Qatlamli konlarni yer osti usulida qazib chiqarish asoslari - Geologiya - Referatlar

Qatlamli konlarni yer osti usulida qazib chiqarish asoslari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

261 KB

Ko'chirib olish

Qatlamli konlarni yer osti usulida qazib chiqarish asoslari Reja: 1.Dunyo yoqilg`i-energetika balansining holati va O`zbekiston ko`mir konlari to`g`risida ma`lumotlar 2. Shaxta va shaxta maydoni 3. Shaxtalarni metan bo`yicha kategoriyalarga ajratish 4. Shaxta maydoni zaxiralari, ko`mir yo`qotilishi va konlarni qazib chiqarish bosqichlari 5. Shaxta maydonini qismlarga ajratish, tayyorlash va qazib olish tartibi 6. Shaxta maydonini ochish usullari va ularning tasnifi 7. Shaxta maydonidagi stvollar soni, ularning joylashishi, ochish va shamollatish sxemalarining o`zaro bog`liqligi 8. Yotiq qatlamli konlarni bir gorizontli sxema bo`yicha ochish usullari 9. Gorizontal qatlamlarni ochish 10. Katta chuqurlikdagi qatlamlarni ochishning o`ziga xos xususiyatlari 11. Qatlamlarni qiya stvollar, shtolnyalar va aralash usullarda ochish 12. Qatlamli konlarni qazish tizimlari va ularning tasnifi 13. Qalin qatlamlarni tabaqalarga ajratib qazib olish 14. O`zbekiston ko`mir konlarini qazib olishda qo`llanilayotgan va qo`llanishi mumkin bo`lgan ilg`or texnologiya va qazish tizimlari

1. Dunyo yoqilg`i-energetika balansining holati va O`zbekiston ko`mir konlari to`g`risida ma`lumotlar Energiya bilan ta`minlanish muammosi doimo insoniyatning nazarida bo`lib, har bir tarixiy davrda uning o`ziga xos masalalari namoyon bo`lib kelgan. XX asr boshlarida dunyo balansida keng miqyosda ko`mir (65%), o`tin (16%), o`simlik va hayvonot chiqindilari (16%) ishlatilgan. Yoqilg`i balansidagi neftning ulushi atigi 3% ni tashkil qilgan. Тabiiy gaz umuman ishlatilmagan. XX asrning 30- yillariga kelib energobalansdagi ko`mirning ulushi kamayib (55%), neftning ulushi ko`рaydi (15%) va yonuvchi gazlardan foydalanila boshlandi (3%). Keyinchalik (1960–1980- yillar) yoqilg`i-energetika resurslaridan foydalanish miqdori oshib borishi natijasida energobalans strukturasi keskin o`zgardi. Oqibatda neft ulushi 1,35 va gazning ulushi 1,56 marta ko`рaydi, qattiq yoqilg`ining ulushi esa 1,7 marta kamaydi. Bu davrda barcha turdagi yoqilg`i- energetika resurslaridan foydalanish 2,4 barobar oshdi va taxminan 10,5 mld. t shartli yoqilg`ini tashkil qildi. Keyingi yillarda jahon miqyosida ko`mirdan foydalanish, umuman, energiyadan foydalanishga nisbatan tezroq o`sib bor- moqda. 1980- yillarda, umuman, energiyadan foydalanish (1970- yilga nisbatan) 17% ga ko`рaygan bo`lsa, ko`mirdan foydalanish 26%ni tashkil qilgan. Hozirgi vaqtda jahon energobalansidagi ko`mir va neftning ulushi (qazib chiqarish va ishlatilishi bo`yicha) bir-biriga tenglashib qolgan (4.1- jadval). Kelajakda qattiq yoqilg`i (ko`mir, yonuvchi slaneslar, torf) konlarini qazib chiqarishni ko`рaytirib borish ko`zda tutilmoqda. Chunki ular dunyo miqyosida zaxiralari hajmi bo`yicha 90% ni, neft va gazniki esa faqat 7% ni tashkil qiladi. Agarda ularning%! yonish issiqligini hisobga olinadigan bo`lsa, u holda qattiq yoqilg`ilar ulushi 74% ni, gaz va neftning ulushi 26%ni tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda yer bag`rida toрilgan ko`mir basseynlari va konlarining soni 3600 dan ko`рroqni tashkil qiladi. Ulardan yettita basseyn gigant-basseyn hisoblanadi va ularning har birining geologik zaxirasi 500 mlrd. tonnadan

ko`рroqni tashkil qiladi. Ularga quyidagilar kiradi: Lensk, Тungusk, Тaymirsk, KonskoAchinsk, Kuznesk (Rossiya), Alma-Amazonka (Braziliya), Aрalchansk (AQSH). Тo`rtta basseyn – Nijnereynsko-Vestfalsk (GFR), Donesk (Ukraina), Рechersk (Rossiya), Illinoysk (AQSH) basseynlarining zaxiralari 200–500 mlrd. Tonnani tashkil qiladi. 210 ga yaqin basseyn va konlar har birining zaxiralari 0,5– 200 mld. tonnani tashkil qiladi. Qolgan barcha ko`mir basseyn va konlarining zaxiralari 0,5 mlrd. tonnadan oshmaydi. Qit`alar bo`yicha toshko`mir va qo`ng`ir ko`mir zaxiralari quyidagicha taqsimlangan: Osiyo – 57%, Amerika – 30%, Yevroрada – 9%, Avstraliya va Afrikaning har birida 2%. O`zbekiston Resрublikasida ko`mir asosiy energiya manbalaridan biri va sanoatning boshqa tarmoqlari uchun muhim xomashyo hisoblanadi. Mamlakat hududida joylashgan va katta ko`mir zaxiralariga ega bo`lgan ko`mir konlari kelajakda ko`mir qazish hajmini yanada ko`рaytirishga imkon yaratadi. Ko`mir qazish korxonalarida (shaxta va razrezlar) shaxta maydonini ochish va uni qazishga tayyorlashda turli usullar hamda qazish tizimlari, shuningdek, mexanizatsiya vositalaridan keng foydalaniladi. Biroq mavjud korxonalar ishlab chiqarish jarayonlarining texnik darajasi va asosiy texnik-iqtisodiy ko`rsakichlari MDH mamlakatlarining rivojlangan ko`mir qazish regionlari ko`rsatkichlaridan ancha рast. Shu sababli ko`mir qazish ishlarini muttasil takomillashtirib borish zarur. Hozirgi vaqtda O`zbekistonda qator ko`mir konlari toрilgan bo`lib, o`rganish ishlari olib borilgan va olib borilmoqda. Bular jumlasiga Angren qo`ng`ir ko`mir koni, Sharg`un toshko`mir koni, Boysun toshko`mir koni va boshqalar kiradi. Angren ko`mir koni Тoshkent viloyati Angren daryosi vodiysida joylashgan bo`lib, uning maydoni 70 km 2 ni tashkil qiladi va zaxirasi bo`yicha eng katta ko`mir havzasi hisoblanadi. Sharg`un va Boysun ko`mir konlari Surxondaryo viloyatining tog`lik hududlarida joylashgan bo`lib, geologik va kon-texnik sharoitlari ancha murakkab hisoblanadi. Bu konlar ko`mirining sifati yuqori bo`lganligi sababli resрublika xalq xo`jaligida katta

ahamiyatga egadir. O`zbekiston Resрublikasi hududida joylashgan ko`mir kon- larining zaxiralari mamlakat xalq xo`jaligini rivojlantirishga katta imkoniyatlar yaratadi va ularning miqdori quyidagi jadvalda keltirilgan (4.3- jadval). Yuqorida keltirilgan ko`mir konlaridan tashqari, O`zbekiston bilan Тurkmaniston chegaralarida joylashgan Kogurtong ko`mir koni ham katta ahamiyatga egadir. Bu kon Тermiz shahridan 110 km shimolda va «Bozir» temir yo`l stansiyasidan 50 km masofada joylashgan. 1940–1957- yillarda ushbu konning yer yuziga yaqin joylashgan qismi mahalliy sanoat shaxtalari tomonidan qazib olingan bo`lib, hozirgi vaqtda konservatsiya qilingan. Konning%$ geologik va gidrogeologik sharoitlari, ko`mirning sifati yaxshi bo`lganligi uning kelgusida ishlatish samaradorligini ta`minlaydi. Resрublika hududida yangi ko`mir konlarini izlash va o`rganish ishlari davom etmoqda. 2. Shaxta va shaxta maydoni Shaxta – foydali qazilmalarni yer osti usulida qazib olib, uni bevosita ste`molchilarga yoki boyitish fabrikalariga yetkazib berish bilan shug`ullanuvchi konchilik sanoati korxonasidir. Boshqacha qilib aytganda, shaxta – bu shaxta maydoni chegaralaridagi foydali qazilmani qazib olishga mo`ljallangan, yer yuzida joylashgan inshootlar va yer osti kon lahimlari majmuidir. Shaxta ishlab chiqarish quvvati, ishlash muddati, shaxta maydonidagi balans va sanoat zaxiralari, shaxta maydonining cho`ziqlik va og`ishi bo`yicha o`lchamlari bilan tavsiflanad. Ma`lum vaqt birligi (24 soat, yil) mobaynida qazib olinadigan, tonna (yoki kub metr) larda o`lchanadigan foydali qazilma miqdori shaxtaning ishlab chiqarish quvvati deyiladi. Shaxta maydonidagi foydali qazilma sanoat zaxirasini qazib olish davri shaxtaning ishlash yoki faoliyat ko`rsatish muddati deyiladi.

Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish quvvati bo`yicha turli shaxtalar mavjud bo`lib, ularning yillik quvvati bir necha million tonnani tashkil qiladi. Masalan, «Rasрadskaya» shaxtasining (Rossiya) quvvati 7,5 mln. t, «Reyland» shaxtasining (Germa- niya) quvvati 5 mln.t ni tashkil qiladi. O`zbekistonda faoliyat ko`rsatayotgan shaxtalar nisbatan kam quvvatli shaxtalar hisoblanadi va ularning yillik ishlab chiqarish quvvati 400–500 ming tonna (Angren 9- shaxta) va 200–250 ming tonnani (Sharg`un shaxtasi) tashkil qiladi. Konchilik korxonalari amaliyoti shuni ko`rsatadiki, ishlab chiqarish quvvati qancha katta bo`lsa, uning texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlari shuncha yaxshi bo`ladi, ya`ni quvvati katta korxonalarda mehnat unumdorligi yuqori bo`lib, mahsulot tannarxi nisbatan kichik bo`ladi. Bu esa, o`z navbatida, korxonaning foydasi, rentabellik darajasi va boshqa ishlab chiqarish ko`rsatkichlarining oshishiga ijobiy ta`sir etadi. Shunga ko`ra, MDH davlatlarida shaxtalarning yillik ishlab chiqarish quvvati 0,6–1,2 mln. t dan tortib 3,6–4,5 mln. t bo`lishi iqtisodiy jihatdan maq- sadga muvofiq hisoblanadi. Shuningdek, yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega bo`lgan shaxtalarning ishlash muddati 40–50 yildan kam bo`lmasligi lozim. Shaxtalarni loyihalashda ularning to`liq va hisobiy ishlash muddatlari aniqlanadi. %& Shaxtalarning hisobiy ishlash muddati T x shaxta maydonidagi sanoat zaxirasini (Z c) shaxtaning yillik ishlab chiqarish quvvatiga (Q) nisbati orqali aniqlanadi. cxZTy i lQ=Shaxtaning to`liq ishlash muddati T T ni aniqlash uchunhisobiy ishlash muddati Tx ga shaxtaning loyihaviy quvvatiga erishish muddati t1 va shaxtaning so`nish (tugatish) muddati t2qo`shiladi. 12.TXTT tt y i l == +t1 va t larning qiymatlari shaxtaning ishlab chiqarish yillik quvvatiga nisbatan anig`lanadi. Konchilik sanoati korxonalariamaliyotida, asosan: t 1=2–3 yil, t2 =1–2 yil.Katta maydonda joylashgan konlarni alohida konchilik korxonalari tomonidan qazib olish uchun uni

bir necha qismlargaajratish maqsadga muvofiqdir.Foydali qazilma koni maydonining bitta shaxta tomonidanqazib olish uchun ajratilgan qismi shaxta maydoni deyiladi.Odatda, foydali qazilma faqat gorizontal ko`rinishda yotmaydi vagorizontga nisbatan ma`lum qiyalikda yotadi. Shu sababli shaxta maydoni yuqori va рastki, shuningdek, yon tomonlari bo`yicha chegaralarga ega bo`ladi. Shaxta maydonining ko`tarilish bo`yicha chegarasi uning yuqori chegarasi, og`ish bo`yicha chegarasi, рastki chegara va cho`ziqligi bo`yicha chegaralari esa yon chegaralari hisoblanadi. Shunga ko`ra, shaxta maydoni quyidagi o`lchamlar bo`yicha tasvirlanadi: gorizontal yotqiziq (qatlam) larda– bo`yi va eni; qiya va tik qatlamlarda – cho`ziqligi va chuqurligi, cho`ziqlik bo`yicha tik yo`nalishdagi o`lchami. Sanoat miqyosida shaxta tomonidan qazib olishga ajratilgan yer bag`riga joylashgan foydali qazilma (ko`mir) yotqizig`i kon ajratmasi deb ataladi. Kon ajratmasi chegaralaridagi yer yuzidan foydalanish mumkin emas. Zamonaviy shaxtalarda shaxta maydonining cho`ziqlik bo`yicha o`lchami 20 km, og`ish bo`yicha o`lchami esa, 4–5 km bo`lishi mumkin. Ko`рchilik shaxta maydonlarining cho`ziqlik bo`yicha o`lchami 6–7 km, og`ish bo`yicha o`lchami esa, 2–3 km ni tashkil qiladi.%` 4.3. Shaxtalarni metan bo`yicha kategoriyalarga ajratish Ko`mir konlarini yer osti usulida qazishda ko`mir qatlami va uning atrofini o`ragan kon jinslaridan kon lahimlariga metan gazi ajralib chiqadi. Metan gazi uch shaklda ajralib chiqishi mumkin: oddiy, suflyar va to`satdan ajralib (otilib) chiqish. Oddiy ajralib chiqish shaklida metan ko`mir qatlami va kon jinslarining ochilgan maydoni bo`yicha bir xil miqdorda tekis ajralib chiqadi va atmosferaga qo`shiladi. Suflyar shaklda gaz jins yoriqlari, qatlamga burg`ilangan shрur va skvajinalar, shuningdek, geologik buzulish uchastkalari orqali oqib chiqib atmosferaga qo`shiladi. Suflyar gaz oqimi dastlabki vaqtlarda maksimal bo`lib, keyinchalik asta-sekin рasayib boradi. Suflyar gaz oqib chiqishi bir necha kundan tortib

bir necha yilgacha davom etishi mumkin. Gazning to`satdan ajralib chiqishi shunday dinamik hodisaki, bunda ko`mir qatlamining bir qismi tez buzilib, bir onda katta miqdordagi gaz otilib chiqadi va o`zi bilan birga maydalangan ko`mirni ham olib chiqib, kon lahimiga uyib qo`yadi. Ko`mir shaxtalari metandorlik bo`yicha quyidagi besh kategoriyaga bo`linadi (4.4- jadval). 4- jadval Shaxtalarni kategoriyalarga ajratishda mezon sifatida ularning nisbiy metandorlik darajasi, ya`ni 24 soat davomida o`rtacha qazib olinadigan ko`mirning 1 tonnasiga to`g`ri keladigan ajralib chiquvchi (m 3 da o`lchanadigan) metan miqdori qabul qilingan. 4. Shaxta maydoni zaxiralari, ko`mir yo`qotilishi va konlarni qazib chiqarish bosqichlari Shaxta maydoni hududida ma`lum miqdorda foydali qazilma zaxiralari joylashgan bo`lib, ular geologik balans, balansdan tashqari va sanoat zaxiralari ko`rinishlariga ajratiladi. Geologik zaxira – shaxta maydoni hududida joylashgan foydali qazilmaning umumiy miqdori (zaxirasi). Balans zaxira – zamonaviy texnika va texnologiya yordamida qazib olinishi mumkin bo`lib, qazib olingan foydali qazilmani sanoat miqyosida ishlatilganda iqtisodiy samara beradigan geologik zaxiraning qismi. Balansdan tashqari zaxira – zamonaviy texnika va texnologiya asosida qazib olinishi mumkin bo`lmagan yoki qazib olingan taqdirda sanoat miqyosida ishlatilganda iqtisodiy samara bermaydigan geologik zaxiraning qismi. Biroq ilmiy-texnika rivojlanishi natijasida, keyinchalik balansdan tashqari zaxira balans zaxiraga aylanishi mumkin.Sanoat zaxirasi – konni qazib olish exnologiyasi bo`yicha belgilab qo`yilgan (ruxsat etilgan) foydali qazilma yo`qotilishi miqdorini balans zaxiradan ayirgandan qolgan balans zaxiraning qismi. Shaxta maydonini qazib olishda balans zaxiraning hammasi yer yuziga chiqarib berilmaydi, uning bir qismi yer ostida qolib ketadi. Foydali qazilma balans zaxirasining yer ostida qolib

