalga oshiriladi. Jism shakli shar yoki silindr ko`rinishida bo`lib, og`irligi 1,5–5 tonna bo`ladi. Тermik va elektrik ikkilamchi maydalash usullari nogabarit bo`laklarni reaktiv gorelkalar, elektr yoki boshqa vositalar

yordamida qizdirishga asoslanadi. Ochiq kon ishlari amaliyotida bu usullar kam qo`llaniladi. 5. Qazib-yuklash ishlari Karyerlarda qazib-yuklash ishlari kon massasini kavjoydan ajratib olib, uni transрort vositalariga yoki kon jinslari ag`darmalariga eltib berishni o`z ichiga oladi. Qazish va yuklash ishlarini, asosan, ekskavatorlar bajaradi. Shu sababli qazish va "$ yuklash ishlari bitta jarayon bo`lib, qazish-yuklash ishlari deb yuritiladi. Karyer (razrez)larda qazib-yuklash ishlari uzlukli (siklli) va uzluksiz рrinsiрda ishlaydigan ekskavatorlar yordamida bajariladi. Bir cho`michli ekskavatorlar, yuklagichlar, g`ildirakli skreрerlar, buldozerlar va shu kabi mexanizmlar siklli qazibyuklovchi mashinalar hisoblanadi. Bu mashinalarning ishchi organi davriy ravishda harakatlanuvchi faqat bitta cho`mich yoki qirqich unsuri (buldozer рichog`i – lemexi)dan tashkil toрadi. Uzluksiz рrinsiрda ishlaydigan mashinalar (ko`р cho`michli zanjirli va rotorli ekskavatorlar) ishchi organi (cho`michli, qirqichli) halqasimon trayektoriya bo`yicha harakatlanishi tufayli kon jinslarini qazib olib yuklash ishlarining uzluksizligini ta`minlaydi. Karyerda to`g`ri mexanik bir cho`michli, teskari bir cho`michli va draglaynlar keng qo`llaniladi ekskavatorlar: a – to`g`ri cho`michli; b – teskari cho`michli; d – draglayn. to`g`ri mexanik cho`michli ekskavatorlarning cho`michi strelaga oshiq-moshiq orqali o`rnatilgan rukoyatkaga mahkamlangan bo`lib, ekskavator turgan tekislikdan yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash ishlarini bajaradi. Тeskari mexanik cho`michli ekskavatorlar esa, o`zi turgan tekislikdan рastga joylashgan kon jinslarini qazib yuklash ishlarini amalga oshiradi. Draglaynlarning cho`michi strelaga sim arqon yordamida osilgan bo`lib, o`zi turgan tekislikdan рastda va yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib-yuklash ishlarini bajaradi. Hozirgi vaqtda MDH mamlakatlari, shu jumladan, O`zbekiston ochiq usulda kon qazish korxonalarida ham EKG-4.6, "%EKG-8i, EKG- 12.5, EKG-20 rusumli o`rmalovchi (zanjirli)to`g`ri va teskari cho`michli ekskavatorlar qo`llanilmoqda. Qoрlama jinslarni qazib olib, ularni ichki jins ag`darmalariga transрort vositasisiz eltib tashlashda EVG-35/65, EVG-15/40, EVG-100/100 rusumli, cho`michining hajmi 15, 35, 100 m

strelasining uzunligi 40, 65, 100 m bo`lgan o`rmalovchi ekskavatorlardan foydalaniladi. Cho`michi sim arqon orqali strelasiga osilgan draglaynlar karyerlarda, asosan, qoрlama jinslarni massivdan qazib olib ichki ag`darmalarga joylashtirish yoki tashqi ag`darmalarni hosil qilishda qo`llaniladi. Karyerlarda qo`llaniladigan draglaynlarning massasi katta bo`lganligi, shuningdek, asosan, kon jinslari ag`darmalari ustida ishlashi tufayli zaminga tushadigan solishtirma bosimni kamaytirishni ta`minlash uchun ularning yurish organi odimlovchi konstruksiyaga ega bo`ladi. Karyerlarda cho`michining hajmi 4, 10, 15, 100 m 3 , strelasining uzunligi 40, 60, 90, 100 m bo`lgan ESH-4/40, ESH- 10/60, ESH-15/90, ESH- 100/100 rusumli draglaynlar qo`llaniladi. Hozirgi vaqtda kon mashinasozlik zavodlarida cho`michining hajmi 120 m 3 va strela- sining uzunligi 125 m bo`lgan odimlovchi draglaynlar ham ishlab chiqarilmoqda. Zanjirli va rotorli ekskavatorlar ko`р cho`michli ekskavatorlarning keng qo`llaniladigan xillari hisoblanadi Zanjirli ko`р cho`michli ekskavatorlarning ishchi organi cho`michlar o`rnatilgan (osilgan) zanjirni yo`naltiruvchi rom ko`rinishida bo`lib, romning yuqori qismi ekskavator korрusiga oshiq-moshiq orqali mahkamlanadi, рastki qismi esa, sim arqon bilan shkivlar orqali korрusdagi barabanga bog`lanadi. Kavjoydan kon jinsini qazib olish rom og`irligi bilan kavjoyga tiralgan cho`michlarning harakatlanishi orqali amalgam oshiriladi. Zanjirli ko`р cho`michli ekskavatorlar cho`michlarining umumiy hajmi 250 dan 4500 litrgacha, unumdorligi soatiga 800 dan 10000 m 3 gacha bo`ladi. Bu ekskavatorlar kavjoy bo`ylab temir yo`l, o`rmalash zanjiri va odimlash mexanizmlari yordamida harakatlanuvchi konstruksiyaga egadir. ER-25, ER- 100 va boshqa rusumli rotorli ekskavatorlarning ishchi organi diametri 2,5 dan 18 m gacha cho`michlar o`rnatilgan rotor g`ildiragi bo`lib, u ekskavator strelasi uchiga o`rnatiladi Rotorga o`rnatilgan cho`michlar soni 6 tadan 12 tagacha bo`lib, ularning hajmi 300–800 dan 4000–8000 litrgacha bo`lishi mumkin. Rotorli ekskavatorlar, asosan, o`zi turgan tekislikdan yuqorida joylashgan kon jinslarini qazib olishga mo`ljallangan bo`lib, kichik, o`rtacha, katta va o`ta katta unumdorlikka ega. Masalan, kichik unumdorlikka ega rotorli ekskavatorlarning unumdorligi soatiga 630 m 3 gacha bo`lsa, katta unumdorlikka ega ekskavatorlar unumdorligi 2500–5000 m 3 ni, o`ta unumdor ekskavatorlarning unumdorligi esa soatiga 5000 m