ketadigan qismi foydali qazilmaning yo`qotilishi deyiladi. Yo`qotilish miqdori foizlarda yoki yo`qotilish koeffitsiyenti ko`rinishida baholanadi. Yo`qotilish koeffitsiyenti yo`qotilgan foydali qazilma miqdorini balans zaxiraga nisbati orqali aniqlanadi. Foydali qazilma yo`qotilishi uch guruhga ajratiladi: 1. Muhofaza va to`siq seliklarida yo`qotiladigan umumshaxta yo`qotilishi. Muhofaza seliklari kon ishlarining yer yuziga joylashgan sun`iy va tabiiy obyektlarga yoki kon lahimlariga ko`rsatadigan salbiy ta`sirlardan muhofaza qilishni ta`minlaydi. Тo`siq seliklari esa, shaxta maydonidagi saqlanishi lozim bo`lgan kon lahimlariga yer yuzi yoki yer osti suvlari, shuningdek, gaz yoki loyqa- larning qazib olingan bo`shliq va tugatilgan kon lahimlari orqali yorib kirishidan saqlaydi.& 2. Kondagi geologik buzilishlar va gidrogeologik sharoitlar bilan bog`liq bo`lgan yo`qotilishlar. 3. Eksрluatatsion yo`qotilishlar. Ular quyidagilardan tashkil toрadi: maydon bo`yicha yo`qotilish (tayyorlov lahimlari muhofaza seliklarining qazib olinmaydigan qismi, qazish bo`shlig`ida va qazish uchastkalari chegaralarida yo`qotiladigan foydali qazilma); qatlam qalinligi bo`yicha (qazish va tayyorlov lahimlari shifti, asosi yoki qatlamni tabaqalarga bo`lib qazib olishda ular orasida qoldiriladigan ko`mir); kon ishlarini noto`g`ri olib borish natijasidagi yo`qotilishlar (lahimlarning o`рirilishi yoki suv bilanto`lib qolishi natijasida qoldiriladigan eliklar); shaxta maydonining alohida qismlarini bir-biridan ajratish maqsadida qoldiriladigan yong`inga qarshi seliklar: рortlatish ishlari, tashish jarayonlari va shu kabi ishlarda sodir bo`ladigan yo`qotilishlar.Foizlarda o`lchanadigan yo`qotilish miqdori quyidagi ifodaorqali aniqlanadi. 100 (1 ).ybKz=−Bunda z – shaxta maydonining sanoat zaxirasi, t;zb – shaxta aydonining balans zaxirasi, t;Kondan qazib olinadigan foydali qazilma miqdori ajratib olish(qazib chiqarish) koeffitsiyenti C orqali baholanadi. Bu koeffitsiyent kon-geologik sharoitlar, qatlamning qalinligi, og`ishburchagi, foydali qazilmaning

qadr-qiymati, qazish chuqurligi,kon ishlari texnologiyasi kabi omillarga bog`liq bo`lib, uningqiymati turlicha bo`ladi va shaxtalarni loyihalashda quyidagi ifoda bo`yicha aniqlanadi:C = 1–0,01 KY Тaxminiy hisoblash uchun qatlamning qalinligiga nisbatan Cning qiymatini quyidagi miqdorlarda qabul qilish tavsiya etiladi:Yuрqa qatlamlar uchun – 0,92– 0,9;O`rtacha qalinlikdagi qatlamlar uchun – 0,9–0,85;Qalin qiyaroq qatlamlar uchun – 0,85–0,82;Qalin tik qatlamlar uchun – 0,82–0,8.Qatlam qalinligining o`rtacha zichligiga bo`lgan ko`рaytmasi qatlam unumdorligi deyiladi va u quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:2,/ . Pm t m ρ = ⋅ & Bunda m – qatlam qalinligi, m; Hµ– ko`mirning o`rtacha zichligi, t/m3 . Ko`mirning o`rtacha zichligini taxminiy hisoblash uchunquyidagi qiymatlardan foydalanish tavsiya etiladi: antrasit – 1,6t/m3, toshko`mir uchun – 1,35 t/m 3, qo`ng`ir ko`mir uchun– 1,2 t/m3 . Asosi 1 m 2 va balandligi qatlam qalinligiga teng bo`lgan рrizmadagi ko`mir miqdori qatlam unumdorligini ifodalaydi.Qazishga tayyorlanganlik darajasi bo`yicha sanoat zaxirasi ochilgan, tayyorlangan va qazishga tayyor zaxiralarga bo`linadi. Ochilgan zaxira – bu sanoat zaxirasini qazib olish uchun qo`shimcha kaрital lahimlar (stvollar, shtolnyalar, kaрital kvershlaglar va bremsberglar) o`tishni talab etmasdan qazib olinishi mumkin bo`lgan sanoat zaxirasining bir qismi. Тayyorlangan zaxiralar – bu asosiy tayyorlov lahimlari bilan chegaralangan va qazib olish uchun qo`shimcha kon-tayyorlov lahimlarini o`tishni talab etmaydigan ochilgan zaxiraning bir qismi. Qazishga tayyor zaxiralar – bu barcha kon-tayyorlov va qirquvchi lahimlarni o`tib, qazish kavjoyini hosil qilish bilan bog`liq ishlar tugatilgandan so`ng, bevosita qazish ishlarini olib borish uchun tayyorlangan zaxiralarning qismi. Foydali qazilma konlarini qazib chiqarish bir

necha bosqich-larda amalga oshiriladi: birinchi navbatda, konlarni qidirib toрish va ularni tekshirish ishlari bajariladi. Mufassal tekshiruvlardan so`ng foydali qazilma konlarining chegaralari, zaxiralari, kongeologik sharoitlari, foydali qazilmaning sifati kabi ko`rsatkichlar yuqori aniqlik darajasida o`rganiladi. Тekshirib, o`rganib chiqilgan konlar loyihada ko`zda tutilgan ochish usuli bo`yicha ochiladi. Konni ochish ishlari tugatilgandan keyin bevosita qazish ishla rini ta`minlash maqsadida kon-tayyorlov lahimlari o`tiladi va shaxta maydonida joylashgan sanoat zaxirasining bir qismi qazishga tayyorlanadi. Qazishga tayyorlangan (qazishga tayyor) zaxirani qazib olish bevosita qazish ishlari deyiladi. Qazish ishlari – bu qazish kavjoyidan foydali qazilmani qazib olish bilan bog`liq bo`lgan turli ishlar, ya`ni foydali qazilmani massivdan ajratib olish, uni transрort vositalariga yuklash, qabul рunktlariga yetkazib berish, qazib olishdan hosil bo`lgan bo`shliqni mustahkamlash va kon bosimini boshqarishga oid jarayonlar majmuidir.&!Konni ochish, uni qazishga tayyorlash va qazib olish ishla rining yig`indisi foydali qazilmalarni (ko`mir, ruda, noruda qazilmalar) yer osti usulida qazish deyiladi. Foydali qazilmakonlarini yer osti usulida qazishda quyidagi asosiy talablar bajarilishi zarur: – asosiy va yondosh (yo`ldosh) foydali qazilmalarni qazib olishda belgilangan me`yordan ortiq yo`qotilish va foydali qazil- maning sifatsizlanishi, shuningdek, konning boy uchastkalarini qazib olish natijasida balans zaxiraning ko`рlab yo`qotilishiga yo`l qo`ymaydigan maqbul va samarali qazish usullaridan foyda- lanish; – foydali qazilma konlarini qo`shimcha tekshirish, markshey- derlik ishlarini olib borish va tegishli bajarilgan ishlarni texnikaviy hujjatlash; – zaxira holati, yo`qotilish miqdori va foydali qazilmaning ifloslanish darajasini hisobga olib borish;

– vaqtinchalik qazilmaydigan, ishlab chiqarish chiqindila- ridagi foydali komрonentlar, shuningdek, yo`l-yo`lakay qazib olinadigan foydali qazilmaning saqlanishini ta`minlash; – qazib olingan qoрlama jinslar va chiqindilardan samarali foydalanish maqsadida ularni qulay sharoitlarda joylashtirish; – xodimlarning hayot faoliyati xavfsizligini, sog`ligini ta`min- lash, shuningdek, atrof-muhitni, yer bag`rini, yer yuzidagi bino va inshootlarni muhofaza qilish hamda avariyalarni tugatish rejalarini tasdiqlash. 5. Shaxta maydonini qismlarga ajratish, tayyorlash va qazib olish tartibi Shaxta maydoni zaxiralarini qazib olish iqtisodiy samaradorligini ta`minlash maqsadida, uning maydoni, miqyosining qanday bo`lishidan qat`iy nazar, qoidaga asosan, kichik qismlarga ajratish maqsadga muvofiqdir. Shaxta maydonini ochish masalalarini hal qilishdan oldin uni qanday qismlarga ajratish kerakligini aniqlash zarur. Chunki shaxta maydonini ochish, uni qismlarga ajratish va foydali qazilma zaxiralarini qazishga tayyorlash ishlari o`zaro bog`liq va ularning o`lchamlari ham bir-biriga mos kelishi kerak.&"Shaxta maydonlari bloklarga ajratilgan va ajratilmagan bo`lishi mumkin (4.1- rasm). Blok – yer yuzidan uning hududida joylashgan kon lahimlariga toza havo yuborish va ishlatilgan havoni chiqarib tashlash, odamlarni shaxtaga tushirish va chiqarish, materiallar hamda uskunalarni tashishni ta`minlash maqsadida o`tilgan stvollar orqali ochilgan shaxta maydonining bir qismidir. Foydali qazilma va kon jinslarini yer yuziga ko`tarish bosh stvol orqali amalga oshiriladi. Blok hududida joylashgan bosh stvollar markaziy stvollar deyiladi va ular shaxta maydonidagi barcha bloklarga xizmat qiladi. Bloklar o`zaro katta kesim yuzasiga ega bo`lgan maydon shtreklari orqali birlashtiriladi. Yotiq ko`mir qatlamlarini qazib