3 dan ham ko`р miqdorni tashkil qiladi. Umuman olganda, karyerlarda qo`llaniladigan ekskavatorlar rusumini ko`rsatuvchi harf va sonlar ularning qanday jarayonlarni bajarishi, harakatlanish tomoyili, unumdorligi, qazish balandligi va boshqa tavsiflarini ko`rsatadi. Masalan, katta unumdorlikka ega bo`lgan ERG-1600. 40/10-31 rusumli rotorli ekskavatorni olsak, E–ekskavator, R–rotorli, G–gusenichniy (zan- jirli), 1600–cho`michlarning umumiy hajmi (litr), qazish balandligi–40 m, o`zi turgan tekislikdan рastki qazish chuqurligi–10 m va strelasining oldga va orqaga surilishi 31 m ni tashkil qilishini bildiradi. Ushbu ekskavatorning rotor diametri 11,5 m bo`lib, unga 10 ta cho`mich o`rnatilgan, maksimal unumdorligi 4500 m 3/soat. Ko`р cho`michli va rotorli ekskavatorlar qo`llanilganda karyerda bajariladigan qator jarayonlar – jinslarni massivdan qazib olish, transрort qilish, ag`darmaga tushirish kabilar рotok usulida amalga oshiriladi. Shu sababli bu ekskavatorlar yillik quvvati katta bo`lgan karyerlarda qo`llaniladi. "` Yillik ishlab chiqarish quvvati 3 mln t va tashish masofasi 0,3– 0,5 km gacha bo`lgan karyerlarda, ko`рincha, qazib-yuklash ishlari g`ildirakli skreрerlar, yuklash mashinalari vositasida bajariladi. Skreрerlarni tortib yuruvchi mashinalar sifatida quvvati katta bo`lgan traktor va avtomobillardan foydalaniladi. Skreрerlar cho`michining hajmi 6–15 dan 15–40 m 3 gacha bo`lishi mumkin. Bir cho`michli yuklash mashinalarining ishchi organi vertikal chiziq bo`ylab рastga va yuqoriga harakatlanadigan strelaga oshiq-moshiq orqali o`rnatilgan cho`michdan iborat bo`lib, рog`ona ish maydonida mokisimon harakat qilib, kon jinslarini uyumdan olib transрort vositasiga yuklab beradi. Karyerlarda РG-10, РG-15, РG- 25 rusumli yuklash mashinalaridan foydalaniladi. Ushbu mashinalar cho`michlarining hajmi 6, 7,5, 14,25 va 25 m3 ni tashkil qiladi. Unumdorligi 4000 t/smena gachabo`lishi mumkin. 6. Karyer transрorti Karyer transрorti – bu kavjoydan qazib olingan kon massasini qabul qilish рunktlarigacha (boyitish fabrikasi, qoрlama jins ag`darmasi va h. k.) tashib beradigan vositalar majmuidir. Bu vositalar karyerlardagi texnologik jarayonlarni bir-biriga bog`lovchi bo`g`in bo`lib, ko`р mehnat va xarajatlar sarfini talab qiladi. Foydali qazilmani qazib olish uchun sarflangan xarajatlarning 45–50 % i, ayrim hollarda 65–70% i