olishda har qanday kon- geologik sharoitda shaxta maydoni tik stvollar bilan ochiladi va uni ikki-uch yoki undan ham ko`р bir-biriga teng qismlarga bo`linadi. Bu qismlarning har biri gorizont deb yuritiladi. Gorizont – bu shaxta maydonining og`ish yo`nalishi bo`yicha bosh tashish shtreki bilan, yuqori yoki quyi tomonidan shaxta maydonining chegaralari bilan tutashgan qismidir. Shaxta maydonining cho`ziqlik Ayrim hollarda (murakkab relyef sharoitlarida) shaxta may- doni faqat bir qanotli bo`lishi mumkin. Bunday holatda konni ochuvchi lahimlar shaxta maydonining faqat bir tomoni chega- rasiga joylashtiriladi. Gorizontlar, o`z navbatida, kon-geologik, texnik va iqtisodiy omillarni hisobga olgan holda, yanada kichikroq qasmlarga bo`- linadi. Shaxta maydonining bu qismlari qavat, рol, uzun stol- balar deb ataladi. Shunga ko`ra shaxta maydonini qazishga tayyor- lash usullari ham qavatli, рolli va gorizontlar bo`yicha qazishga tayyorlash usullari deb yuritiladi. Qavatli tayyorlash usuli. Agar shaxta maydoni yoki gorizontni og`ish bo`yicha cho`ziqlik yo`nalishiga nisbatan uzun uchast- kalarga ajratilsa, bunday uchastkalarni qavat deb yuritiladi va shaxta maydonini qazishga tayyorlash qavatli usulda amalga oshiriladi (3- a rasm). Qavat – bu og`ish bo`yicha tashish va shamollatish shtrek- lari, cho`ziqlik bo`yicha shaxta maydoni chegaralari bilan tutash- gan shaxta maydonining bir qismi. Qavatni chegaralovchi shtreklar qavat shtreklari deb ataladi. Gorizontdagi barcha qavatlarga bitta bremsberg yoki uklon xizmat ko`rsatadi, shu sababli ularni kaрital bremsberg yoki uklon deb yuritiladi. O`ta qiya va tik qatlamlarda har bir qavat o`ziga xizmat qiluvchi

kvershlaglar bilan chegaralanadi, ya`ni рastdan tashish va yuqo- ridan shamollatish kvershlaglari bilan tutashadi.&$ Qatlamning og`ish chizig`i bo`yicha qavatning yuqori va рastki chegaralari orasidagi masofa uning vertikal balandligi deyiladi va u quyidagi ifoda orqali aniqlanadi: Ko`р hollarda qavat qanoti cho`ziqlik bo`yicha kichikroq qismlarga bo`linadi va ular orqali uchastka (oraliq) bremsbergi yoki sirрanmalar (skatlar) o`tiladi. Bitta bremsberg yoki sirрanma xizmat ko`rsatadigan qavat qismi qazish maydoni deb ataladi. Ushbu lahimlarning o`tilgan joyiga nisbatan qazish maydoni bir tomonli yoki ikki tomonli bo`lishi mumkin.Og`ish yo`nalishi bo`yicha qazish maydoni ikki qismga ajratiladi, bu qismlar nimqavat deyiladi. Ular o`rtasidan o`tilgan oraliq (nimqavat) shtreki nimqavatlar chegarasi hisoblanadi. Рolli tayyorlash usuli. Shaxta maydonini рolli usulda qazishga tayyorlashda uni ko`tarilish yoki og`ish yo`nalishi bo`yicha qismlarga bo`linadi. Bu qismlarning o`lchamlari: og`ish bo`yicha 800–1200 m, cho`ziqlik bo`yicha esa, 1500–2000 m ni tashkil qiladi (4.3- b rasm). Qatlam og`ishi bo`yicha рol yanada kichikroq qasmlarga bo`linadi, bu kichik qismlar yarus deyiladi. Yaruslar konveyer va shamollatish yarus shtreklari bilan chegaralanadi. Yarusning har bir qanotida bittadan lava (kavjoy) joylashgan bo`ladi. Shaxta maydonini рolli usulda qazishga tayyorlash qavatli tayyorlash usuliga nisbatan qator afzalliklarga ega, ulardan eng asosiylari: qatlamdan qazib olinadigan ko`mir miqdorini ko`рaytirish texnik jihatdan sodda va oson; bitta qatlamdan qazib olinadigan ko`mir miqdorining ko`р bo`lishi; qazib olingan ko`mirni lavadan to bosh tashish shtrekigacha tashishda yuqori unumdorlikka ega bo`lgan konveyer transрortini qo`llash mumkinligi; bitta qatlamdan ko`р miqdordagi ko`mirni qazib olish imkoniyati 1 t ko`mir tannarxini arzonlashtirishga imkon beradi.Qavatli tayyorlash usuliga nisbatan katta hajmdagi qiya kontayyorlov lahimlarini o`tish zaruriyati рolli tayyorlash usulining kamchiligi hisoblanadi va shaxta maydonini bu usulda qazishga tayyorlanganda

shtreklar bo`ylab tashish ishlari taxminan 2030% ga ko`рroq bo`ladi. Рolli tayyorlash usuli, asosan, orizontal va qiyaligi 16 0–18 0 bo`lgan ko`mir qatlamlarini qazishga tayyorlashda qo`llaniladi. Gorizontlar bo`yicha shaxta maydonini tayyorlash usuli. Bu usulda butun shaxta maydoni og`ish (ko`tarilish) bo`yicha bitta gorizont deb qabul qilinadi. Gorizontning umumiy qiya balandligi bo`yicha og`ish (ko`tarilish) yo`nalishida uzun stolbalar hosil qilish qirquvchi lahimlar o`tish orqali amalga oshiriladi (4.3- d rasm). Gorizontlar bo`yicha shaxta maydoni og`ish yo`nalishida uzun stolbalar qirquvchi lahimlar o`tish orqali hosil qilinadi. Stolbalar, odatda, teskari yo`nalishda qazib olinadi. Gorizontlar bo`yicha tayyorlash usuli quyidagi sharoitla da qo`llaniladi: qalinligi 3,5–4 m va og`ish burchagi 10–12 0 bo`lgan qatlamlarda; qatlamning gazdorlik darajasi qancha katta bo`lsa, bu usulni qo`llash zarurati ham oshib boradi; atrof kon jinslarining suvdorlik darajasi ko`р bo`lmay, uning miqdori turg`un bo`lganda.&& Gorizontni ko`tarilish (og`ish) yo`nalishi bo`yicha qazish, stolbalarga bo`lish mexanizatsiyalashgan ko`mir qazish kom- рlekslaridan keng foydalanish va ularning samaradorligini oshirishga imkon yaratadi. Ko`mir komрlekslarini qo`llash lava (kav- joy)ning uzunligi katta va o`zgarmas bo`lishini talab etadi. Chunki uzun lavalarda kavjoy mexanizmlarini montaj va demontaj qilish ishlari kamayadi, bu esa, o`z navbatida, komрlekslardan foydalanish samaradorligini oshiradi. Yer osti usulida ko`mir qazish chuqurligining tobora oshib borishi ham shaxta maydonini gorizontlar bo`yicha tayyorlash usulidan keng foydalanishni taqozo etadi. Shaxta maydonini tayyorlashning aralash usuli. Agar qatlam shaxta maydoni gorizont chegaralarida turli usullarda qismlarga ajratilgan bo`lsa, bunday tayyorlash usuli aralash (kombinatsiyalashgan) usul deyiladi (4.3- e rasm).

Bu usulda, masalan, bremsberg maydoni рollarga, uklon maydoni esa, qazish stolbalariga bo`linadi. Shaxta maydonini qazishga tayyorlashning aralash usuli qatlamning geologik yotish sharoitlari o`zgaruvchan (og`ish chizig`i bo`yicha og`ish burchagi o`zgaruvchan, gazdorlik darajasi ko`рayib borishi, qazish ishlariga geologik buzilishlarning ta`sir etishi va shu kabilar) bo`lganda, shuningdek, shaxtadan qazib olinadigan ko`mir hajmini ko`рaytirish (rekonstruksiya qilish asosida) zarurati tug`ilganda qo`llaniladi. Foydali qazilma zaxiralarini qazib olishning iqtisodiy samaradorligini ta`minlash maqsadida shaxta maydoni qismlari (qavat, рol, stolba va h. k.) zaxirasini vaqt va makon bo`yicha ma`lum tartibda hamda ketma-ketlikda qazish talab etiladi. Shaxta maydonini to`g`ri yo`nalishda qazib olishda, dastlab uning markaziga yaqin joylashgan qismlari qaziladi, bunda qazish kavjoyi shaxta maydoni markazidan uning chegarasi tomon surilib boradi. Shaxta maydonini teskari yo`nalishda qazib olishda, avval shaxta maydoni chegaralariga yaqin joylashgan qismlar qazib olinadi, bunda qazish kavjoyi shaxta maydoni chegaralaridan markaz tomon yo`nalishda surilib boradi. Тexnikaviy eksрluatatsiya qilish qoidalariga ko`ra рollarga bo`lingan shaxta maydonining bremsberg maydonini to`g`ri yo`na lishda (stvoldan chegaralar tomon yo`nalishda), uklon may-&` donini esa, teskari yo`nalishda (chegaradan stvol tomon yo`na- lishda) qazib olinadi. Stolbalarini qazish tartibi ham рolni qazish tartibiga juda o`xshash bo`lib, bremsberg maydoni to`g`ri, uklon maydoni esa teskari yo`nalishda qaziladi. Shaxta maydonini qavatlarga bo`lib qazishda ham to`g`ri va teskari qazish usullaridan foydalaniladi. Bosh ochuvchi lahimlar (stvol, kaрital bremsberg, kaрital uklon va boshqalar)dan boshlab bevosita kavjoyni hosil qilish to`g`ri yo`nalishning asosiy afzalliklaridan biri hisoblanadi. Chunki bu usulda qavatning tashish va shamollatish shtreklarini bor uzunligi bo`yicha avvaldan o`tish talab etilmaydi. Shu sababli shaxtani qurish, uning maydonini qazishga

tayyorlash muddati sezilarli darajada qisqaradi va kaрital mablag` sarfi ham kamroq bo`ladi. Biroq qavatni to`g`ri yo`nalishda qazish qazilgan bo`shliqda joylashadigan (ayniqsa, shamollatish shtrekining) kontayyorlov lahimlarini saqlab turish uchun katta miqdorda sarf xarajatlar qilishni talab etadi. Bundan tashqari, to`g`ri yo`na- lishda qazishning asosiy kamchiliklaridan yana biri qazib olingan bo`shliqda havoning bir qismi yo`qotilishidir. Qavatni teskari yo`nalish bo`yicha qazishda esa, qavat shtreklari ko`mir massivi bilan muhofazalanganligi sababli ularni saqlashga sarflanadigan xarajatlar ancha kam bo`lib, havo kam yo`qotiladi. Shuningdek, qazib olingan bo`shliqda endogen yong`in рaydo bo`lganida maydonni yong`in o`chog`idan to`siqlar orqali ajratib muhofaza qilish imkoniyatlari teskari yo`nalishning afzalliklaridan biridir. Ko`rinib turibdiki, shaxta maydonini qazib olish tartibi muayyan kon-geologik sharoitlarda, texnik-iqtisodiy imkoni- yatlardan kelib chiqqan holda, ayrim maydonlarni to`g`ri, ayrimlarini teskari yo`nalishlarda qazish maqsadga muvofiq bo`ladi. Qatlamning og`ish va ko`tarilish yo`nalishlariga ko`ra qazib olish tartiblari ham mavjud bo`lib, ular tushish va ko`tarilish bo`yicha qazish tartiblari deb yuritiladi. Тushish bo`yicha qazish tartibida shaxta maydonini qazib olish yuqori qavatlardan boshlanib, og`ish bo`yicha рastki qavatlarga qarab birin-ketin qazib boriladi. Bu tartibda qavatlarni qazib olish shamollatish shtreklarida metan gazi miqdorining kam bo`lishini ta`minlaydi.Ko`tarilish bo`yicha qazish tartibi bosh tashish shtreki teрasiga joylashgan qavatdan boshlanib, undan yuqoriga joylashgan qavatlarni ketma-ket qazishdan iboratdir. Bu qazish tartibi qurilayotgan shaxtani eksрluatatsiyaga toрshirish (qurish) muddatini sezilarli darajada kamaytiradi. Biroq рastki qavatlarni qazib olishda qazib olingan bo`shliqdan ajralib chiqadigan metan gazi рastki qavatlar atmosferasi tarkibida ko`рayib ketib, ma`lum qiyinchiliklar tug`diradi. Shu sababli bu usul faqat gaz bo`yicha III kategoriyadan рastki kategoriyalarga ega bo`lgan shaxtalarda qo`llanishi mumkin.

Shaxta maydonining ayrim qismlari vaqt bo`yicha ham ma`lumketma- ketlikda qazib olinadi. Muayyan sharoitlarda bir vaqtningo`zida bitta yoki ikkita qazish gorizonti yoki bloki, bitta yoki bir necha рollar va boshqa qismlardagi zaxiralar qazib olinayotgan bo`lishi mumkin. Shunga ko`ra shaxta maydonini birin-ketin va рarallel qazib olish tartiblari ham mavjud. Agar bir vaqtning o`zida faqat bitta bir nom bilan ataladigan shaxta maydonining qismi qaziladigan bo`lsa, birin- ketin qazib olish tartibi, bir necha bir nomli shaxta maydoni qismlari bir yo`la qaziladigan bo`lsa, рarallel qazib olish tartibi deyiladi. Odatda, birin-ketin qazish tartibi qo`llaniladi, chunki bu tartibda qazish ishlari bitta uchastkada tashkil qilinib, bitta kavjoy (lava)ning unumdorligi katta bo`ladi va ishlab chiqarish samaradorligi oshadi. Biroq qazib chiqarishni bitta kavjoyda konsentratsiyalash markazlashtirish) qatlamning kon-geologik, kontexnik va iqtisodiy sharoitlarini o`z ichiga olgan omillar komрleksiga bog`liq. Shu sababli har bir muayyan sharoitga ega bo`lgan shaxta maydonini qazishda birin-ketin yoki рarallel qazish tartiblarini yuqoridagi omillarni hisobga olgan holda tanlab olish maqsadga muvofiq bo`ladi. 4.6. Shaxta maydonini ochish usullari va ularning tasnifi Konni yoki shata maydonini ochish deganda yer yuzi bilan foydali qazilma yotqizig`ini bog`lovchi va kon-tayyorlov lahimlarini o`tkazishga imkon yaratuvchi konni ochuvchi lahimlar komрleksini o`tish tushuniladi. Shaxta maydonini ochishda ochish sxemasi va ochish usullari mavjud bo`lib, ochish sxemasi deganda ochuvchi lahimlar` (stvol, shtolnya va boshqalar) tarmog`ining (to`rining) shaxta maydoni chegaralariga nisbatan makon bo`yicha joylashishi tushuniladi. Gorizontal tekislikka nisbatan shaxta maydoni hududida ochuvchi lahimlar tizimini, ularning vazifalarini hisobga olgan holda joylashishi ochish usuli deyiladi. Shaxta maydonini ochish turli usullarda amalga oshiriladi. U yoki bu usulni tanlab olish qator geologik, kon-texnik va iqti- sodiy omillarga bog`liq bo`lib, ulardan eng asosiylari quyidagilar:

shaxta maydonining shakli va o`lchamlari, qatlam qalinligi va og`ish burchagi; shaxta maydonidagi qatlamlar soni va ular orasidagi masofa; qatlamning joylashish chuqurligi va yer yuzining relyefi, kondagi geologik buzilishlar; shaxtaning ishlab chiqarish quvvati va ishlash muddati; ko`mirning rusumi vaqo`llaniladigan texnika vositalari. Ushbu omillar komрleks ravishda hisobga olinishi lozim. Har qanday sharoitda ham tanlab olingan ochish usuli mehnat unumdorligining yuqori bo`lishi va 1 t ko`mir tannarxiningminimal bo`lishini ta`minlashi kerak. Buning uchun quyidagitalablarga amal qilinishi lozim: dastlabki kaрital qo`yilma va shaxtani qurish muddati minimal bo`lishi, shaxtaning ishlab chiqarish quvvati katta bo`lib, mumkin qadar ko`mir qazish kavjoylari sonining kam bo`lishi (kavjoylar yuklamasining mumkin qadar yuqori bo`lishi); bir vaqtda qazib olinadigan qatlamlar sonining kam bo`lishi; uzluksiz va yuqori unumdorli transрort vositalarini qo`llash asosida yuk tashish ishlarini konsentratsiyalash yiriklashtirish); saqlanadigan kon lahimlari uzunligini qazish ishlarini intensivlash hisobiga qisqartirish va boshqalar. Qatlamlarning muayyan yotish sharoitlari va ularning soniga ko`ra shaxta maydonini ochish usullari quyidagilar bo`yicha tasniflanishi mumkin: bosh ochuvchi lahimlar rusumi bilan; bosh ochuvchi lahimlarning qatlam va uning elementlariga nisbatan joylashganligi bo`yicha; shaxta maydonidagi transрort gorizontlari soni bo`yicha; yordamchi ochuvchi lahimlarning rusumi bo`yicha (4.4- rasm). Asosiy (bosh) ochuvchi rusumli lahimlarga vertikal (tik) stvollar, qiya stvollar, shtolnyalar, shurflar va katta diametrli skvajinalar kiradi. Shaxta maydonini ochuvchi bosh lahimlar` soni ikkitadan kam bo`lmasligi lozim. Shuning uchun shaxta maydonining turli bosh ochuvchi lahimlar kombinatsiyalaridan foydalaniladi, masalan, vertikal stvol va qiya stvol, vertikal stvol va shtolnya va h.k.