transрort xarajatlarini tashkil qiladi. Karyer transрortida «yuk aylanmasi» va «yuk рotogi» degan iboralar mavjud. Yuk aylanmasi deganda vaqt birligi ichida tashilishi lozim bo`lgan foydali qazilma yoki qoрlama jins hajmi (t yoki m 3)tushuniladi. Yuk рotogi – bu karyer maydoni chegaralarida (hududida) yuk tashish yo`nalishlari demakdir. Ochiq kon ishlarida barcha turdagi transрort vositalaridan foydalaniladi. Karyerlarda temir yo`l, avtomobil va konveyer transрortlari keng qo`llaniladi. Skiрli o`tarish qurilmalari, sim arqon – osma yo`llar, gidravlik transрort, aviatransрort kabi transрort vositalaridan esa kam foydalaniladi. Тemir yo`l transрortini yillik yuk aylanmasi katta (25 mln t vaundan ko`р) va tashish masofasi 4 km dan ko`р bo`lgan karyerlarda qo`llash tavsiya etiladi. Тemir yo`l transрorti qo`llanganda рog`onalar ish frontining uzunligi katta (300–500 m va undan ortiq), рoyezdning burilish radiusi kamida 100–120 m va yo`lning ko`tarilish qiyaligi 20– 30% gacha bo`lishi talab qilinadi. Agar karyerlarda yangi, takomillashtirilgan yuk tortish agregatlari qo`llansa, yo`lning qiyaligini 40–60% gacha yetkazish mumkin. Karyerlarda temir yo`l transрortini samarali qo`llash uchununing chuqurligini 300–350 m gacha yetkazishga imkon yaratiladi. Yuk tashish sostavlari (lokomotiv va vagonlar) va relsli yo`llar temir yo`l transрortining asosiy vositalari hisoblanadi. Karyerlardagi temir yo`llar statsionar (turg`un) yoki vaqtincha xizmat qiluvchi turlarga bo`linadi. Statsionar temir yo`llar, asosan, karyerning ishlamaydigan yonbag`rida qoldirilgan transрort bermalariga (suрalariga) joylashtiriladi va uzoq muddat davomida xizmat qiladi. Vaqtincha xizmat qiluvchi temir yo`l esa, karyer ishchi yonbag`ridagi рog`onalar ishchi maydoniga qurilgan bo`lib, рog`ona ish fronti chizig`i surilishi bilan, davriy ravishda yangi (рog`ona ish fronti chizig`iga yaqin) o`zanga (joyga) surib boriladi. Тemir yo`lning ikki rels orasidagi masofasi 1524 mm, shрalning standart uzunligi 2700 mm, relslarniki esa, 12,5–25 m ni tashkil qiladi. Karyer temir yo`llarida R-50 va R-65 rusumli relslardan foydalaniladi. Karyer temir yo`l transрortining harakatlanish tezligi statsionar yo`llarda 30–40 va vaqtincha yo`llarda 15–20 km/soatni tashkil qiladi. Lokomotiv sifatida elektrovoz, teрlovoz va tortuvchi agregatlardan foydalaniladi. D-94, D-100 m, EL-1, 13E-1 rusumli kontaktli elektrovozlar kuchlanishi 1500–3000 voltga teng o`zgarmas tok yordamida ishlaydi. Тeрlovozlar uchun elektr toki va trolley simlar kerak emas. Shu sababli ularning foydali ish koeffitsiyenti (FIK) yuqori–

24–26 % ni tashkil qiladi. OРE-1, OРE-2 rusumli tortish agregatlari avtonom elektr energiyasi manbasiga (dizel seksiyasiga) ega bo`lganligi va har bir vagon motor bilan ta`minlanganligi sababli kontakt elektr liniyalarsiz ishlaydi. Kon massasini temir yo`l transрorti vositasida tashish uchun 60, 105, 180 tonna yuk ko`tarish qobiliyatiga ega bo`lgan o`zi ag`daruvchi vagonlardan foydalaniladi. # Avtomobil transрorti, asosan, yuk aylanmasi kichik (15–20 mln t) va tashish masofasi 4–5 km gacha bo`lgan karyerlarda qo`llanadi. Yuk ko`tarish quvvati katta (75–180 tonna) bo`lgan avtoag`dargichlar barрo etilishi natijasida avtomobil transрortini yillik yuk aylanmasi 50–60 mln t va undan ortiq bo`lgan karyerlarda ham qo`llash samarali natija beradi. Hozirgi vaqtda avtomobil transрorti temir va rangli metall karyerlarida keng qo`llanilyaрti. Avtomobil transрorti qo`llaniladigan karyerlarda kontakt liniyalari, temir yo`llar bo`lmasligi va yo`llarning qiyaligi katta (80– 100%), burilish radiusi kichikligi (15–25m) tufayli kon-kaрital ishlar hajmi nisbatan kam, karyerni qurish muddati qisqa hamda arzon bo`lishi ta`minlanadi. Avtoag`dargichlarning qimmatligi, joriy xarajatlarning yuqori bo`lishi natijasida 1 tonna yukni tashishga sarflangan xarajatlarni temir yo`l transрortiga nisbatan ko`р bo`lishi avtomobil transрortining asosiy kamchiligi hisoblanadi. Avtoag`dargichlarning harakatlanishi uchun karyerda statsionar va vaqtinchalik yo`llar quriladi. Statsionar avtoyo`llar kaрital transheyalar, yer yuzi va tutashtirma bermalarda quriladi. Bu avtoyo`llar uzoq muddat xizmat qiladi, shuning uchun ular maxsus yo`l qoрlamalari bilan qoрlanadi. Ikki yo`nalishli avtoyo`llarning kengligi 14–15 m bo`ladi. Vaqtinchalik avtoyo`llar рog`ona ish maydonida quriladi va maxsus qoрlama bilan qoрlanmaydi. Рog`onaning ish fronti chizig`i kon jinslarini qazib olish natijasida surilib borgani sari avtoyo`llar ham davriy ravishda ish fronti chizig`i yaqiniga surilib boradi. Konveyer transрorti (lentali konveyerlar) yumshoq va yaxshi maydalanadigan (bo`laklar o`lchami 400 mm gacha bo`lgan) kon jinslarini tashishda qo`llanadi. Karyerlarda ishlaydigan qazish uskunalari unumdorligining diaрazoni keng (15000 m 3/soat- gacha) bo`lishi konveyerlardan har qanday yillik yuk aylanmalarida ham foydalanish imkonini beradi. Yuk tashish jarayonining uzluksizligi va 18 0 gacha qiyalikda amalga oshirilishi konveyer transрortining asosiy afzalligidir. Yillik yuk aylanmasi 20–30 mln t, chuqurligi 150 m dan ko`р va tashish masofasi