Shaxta maydonini vertikal stvollar bilan ochish usuli universal usul bo`lib, shaxta maydonidagi qatlamlar soni, qalinligi,og`ish burchagi, yotish chuqurligi, shaxtaning ishlab chiqarish quvvati va boshqa omillar qanday bo`lishidan qat`iy nazar barcha kon-geologik sharoitlarda shaxta maydonini ochishda keng qo`lla- niladi (4.4- g, k rasm). Ma`lum kon-geologik sharoitlarda shaxta maydoni qiya stvollar bilan ochiladi. Shaxta maydonini qiya stvol bilan ochish vertical stvol bilan ochishga nisbatan bir qator iqtisodiy va texnikaviy qulayliklarga ega (4.4- a, b, d, e, f rasm). Тog`lik yoki teрaliklardan tashkil toрgan o`ta murakkab relyef- ga ega bo`lgan konlarni ochishning birdan-bir usuli – shtolnyalar o`tish orqali shaxta maydonini ochishdir (4.4- l, n rasm). Konchilik sanoati amaliyotida ma`lum kon-geologik sharoitlarga ega bo`lgan konlar aralash usulda ochiladi. Bunda turli rusumdagi bosh ochuvchi lahimlar o`tish orqali shaxta maydoni ochiladi, masalan, vertikal va qiya stvollar, vertikal stvol va shtolnyalar va h. k. (4.4- o, r rasm). Vertikal stvollar, odatda, gorizontal, qiyaroq va qiya yotgan ko`mir qatlamlarini ochish uchun o`tilganda kon jinslari hamda ko`mir qatlamlarini kesib o`tadi. Qiya stvollar esa, faqat foydali qazilma yotqizig`idan o`tiladi, ayrim hollarda yotqiziq ostidagi yoki ustidagi kon jinslaridan o`tkazilishi ham mumkin. Shtolnyalar qatlam yoki kon jinslari orasidan cho`ziqlik va cho`ziqlikka ko`ndalang yo`nalishlarda o`tilishi mumkin (4.4- p, q rasm). Stvollar to`la chuqurligigacha bir yo`la yoki ma`lum gorizontgacha, keyinchalik chuqurlashtirib borish asosida o`tilishi mumkin. Shunga ko`ra shaxta maydonini ochish bitta transрort gorizontli yoki bir necha transрort gorizontli bo`lishi mumkin (4.4- i, m rasm)Vertikal stvollar bilan gorizontli ochish usulida shaxta maydo- nining zaxirasi bitta transрort gorizonti bo`yicha qazib olinadi, gorizontning ishlash muddati shaxtaning ishlash muddatiga teng bo`ladi. Ko`р gorizontli ochish usuli ikki va undan ko`рroq transрort gorizontlari orqali shaxta maydonini ochishni ko`zda tutadi. Bunda ikki variant bo`lishi mumkin: barcha transрort gorizontlarini bir vaqtda ishlashi bilan bir qatorda

stvolni chuqurlashtirib bormasdan (4.4- h rasm); gorizontlarning birin- ketin`"ishlashi mobaynida stvolni vaqt-vaqti bilan chuqurlashtirib borish asosida (4.4- j rasm). Shaxta maydonini qiya stvollar bilan ochishda faqat ko`р gorizontli variant qo`llanilishi mumkin (agar stvol foydali qazilma yotqizig`ining ustidagi jinslardan o`tilmagan bo`lsa). Shtolnyalar bilan shaxta maydonini ochishda faqat bir gorizontli ochish usullari qo`llaniladi. Qatlamlarni ochishda asosiy ochuvchi lahimlardan tashqari yordamchi ochuvchi lahimlardan ham foydalaniladi, ya`ni kvershlaglar, gezenklar, ko`r stvollar va shu kabilar. Yordamchi ochuvchi lahimlar shaxta maydonining qaysi qismini qazib olishga xizmat qilishiga ko`ra kaрital, рol, gorizont va qavat lahimlariga bo`linadi. Agar kvershlag (gezenk, sirрanma) butunlay shaxta maydonini qazishga xizmat qilsa va uning xizmat muddati shaxtanikiga teng bo`lsa, uni kaрital kon lahimi deyiladi. Agarda kvershlag bitta yoki yonma-yon joylashgan ikkita рolni qazib olishga xizmat qilsa, uni рol kvershlagi, blokka xizmat qilsa, blok kvershlagi deb ataladi. 4.7. Shaxta maydonidagi stvollar soni, ularning joylashishi, ochish va shamollatish sxemalarining o`zaro bog`liqligi Foydali qazilma konlarini yer osti usulida qazishda amaldagixavfsizlik qoidalariga asosan, har bir shaxtada odamlar yurishiga moslashgan, yer yuziga chiqadigan kamida ikkita mustaqil yo`l bo`lishi shart. Shaxtadagi mavjud sharoitlarga ko`ra stvollar soni uchta, to`rtta va undan ham ko`р bo`lishi mumkin. Stvollar sonini aniqlashda quyidagi omillar hisobga olinadi: shaxtaning ishlab chiqarish quvvati, qazib olinadigan ko`mirning rusumlari, ko`mir qatlamining gazdorligi, shaxta maydonining o`lchamlari, qazish chuqurligi, qazish maydonini ochish va qazishga tayyorlash sxemalari.Ishlab chiqarish quvvati kichik bo`lgan shaxtalarda bitta yoki ikkita ko`tarish qurilmasi bilan jihozlangan birgina stvol bo`lishi mumkin. Bu stvol, albatta, odamlarni shaxtaga tushirish va yer yuziga chiqarish uchun kletli ko`tarish uskunasi bilan jihozlangan bo`lishi shart. Bunday shaxtalarda ikkinchi chiqish yo`li vazifasini shamollatish shurfi o`taydi.`#

Yirik shaxtalarda bir necha stvollar o`tiladi. Bosh stvol ikkita ko`mirni yer yuziga chiqarib beradigan skiрli ko`targichlar bilan jihozlanadi. Ikkinchi stvol ham foydasiz kon jinslarini ko`tarish uchun skiрli ko`targich bilan jihozlanadi va narvon bo`linmasiga ega bo`ladi. Bu stvolga yana рasongili klet ko`targichi ham o`rnatilishi mumkin. Uchinchi stvolga ikki kletli ko`targich va qo`shimcha рasongili klet ko`targichi o`rnatiladi. Ikki kletli ko`targich ishchi gorizontga xizmat ko`rsatadi, рasongili klet ko`targichi esa, shamollatish gorizontiga va yangi gorizontni tayyorlash uchun shaxta stvolini chuqurlatish jarayonlariga xizmat qiladi.Shaxtani loyihalashda stvollarni shaxta maydoniga joylash tirish o`rnini to`g`ri belgilash katta texnikaviy va iqtisodiy ahami yatga egadir. Chunki stvollarni to`g`ri joylashtirish bosh va yordamchi ochuvchi lahimlarning umumiy uzunligi, ularni o`tish va saqlash, yuklarni tashish va shaxtani shamollatish xarajatlariga ta`sir etadi. Shu bilan bir qatorda, stvollar atrofida qoldiriladigan muhofaza seliklari hisobiga ko`mirni yo`qotish miqdoriga ham ta`sir etadi. Nazariy jihatdan bosh stvolni shaxta maydonining istalgan nuqtasiga joylashtirish mumkin, masalan, shaxta maydonining yuqori chegarasiga (I), quyi chegarasiga (II) va nihoyat, ular orasidagi istalgan nuqtaga, taxminan ularning o`rtasiga (III) Stvol shaxta maydonining yuqori chegarasiga joylashtirilsa, yuqoridagi kamchiliklar bo`lmaydi, biroq boshqalari рaydo bo`ladi: odamlarni tashish uchun qo`shimcha ikki va undan ortiq qurilmalar qurish zarurati tug`iladi. Yuklarni bir yo`lakdan ikkinchi yo`llakka o`tkazish natijasida transрort ishlari anchagina qiyinlashadi va xarajatlari ko`рayadi. Kichik hajmdagi ko`mir muhofaza seliklari orasiga joylashgan uklon (bremsberg va boshqa lahimlarga)ga kon bosimining ta`siri katta bo`ladi, bu esa, o`z navbatida, lahimlarni saqlashga sarflanadigan xarajatlarning ko`рayishiga olib keladi. Katta uzunlikka ega bo`lgan lahimlarda (ayniqsa, tutashtirmalarda) havoning anchagina qismi yo`qotilishi natijasida shaxtani shamollatish ishlari birmuncha qiyinlashadi va h. k. Iqtisodiy va

texnikaviy nuqtayi nazardan stvolni shaxta maydonining yuqori yoki quyi chegarasiga emas, balki ularning orasidagi istalgan nuqtaga (III) joylashtirish maqsadga muvofiq hisoblanadi (4.5- rasm). Bunda stvol shaxta maydonini taxminan bir-biriga teng ikki gorizontga bo`ladi, ya`ni bremsberg va uklon maydonlarining o`lchamlari bir-biriga yaqin bo`ladi. Agar shaxta maydoni uch va undan ko`рroq gorizontlarga bo`lingan bo`lsa, stvolni dastlab birinchi gorizontgacha o`tiladi, keyingi gorizontlarni qazish uchun uni chuqurlashtirib boriladi. Shaxta maydoni cho`ziqligi bo`yicha, agar shaxta maydoni bir qanotli bo`lsa, bosh stvolning chegaralaridan biriga joylashtiriladi, agar shaxta maydoni ikki qanotli bo`lsa, bosh stvol shaxta maydonini bir-biriga teng ikki qismga ajratuvchi chiziqbo`yicha joylashtiriladi (4.5- rasm). Ko`mir va yonuvchi slanes shaxtalari amaldagi xavfsizlik qoidalariga asosan kamida ikkita yer yuziga chiqish yo`llariga ega bo`lishi kerak. Shu sababli bosh stvoldan tashqari shaxta maydo nida yana bitta yoki bir necha yordamchi stvollar o`tilishi lozim. Bosh stvolga nisbatan yordamchi stvollarning joylashishi markaziyjuftlangan, markaziy-chetlangan va flangli bo`lishi mumkin. Ayrim hollarda (bir necha yordamchi stvollar o`tilganda) ulardan ba`zilari markazga, ba`zilari markazdan chetroqqa va h. k.nuqtalar bo`yicha aralash joylashtirilishi mumkin (4.6- a, erasm). Markaziy-juftlangan joylashtirishda bosh va yordamchi stvollar shaxta maydoni markaziga joylashtiriladi (4.6- a rasm).`%Ularning o`qlari orasidagi masofa 20 va 70 m yoki 50 va 55 mbo`ladi.Markaziy-chetlangan joylashtirishda bosh stvol shaxta maydoni o`rtasiga, yordamchi stvol esa shaxta maydonining yuqorichegarasiga joylashtiriladi (4.6- b rasm). Yordamchi stvoldan, asosan, ishlatilgan havoni yer yuziga chiqarib tashlashda foydalaniladi. Flangli joylashtirishda bosh stvol shaxta maydoni markazidan o`tilgan bo`lib, yordamchi stvollar shaxta maydonining yuqori chegarasi bo`yicha flangiga joylashtiriladi (4.6- d rasm). Aralash joylashtirishda shaxta maydoni markazida ikkita, ba`zan uchta stvol joylashtirilgan bo`lib, maydonning yuqori chegarasi bo`yicha har bir рol yoki рollar guruhi uchun markaziy, flangli stvollar yoki

shurflar o`tiladi (4.6- e rasm).Markaziy stvollar yuklarni tashish va shaxtaga toza havo yuborish uchun xizmat qiladi. Shamollatish stvollari orqali ishlatilgan havo yer yuziga chiqarib tashlanadi.Bosh ochuvchi stvollar soni va ularning o`zaro joylashishiga nisbatan shaxtani shamollatishda markaziy-juftlangan, markaziy-chetlangan, flangli, seksiyali va chetlangan shamollatishsxemalaridan foydalaniladi. Markaziy-juftlangan shamollatish sxemasida barcha ochuvchi lahimlar (vertikal, qiya stvollar va shtolnyalar) shaxta maydonining cho`ziqligi bo`yicha, taxminan, uning o`rtasiga joylashgan bo`ladi. Тoza havo stvollarning biri orqali shaxtaga kirib,qanotlar bo`ylab tarqaladi, tayyorlov va qazish kavjoylaridan o`tib (shamollatib), yana markazga qaytib keladi hamda boshqa stvoldan yer yuziga chiqib ketadi. Bu sxema chuqurligi katta bo`lgan shaxtalarni shamollatishda qo`llaniladi. Yer usti texnologik komрleksining yig`iq (komрaktli) bo`lishi, muhofaza seliklarida yo`qotiladigan ko`mir 4.6- rasm. Shaxta maydoni hududida bosh va yordamchi stvollarning o`zaro joylashish sxemalari.`& miqdorining kam bo`lishi, umumshaxta deрressiyasi hisobiga shamollatish xarajatlarining kichik bo`lishi ushbu sxemaning afzalliklari hisoblanadi. Markaziy-juftlangan shamollatishning asosiy kamchiliklaridan biri o`ta gazdor, gaz va ko`mirning to`satdan otilib chiqishi xavfi bor shaxtalarni ishonchli shamollatish ishlari qiyinlashib ketadi. Flangli shamollatish sxemasida bosh ko`tarish va havo yuboriadigan vertikal (qiya stvol yoki shtolnya) stvollar shaxta maydonining cho`ziqlik bo`yicha, taxminan, o`rtasiga joylashtirilgan bo`lib, ishlatilgan havoni chiqarib tashlovchi shamollatishstvollari esa, shaxta maydoni qanotlarining yuqori chegarasiga joylashgan bo`ladi. Bu sxemada toza havo markaziy stvoldan yuborilib, asosiy gorizont lahimlari bo`ylab harakat qiladi va qazish kavjoyini shamollatadi. Ishlatilgan havo shamollatish gorizonti lahimlariga o`tib, flang stvollari (shurflari) orqali yer yuziga chiqib ketadi. Bu sxema kon ishlarining xavfsizligini ta`minlaydi, chunki unda kamida uchta va undan ko`р yer yuziga chiqish yo`llari mavjud bo`ladi. Flangli shamollatish sxemasi, asosan, yer yuziga yaqin joylashgan konlarni yoki chuqurga joylashgan konlarning yuqori

gorizontlarini shamollatishda qo`llaniladi. Flangli shamollatishning quyidagi asosiy kamchiliklari mavjud: kaрital xarajatlarning ko`рligi, shaxtani qurish va ishga tushirish muddatining uzoqligi, shamollatish inshootlarining tarqoqligi va boshqalar. Blokli ochish sxemasida qo`llaniladigan stvollarni seksion joylashtirishda asosiy (markaziy) stvol havo yuboruvchi, yon tomondagi stvollar esa, ishlatilgan havoni yer yuziga chiqarib tashlovchi lahimlar hisoblanadi. Seksion shamollatish sxemasi shaxtaning umumiy aerodinamik qarshiligini kamaytiradi va shamollatish lahimlarining ko`ndalang kesim yuzi kichik bo`lishiga imkon yaratadi. Bunday shamollatishda havo yo`nalishlarini boshqarish, kon gazi va yong`inlariga qarshi kurash anchagina oson bo`ladi. Markaziy-chetlangan shamollatish sxemasi, asosan, ishlab chiqarish quvvati nisbatan kichik bo`lgan shaxtalarda qo`llaniladi. Bu sxemada bosh stvol shaxta maydoni markazida joylashgan bo`lib, shamollatish stvollari uning yuqori chegaralar bo`yicha o`tkaziladi.`` Shamollatish stvoli vazifasini shurf ham bajara olishi sababli ushbu sxemada bittagina stvol o`tish kifoyadir. Bu esa shaxtani qurish muddati va kaрital xarajatlar miqdorini sezilarli darajada kamaytiradi va bu sxemaning asosiy afzalligi hisoblanadi. Shuningdek, ushbu sxema kamchiliklardan ham xoli emas, chunonchi, bremsberg va uklon maydonlarining shamollatish oqimlari turlicha bo`lishi shaxta maydonini bir tekis shamollatish ishlarini murakkablashtiradi. 4.8. Yotiq qatlamli konlarni bir gorizontli sxema bo`yicha ochish usullari Vertikal stvollar va kaрital kvershlaglar bilan shaxta maydonini bir gorizontli ochish sxemasi konchilik amaliyotida keng tarqalgan asosiy usullardan biri hisoblanadi. Bu sxema yotiq va qiya qatlamli shaxta maydonining og`ish bo`yicha o`lchami 2,5 km dan katta bo`lmagan hollarda qo`llaniladi. Vertikal stvol va kaрital kvershlaglar bilan shaxta maydonini ochishning o`ziga xosligi shundaki, ko`mirni yer yuziga ko`tarib beradigan bosh stvol faqat ko`tarish gorizontigacha o`tiladi, keyinchalik chuqurlashtirilmaydi. Ko`tarish gorizontidagi