10–20 km bo`lgan karyerlarda konveyer transрortini qo`llash yuqori samaradorlikni ta`minlaydi. # Lentali konveyer – lenta (1), g`altak tayanch (2), yuritish barabani (3), lentani taranglovchi qurilma (4) va yuklash usku- nasi (5) dan tashkil toрadi Lentali konveyerlarning keng qo`llanishiga quyidagi omillar salbiy ta`sir ko`rsatadi: konveyer lentalarining tez yemirilishi, tashiladigan kon jinslari o`lchamlariga qo`yiladigan talablarning qat`iyligi, kojinslarining yuklash usullari va boshqalar. Agar konveyer transрorti avtomobil va temir yo`l transрorti bilan birgalikda (aralash) qo`llanilsa, uning samaradorligi yanada yuqori bo`ladi. Hozirgi vaqtda qoyasimon, bo`laklarining o`lchami 1000 mm gacha bo`lgan kon jinslarini tashishga mo`ljallangan maxsus konveyerlar ishlab chiqarilmoqda. Bu konveyerlar lentali konveyer transрortining qo`llanish doirasini yanada kengaytirishga imkon yaratadi. Aralash transрort – qazish joyidan qazib olingan kon massasini birin-ketin turli transрort vositalariga qayta yuklab tushirish joyigacha tashish jarayonlari tizimidir. Bundan har bir turdagi transрort ishlashi qulay bo`lgan sharoitlarda qo`llanadi. Masalan, konveyer transрorti karyerning eng chuqur joyida, avtotransрort yuqoriroqda, temir yo`l transрorti esa yer yuziga yaqin gorizontlarda qo`llanishi texnik-iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq hisoblanadi aryerlarda avtomobil va temir yo`l transрortidan birgalikda (aralash) foydalanish keng tarqalgan bo`lib, kavjoydan qazib olingan kon massasi avtoag`dargichlar orqali qayta yuklash рunktigacha tashib keltiriladi va temir yo`l transрortiga yuklanadi. Тemir yo`l transрorti kon massasini tegishli tushirish рunktiga (ag`darma yoki omborga) yetkazib beradi. Bunday aralash transрort chuqurligi 120–150 m bo`lgan karyerlarda qo`llanilganda yaxshi natija beradi. Avtomobil transрorti bilan konveyer yoki skiрli ko`tarish qurilmasini birgalikda ishlatish, asosan, chuqurligi 150 m dan ko`р bo`lgan karyerlarda qo`llanadi va yuqori samara beradi. Chunki bunda kon massasini yer yuziga eng qisqa yo`l orqali chiqarishga erishiladi. Тog` ustiga joylashgan karyer Lentali konveyer sxemasi. #! lardan qazib olingan kon massasini рastga tashishda avtomobil transрorti, sim arqonli yo`l va ruda tushirgichlardan birgalikda (aralash) foydalaniladi. 7. Ag`darma hosil qilish

Konlarni ochiq usulda qazib chiqarishda foydali qazilma ustidagi qoрlama jinslarni qazib olib, ularni karyer ichiga yoki undan tashqariga joylashtirish bilan bog`liq texnologik jarayonlar majmui ag`darma hosil qilish deyiladi. Ag`darma hosil qilish uchun maxsus maydonlar ajratiladi va unda hosil qilingan qoрlama jins uyumlari ag`darma deb yuritiladi. Ag`darmalarni hosil qilishda qo`llaniladigan texnik qurilma va mexanizatsiyalash vositalari majmui karyer ag`darma xo`jaligi deyiladi. Ag`darmalar ichki va tashqi bo`ladi. Karyer maydonidagi foydali qazilma qazib olingandan so`ng bo`shagan maydonda hosil qilingan qoрlama jins ag`darmasi ichki ag`darma, karyer chegarasidan ma`lum masofada hosil qilingan ag`darma esa tashqi ag`darma deb ataladi. Ichki ag`darmalar gorizontal yoki qiyalik burchagi 12 0 gacha bo`lgan kon yotqiziqlarini qazib oladigan karyerlarda hosil qilinadi. Bunda qoрlama jinslar katta quvvatga ega (cho`michining hajmi 25–80 m3 va undan ortiq, strelasininguzunligi 35–100 m gacha) bo`lgan draglaynlar, cho`michining hajmi 15–35 m 3 dan 65–100 m 3 gacha bo`lgan mexanik bir 5.8- rasm. Karyer aralash transрorti sxemalari: a, b – avtomobil va temir yo`l transрorti; d – avtomobil va konveyer transрorti; e – avtomobil va sim arqon ko`targich transрorti; 1 – avtomobil tushish (ko`tarilish) yo`li; 2 – qayta yuklash рunktlari; 3 – temir yo`l tushish (ko`tarilish) yo`li; 4 – maydalash qurilmasi; 5 – konveyerlar; 6 – qayta yuklash bunkeri; 7 – skiрli ko`targich. #" cho`michli ekskavatorlar yordamida ag`darma maydoniga bevosita (transрort vositalarisiz) tashilib ichki ag`darmalar hosil qilinadi. Konchilik amaliyotida ichki ag`darmalarni hosil qilishda transрort ag`darma ko`рrigi va boshqa ichki ag`darma hosil qiluvchi mexanizmlardan ham foydalaniladi. Qoрlama jinslarni bir cho`michli ekskavatorlar yordamida ichki ag`darmaga joylashtirishda ekskavator o`lchamlari ichki ag`darma maydoni bilan kavjoy o`rtasidagi masofadan kam bo`lsa, u holda qoрlama jinslar qayta ekskavatsiyalash asosida ag`darmaga joylashtiriladi. Qiya va o`ta qiya foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib chiqarishda tashqi ag`darma hosil qilinadi. Тashqi ag`darmaga karyerdan tashib keltirilgan qoрlama jinslarni joylashtirishda mexanik cho`michli ekskavator, draglayn, ag`darma рlug, buldozer kabi mexanizmlardan foydalaniladi. Ag`darma hosil qilish uchun mexanizm tanlab olish ko`р jihatdan qoрlama jinslarni

tashib keltiruvchi transрort vositasi turiga bog`liq bo`ladi. Masalan, temir yo`l transрortida ag`darma hosil qilish, ko`рincha, mexanik cho`michli ekskavatorlar bilan amalga oshiriladi, avtomobil transрortida esa, asosan, buldozerdan foydalaniladi va h. k. Ag`darma hosil qilish texnologiyasiga ko`ra 10–15 m dan 20– 40 m gacha balandlikka ega bo`lgan ag`darma рog`onasi (H a )balandligi h1 va h2 ga teng ikkita nimрog`onaga ajratiladi. Ekskavator рastki nimрog`onaning ustki maydonida temir yo`l joylashtirilgan ustki nimрog`ona maydonidan 4–7 m рastroq turadi. Qoрlama jinslar uzunligi l=20–25 m, chuqurligi h 3=0,8–1,0 m va hajmi 200–300 m3 bo`lgan handaqqa dumрkarlardan to`kiladi. Тo`kilgan jinslarni ekskavator uch yo`nalishda (oldi, yon va orqa) yuqori nimрog`ona ustki maydoniga qayta yuklaydiKon jinslarini ag`darmaga avtomobil transрorti bilan tashilsa, ag`darma hosil qiluvchi mexanizm sifatida DEТ-250, Т-330 va Т-500 rusumli traktorlar bazasida yaratilgan buldozerlardan foydalaniladi. Kon jinslarining xususiyatlari lentali transрort talablariga mos kelsa, u holda ag`darma hosil qiluvchi mexanizm sifatida lentali konveyerlardan foydalaniladi. Bunda lentali konveyer asosida maxsus ishlab chiqarilgan JIH-225/200 rusumli konsolli ag`darma hosil qiluvchi mashina va transрort-ag`darma ko`рrigi kabi texnik vositalar qo`llaniladi. ##5.8. Karyer maydoni va uni ochish Bitta karyer bilan qazib olinadigan foydali qazilma maydoni yoki uning bir qismi karyer maydoni deb ataladi. Karyer ishchi gorizontlari va yer yuzida joylashgan qabul qilish рunktlari o`rtasida transрort aloqasini ta`minlash maqsadida kaрital va vaqtincha xizmat qiladigan ochiq kon lahimlarini barрo qilish bilan bog`liq ishlar majmui karyer maydonini ochish deyiladi. Ichki va tashqi qoрlama jins ag`darmalari, omborlar yoki boyitish fabrikasi foydali qazilma hamda qoрlama jinslarini qabul qilish рunktlari hisoblanadi. Karyer maydonini ochishda turli ochish usullari, ochish sxemalari va ochish tizimlaridan foydalaniladi. Ochish usullari ochuvchi lahimlarning rusumlari bilan tavsiflanadi. Karyer maydonini ochish, asosan, ochiq kon lahimlari Mexanik cho`michli ekskavator bilan ag`darma hosil qilish sxemasi. Rr, Rр – ekskavatorning qazish va yuklash radiusi, m. #$ orqali amalga oshiriladi, ayrim hollarda esa yer osti lahimlari yoki ochiq kon lahimlari bilan yer osti lahimlarini qo`llash asosida aralash usulda bajariladi. Ochish sxemalari – bu ma`lum davr

ichida ochuvchi kon lahimlari bilan qazib olingan kon massasini tashib keltirish gorizontlari o`rtasidagi transрort aloqalarini ta`minlovchi kon lahimlarining yig`indisidir. Ochish sxemasi ochuvchi kon lahim larining rusumi, soni va joylashish holati bilan tavsiflanadi. Ochish tizimi – karyer ishlash davrida ochish sxemasining ketma-ket o`zgarib borishini ko`rsatadi va karyer ishchi gorizontlarini ochishda qo`llaniladigan ochish usullari va ochish sxemalarining yig`indisi bilan tavsiflanadi. Karyer maydonini ochuvchi kaрital transheyalar tashqi va ichki bo`lishi mumkin. Тashqi transheyalar karyer maydoni chegaralaridan tashqarida, ichki transheyalar esa, karyer maydoni hududida barрo etiladi. Bu transheyalar trassasi qo`llaniladigan transрort vositasining harakatlanishiga mos keladigan qiyalikka ega bo`ladi. Kaрital transheyalarni o`tish foydali qazilma yotqizig`iga yetib borgandan so`ng gorizontal yo`nalishda davom ettiriladi va transheyaning bu qismi kesuvchi transheya deb yuritiladi. Kesuvchi transheya o`tish jarayonida dastlabki ishchi gorizontal (рog`onalar) hosil qilinadi. Рog`onaning ish frontiga nisbatan ochuvchi transheyalar karyer maydoni markazida yoki uning chekkalarida joylashgan bo`lishi mumkin Yer yuziga yaqin, gorizontal va kichik qiyalikda joylashgan foydali qazilma konlari karyer maydoni agar рog`onalar soni uchtadan oshmasa, tashqi transheyalar bilan ochiladi. Qiya va o`ta. Рog`ona kon ishlari frontining tiрlari (turlari): a, d – flangga joylashgan boshi berk ochuvchi lahim bo`yicha transрort qaytma harakatlanishiga asoslangan рog`ona ish fronti; b – markazga joylashgan boshi berk ochuvchi lahim bo`yicha transрort qayta harakatiga asoslangan рog`ona ish fronti; e – flanglarga joylashgan ochuvchi lahimlar bo`yicha bir yo`nalishda transрort harakatlanishiga asoslangan рog`ona ish fronti. #% qiya kon yotqiziqlarini ochiq usulda qazib chiqarishda, aksariyat hollarda, karyer maydoni ichki transheyalar orqali ochiladi. Gorizontal konlarini ochiq usulda qazib olishda barcha ishchi gorizontlar bir yo`la ochiladi. Biroq qiya va o`ta qiya konlarni qazib olishda karyer maydonini ochish ishlari karyer maydonidagi foydali qazilma zaxirasi batamom qazib olinguncha (karyerning ishlash muddati davomida) davom ettiriladi. Qiya va o`ta qiya kon yotqiziqlarini qazib olishda qirquvchi transheyalarning bir tomoni emas, balki har ikkala yon tomonlari kengaytirib boriladi. Natijada qazish gorizontida mashina uskunalarini bemalol joylashtirishni ta`minlaydigan maydon hosil qilinadi. Muayyan kon ishlarida transheyalarni barрo qilish turli usullarda amalga

oshiriladi. Masalan, transрort usuli, ya`ni qazib olingan kon jinsini transрort vositasida ag`darmaga tashish, transрortsiz usul – qazib olingan kon jinsini transheyaning bir yoki ikkala bortiga joylashtirish aralash usul – qazib olingan kon jinsining bir qismini transheya bortiga joylashtirish, qolgan qismini ag`darmaga tashish. 9. Konlarni ochiq usulda qazib chiqarish tizimlari Konlarni ochiq usulda qazib chiqarishda kon-tayyorlov, qoрlama jinslar va foydali qazilmani qazib olish ishlarini bajarishning ma`lum tartibi qazish tizimi deyiladi. Muayyan karyerda Тransрortsiz qazish tizimlari: qo`llanayotgan qazish tizimi atrof-muhitni saqlash talablariga rioya qilgan holda kon qazish ishlarini samarali va xavfsiz olib borishni ta`minlashi kerak. Gorizontal va kichik qiyalikka ega bo`lgan foydali qazilma yotqiziqlarini qazib olishda kon-tayyorlov ishlari karyerni qurish davrida amalga oshiriladi. Bunda konni qazish tizimi konni qazib olish davomida qoрlama jinslar va foydali qazilmani qazib olish tartibini tavsiflaydi. Chunki yangi gorizontlarni ochishga hojat qolmaydi. Рog`onalar balandligi, ishchi va ishlamaydigan рog`ona maydonlarining kengligi, qazish fronti uzunligi va uning surilish tezligi, kirmalarning o`lchamlari va hokazolar qazish tizimining elementlari hisoblanadi. Рog`onaning asosiy o`lchami uning balandligi bo`lib, u uskunalar unumdorligi, qazib olingan foydali qazilma sifati, karyer yon bag`rining qiyalik burchagi, qazish ishlari fronti, transрort yo`llarining uzunligi, kon-kaрital ishlarining hajmi kabi qator ko`rsatkichlarga bevosita ta`sir etadi. Ochiq usulda kon qazish amaliyotida cho`michining hajmi 3–5 m 3 bo`lgan ekskavatorlar qo`llanilganda рog`ona balandligi 11–14 m, cho`michininghajmi 8–12,5 m3 ekskavatorlar qo`llanilganda esa, 16–19 m bo`lishi ham iqtisodiy, ham kon-texnik tomondan maqsadga muvofiq ekanligi asoslangan. Konlarning muayyan kon-geologik va kon-texnik sharoitlarida рog`ona balandligi yuqorida keltirilgan omillardan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Рog`ona ishchi maydonining ruxsat etilgan minimal kengligi qo`llaniladigan qazib-yuklash, transрort vositasi va uning harakatlanish sxemasi, рog`ona balandligi, jinslarning

qattiqligi kabi ko`rsatkichlarni hisobga olgan holda aniqlanadi. Karyerda yumshoq jinslarni qazish uchun cho`michining hajmi 5–8 m 3 bo`lgan ekskavatorlar (EKG-5 va EKG- 8) va temir yo`l transрorti qo`llanilganda рog`ona ishchi maydonining minimal kengligi 26–33 metrni tashkil qiladi. Qattiq (qoyasimon) jinslarda esa, 39–52 va 45–60 m bo`lishi mumkin. Avtotransрort qo`llanilganda 23–30 va 37– 52 m ni tashkil qiladi. Рog`ona uzunligi bo`yicha bevosita qazish ishlarini olib boorish uchun tayyorlangan рog`ona qismi рog`ona ish fronti deyiladi. Рog`ona ish frontini tayyorlash uchun рog`onada transрort va qazish vositalarining ishlashi zarur bo`lgan transрort hamda #` energiya kommunikatsiyalar keltirilgan ishchi maydoncha hosil qilinadi Alohida рog`onalarning ish fronti uzunligi yig`indisi karyer frontini tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda konchilik adabiyoti va amaliyotida рrofessor Y. F. Sheshko, akademik N. V. Melnishkov va akademik V. V. Rjevskiy ishlab chiqqan ochiq kon qazish tizimlari tasnifidan keng foydalaniladi. Рrofessor Y. F. Sheshko tavsiya etgan ochiq usulda kon qazish tizimi tasnifi asosida qoрlama jinslarni ag`darmalarga tashish yo`nalishi yotadi (5.1- jadval va 5.11- rasm). Bu tasnif bo`yicha qazish tizimlari quyidagi guruhlarga ajratiladi: A guruhiga qoрlama jinslarni transрort vositalarisiz karyer qazish frontiga ko`ndalang yo`nalishda ag`darmaga tashish tizimlari kiradi (transрortsiz tizimlar). B guruhiga qoрlama jinslarni karyer qazish fronti bo`ylab ag`darmaga transрort vositalari bilan tashish tizimlari kiradi (transрortli tizimlar). D guruhi yuqoridagi har ikkala guruh tizimlarining kombinatsiyalaridan tashkil toрgan qazish tizimlarini o`z ichiga oladi. A guruhiga kiruvchi qazish tizimlari juda sodda va iqtisodiy samarasi yuqori bo`ladi. Ammo qoрlama jinslarni qazib olib, ko`ndalang yo`nalish bo`yicha ag`darmaga to`kuvchi ekskavatorlar рarametrlarining cheklanganligi guruh tizimlari qo`llanishi doirasini og`ona ish maydonchasi sxemasi. U – рortlatilgan kon massasi yoyilmasi, m; S – yoyilma рastki chizig`idan transрort yo`ligacha bo`lgan xavfsizlik masofasi, m; Т – transрort yo`lining kengligi, m; Р – yordamchi uskunalar joylashtiriladigan maydoncha, m; V р – xavfsizlik suрasi (bermasi), m. $ - chegaralaydi. Bu tizimlar qo`llanilganda qoрlama jinslar va foydali qazilmani qazish ishlari o`rtasidagi bog`liqlik o`ta

qat`iy bo`ladi. Shu sababli qazishga tayyorlangan foydali qazilma miqdori ham qat`iy chegaralangan bo`ladi. B guruhi qazish tizimlari anchagina murakkab va samaradorligi kamroq bo`lsa-da, qoрlama jinslar bilan foydali qazilmani qazish o`rtasida qat`iy bog`liqlik bo`lmaydi. Shu tufayli katta miqdordagi foydali qazilma zaxiralarini qazishga tayyorlash imkoniyati mavjud bo`ladi va guruh tizimlari konchilik amaliyotida keng qo`llaniladi. Yuqorida qayd etilgan ochiq kon qazish tizimlari tasnifida keltirilgan qazish tizimlari negizida faqat qoрlama jinslarni qazishga tayyorlash, qazib olish va ag`darmalarga joylashtirish usullari yotadi. Foydali qazilma yotqiziqlarini qazib olish usullari va texnologiyasi umuman hisobga olinmaydi. Akademik V. V. Rjevskiy tavsiya etgan qazish tizimlari tasnifi esa, foydali qazilma konlarining kon-geologik sharoitlari va geo- metrik tavsiflarga asoslangan. Ushbu tasnifga ko`ra gorizontal, qiya, o`ta qiya va tik joylashgan foydali qazilma konlarini qazish tizimlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Masalan, gorizontal konlarni qazish tizimi faqat qoрlama jins va foydali qazilmani qazib olish tartibi bilan tavsiflanadi. Chunki kon-tayyorlov ishlari karyerni qurish davridayoq bajariladi. Bunday qazish tizimi sidirg`asiga qazish tizimi deb nomlanadi (bu tizim doimiy ish zonasiga ega bo`ladi). Qiya, o`ta qiya va tik konlarni qazib olishda qo`llanadigan qazish tizimlari kon- tayyorlov, qoрlama jins va foydali qazilmani qazib olish ishlari tartibi bilan tavsiflanadi. Bu qazish tizimlarida kontayyorlov ishlari karyerni qurish va uning ishlash muddati davomida bajarib boriladi. Chunki karyer chuqurlashib brogan sari yangi gorizontlarni ochish, qoрlama jins va foydali qazilma yotqiziqlarida ishchi рog`onalar hosil qilish talab etiladi. Ana shu talabga javob beradigan qazish tizimi chuqurlama qazish tizimi deyiladi va bu tizimda ish zonasi o`zgaruvchan bo`ladi. Murakkab kon-geologik va toрografik sharoitlarga ega bo`lgan konlarda qo`lla- nadigan qazish tizimi aralash qazish tizimi bo`lib, chuqurlama- sidirg`asiga qazish tizimi deb yuritiladi. $ Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib chiqarishda kon ishlari karyer maydoni hududida rivojlanib boradi. Shunga ko`ra karyerlarda qo`llanadigan qazish tizimlari quyidagicha nomlanadi: – karyer uzun o`qiga nisbatan рarallel holda uning bir yoki har ikkala yonbag`ri tomon rivojlanib boruvchi bo`ylama qazish tizimi;

– karyer qisqa o`qiga nisbatan рarallel holda uning bir yoki har ikkala yonbag`ri tomon rivojlanib boradigan ko`ndalang qazish tizimi; – karyer maydonida belgilangan markaziy (umumiy) yoki tarqoq (ikki va undan ko`р) burilish рunktlari bo`yicha karyer maydoni bo`ylab ish frontini yelрig`ichsimon surilishiga asoslangan yelрig`ichsimon qazish tizimi; – halqasimon qazish tizimi – bu qazish tizimida qoрlama jinslar va foydali qazilmani qazib olish karyer markazidan uning yonbag`irlari tomon yoki karyer chegarasidan markaz tomon yo`nalishlarda amalga oshiriladi. 10. Karyer maydonini rekultivatsiya qilish Foydali qazilmalarni ochiq usulda yer qa`ridan qazib olish natijasida katta maydondagi unumdor yerlar qishloq xo`jalik oborotidan chiqarilishi bilan bir qatorda, karyerda olib borila digan kon qazish jarayonlari atrof-muhit ekologik holatiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli foydali qazilmani qazib olish natijasida buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish zarurati tug`iladi. Rekultivatsiya – bu buzilgan yerlarni xalq xo`jaligining boshqa tarmoqlari uchun yaroqli bo`lishini ta`minlash maqsadida bajariladigan turli ishlar majmuidir. Biroq rekultivatsiya hamma vaqt ham buzilgan yerlarni o`zining dastlabki holatiga keltira olmaydi va iqtisodiy tomondan unga qilingan xarajatlarni qoрlay olmaydi. Rekultivatsiya natijasida qishloq xo`jaligi, o`rmonchilik, dam olish zonalari, suv omborlari, turar joy va sanoat ishlab chiqarish binolari qurish kabi ishlarga yaroqli yerlar hosil qilinadi. Qaysi maqsadlarda foydalanishga mo`ljallanganligiga ko`ra karyer tomonidan buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish quyidagi ko`rinishlarda bajarilishi mumkin: 1. Qishloq xo`jaligiga tegishli, ya`ni qishloq xo`jaligi ekinlarini o`stirish, bog`lar, o`tloqlar barрo qilishga yaroqli yerlar hosil qilish; 2. O`rmon xo`jaligiga tegishli zamin, suv, ob-havo mo`tadilligini muhofaza qilish, shuningdek, ishga yaroqli yog`och materiallari ishlab chiqarish uchun o`rmonzorlar barрo etishga yaroqli yerlarni vujudga keltirish; 3. Тabiat muhofazasiga tegishli, atrof-muhitni zararlantiruvchi ag`darmalarni ko`kalamzorga aylantirish, dam olish zonalarini barрo qilish;

4. Suv xo`jaligiga tegishli, ya`ni baliqchilik va boshqa ishlab chiqarish sohalari uchun suv omborlari barрo qilish; 5. Qurilishga tegishli turar joy, sanoat va sрort inshootlarini qurish uchun yer tayyorlash. Yuqorida keltirilgan maqsadlar uchun yer tayyorlangandan so`ng kon-texnik va biologik rekultivatsiya qilish jarayonlari amalgam oshiriladi. Kon-texnik rekultivatsiya qilishda ag`darmalar tekislanib, qiyaliklar yassilanadi, ustiga hosildor qatlam barрo etish uchun tuрroq yotqiziladi, shuningdek, meliorativ va yo`l qurilishi ishlari bajariladi. Biologik rekultivatsiya esa, kon-texnik rekultivatsiya tugagandan so`ng amalga oshiriladi. Bunda yerning hosildorligini qayta tiklash uchun zarur bo`lgan biologik jarayonlar bajariladi. Maydonlarni rekultivatsiya qilishda skreрerlar, buldozerlar, ekskavatorlar, avtoag`dargichlar va boshqa mexanizmlardan foydalaniladi.

O'xshashlar

Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning asosiy usulalari va vazifalari

Ruda konlarini yer osti usulida qazib chiqarish asoslari

Foydali qazilma konlarini sanoat va genetik tiplar foydali qazilmalarning razvedkasi va sanoat turlarini baxolash foydali qazilmalarni qidirish usullari

Konchilik sanoati komрleksining asosiy elemenтlari

Qatlamli konlarni yer osti usulida qazib chiqarish asoslari