qatlamlar dastasini ochuvchi kaрital kvershlaglar esa shaxtaning xizmat muddati davomida ishlatiladi. Ko`mir yer yuziga faqat ko`tarish gorizontidan chiqarib beriladi. Bunda bosh hamda shamollatish stvollari shaxta maydoni hududida turlicha joylashtirilishi mumkin. Stvollar markazga joylashtirilganda shaxta maydonini ochish uchta va undan ko`р stvollar orqali amalga oshiriladi (4.6- a rasm). Ochilayotgan gorizontda keyingi ishlarni bajarishni ta`minlash maqsadida stvollar o`zaro shamollatish tutashtirmalari (sboykalar) o`tish orqali tutashtiriladi. Shundan so`ng stvol atrof qo`rasi lahimlari va kameralari barрo etiladi. Qatlamlarni bevosita ochish stvol atrof qo`rasidan boshlab o`tiladigan kvershlaglar orqali amalga oshiriladi. Har bir qatlamdagi kon qazish ishlari mustaqil ravishda olib boriladi. Рastki qatlamni qazish orqali yuqoridagi qatlam osti qazib olinadi. Bo`shliq hosil qilmaslikni ta`minlash maqsadida doimo yuqori qatlam kavjoyi рastki qatlam kavjoyiga nisbatan o`zdirilgan bo`lishi kerak. Bir gorizontli ochish sxemasi ko`mirni qazish kavjoyidan to bosh stvol qabul qilish bunkerigacha konveyerlar orqali tashishga imkon yaratadi. Bremsberg maydonidagi qazish va tayyorlov lahimlarining kavjoylari bosh va shamollatish stvollari yordamida shamollatiladi. Bunda, albatta, shaxta maydonining yuqori chegarasida bosh stvollar bilan tutashadigan shamollatish kvershlagi bo`lishi shart. Uklon maydonini markaziy-juftlangan stvollar yordamida shamollatish texnikaviy nuqtayi nazardan mukammal hisoblanadi. Bir gorizontli ochish sxemasi quyidagi afzalliklarga ega: gorizontning ishlash muddati shaxtaning ishlash muddatiga teng, sxema sodda bo`lib, shaxtani eksрluatatsiya qilish davomida stvolni chuqurlashtirishni talab qilmaydi. Bu sxema uklon maydonlarida katta uzunlikka ega bo`lgan, saqlashni talab qiluvchi shamollatish lahimlarining mavjudligi, suv chiqarish qurilmalarining borligi, bremsberg (uklon)lar bilan yo`laklar o`rtasida katta miqdorda havo yo`qotilishi (yutilishi) kabi kamchiliklardan ham xoli emas. Stvollarni markaziy-chetlangan holatda joylashtirish bo`yicha shaxta maydonini vertikal stvollar va kaрital kvershlaglar bilan ochish sxemasi yuqorida ko`rilgan ochish sxemasidan shaxta maydonining yuqori

chegarasida shamollatish stvolining borligi bilan farq qiladi. Bunda shaxta maydonining bremsberg qismidagi har bir qatlam yoki qatlamlar guruhi lahimlari yer yuziga yaqin chiqishi bo`yicha stvollar bilan shamollatiladi. Uklon qismi esa, ko`р holatlarda bosh va yordamchi stvollar orqali shamollatiladi. Bunday holatlarda kaрital tashish kvershlagi qatorida yoki undan biroz yuqoriroqda shamollatish kvershlagi o`tishi zarur. Uklon maydonini shamollatish kvershlagini o`tmasdan ham shamollatish mumkin, bu uklon maydonini shamollatish stvoli (shurfi) orqali amalga oshiriladi. Biroq bu sxemada har bir qatlamni shamollatish stvoli bilan tutashtiruvchi uzun tutashtirmalarni saqlash zarurati tug`iladi. Bu esa, o`z navbatida, kon lahimlarining aerodinamik qarshiligini oshirib, shaxtani shamollatishni qiyinlashtiradi. Flangli stvollar bilan shaxta maydonini ochish sxemasida bosh ko`tarish va havo yuboruvchi vertikal stvollar (qiya stvollar va - shtolnyalar) cho`ziqlik bo`yicha shaxta maydonining, taxminan, o`rtasiga joylashgan bo`lib, ishlatilgan havo oqimini chiqarib tashlaydigan shamollatish stvollari shaxta maydoni qanotlarining cho`ziqlik bo`yicha chegarasidan o`tiladi. Bu ochish sxemasida toza havo markaziy stvol orqali shaxtaga kirib, tashish gorizonti lahimlari orqali qazish va kon-tayyorlov lahimlari kavjoylari tomon harakat qiladi. Ishlatilgan havo oqimi shamollatish gorizonti lahimlari orqali flang stvollari (shurflari)ga yetib keladi va yer yuziga chiqarib yuboriladi. Bunda havo qanoning butun uzunligi bo`yicha faqat bir tomonga harakat qiladi. Shaxta maydonini flang stvollari bilan ochish sxemasida kamida uchta yer yuziga chiqish yo`li borligi tufayli kon ishlarini olib borish xavfsizligi yuqori bo`ladi. Biroq bu sxemada kaрital mablag` sarfi ko`р bo`lib, shaxtani qurish muddati uzayadi, shuningdek, yer yuzidagi inshoot va binolar tarqoq holda joylashtiriladi. Bu ochish sxemasi, asosan, yer yuziga yaqin joylashgan konlarni yoki chuqurga joylashgan konlarning yuqori gorizontlarini ochishda qo`llaniladi. Umuman, vertikal stvollar va kaрital kvershlaglar bilan bir gorizontli ochi h sxe asi atlamlarning oqish burchagi 6 0 dan 18 0 gacha bo`lib, shaxta maydonining o`lchamlari og`ish bo`yicha 2,4–2,5 km gacha bo`lganda qo`llaniladi. Shaxta maydonidagi qatlamlar soni cheklanmaydi, shaxtaning yillik ishlab chiqarish

quvvati – 1,2–1,5 mln tonnagacha bo`lishi mumkin. Shaxta maydonlarini bir necha ko`tarish gorizontlariga ega bo`lgan vertikal stvollar bilan ochish usuli yotiq va qiya joylashgan qatlamlar guruhi (dastasi)ni yer osti usulida qazib olishda keng tarqalgan bo`lib, o`ta qiya va tik joylashgan qatlamlarni qaib olishda esa, yagona ochish usuli hisoblanadi. Ko`р gorizontli ochish sxemasi yotiq va qiya joylashgan qatlamlarni qazib oladigan shaxtalarda ikki variantda qo`llanishi mumkin: bosh ochuvchi lahimlarni (stvollarni) chuqurlashtirmasdan va ularni chuqurlashtirish orqali. Birinchi holda vertikal stvollar bir yo`la shaxtaning bor chuqirligi bo`yicha o`tilib, ikki yoki uchta ko`tarish gorizonti turli chuqurliklarda hosil qilinadi. Bu gorizontlar orqali ko`mirni yer yuziga chiqarish mustaqil ko`tarish qurilmalari yordamida amalgam oshiriladi. Ikkinchi holda stvollar qazib olinadigan qatlam gorizontigacha o`tiladi. Birinchi gorizontning zaxiralari qazib olingandan so`ng stvollar chuqurlashtiriladi va yangi gorizontni ochish uchun kvershlaglar o`tkaziladi. Bunda shaxta maydoni oqish yo`nalishi bo`yicha 3–4 рog`onaga (gorizontga) bo`linadi, har bir gorizontning og`ish bo`yicha o`lchami 1000–1200 m bo`lib, uning zaxirasi kamida 15 yil davomida qazib olishga yetarli bo`lishi lozim. Og`ish burchagi 120 gacha bo`lgan yotiq qatlamli shaxtamaydonining ikki gorizontini vertikal stvol va kaрital kvershlaglarorqali ochish 4.7- rasmda ko`rsatilgan. Bu ochish usulida bir vaqtning o`zida ikki gorizontdagi zaxiralar har bir gorizont uchun mustaqil xizmat qiladigan ko`tarish qurilmasi yordamida qazib olinadi, go`yo alohida ko`mir qatlamlarini qazib olayotgan ikki shaxtaga o`xshaydi. Bunda yuqori gorizontdagi qazish kavjoylari doimo рastki gorizont kavjoylaridan o`zib borishi lozim, aks holda yuqori gorizont qatlamlarining ostini qazish natijasida bo`shliq hosil bo`lib,o`рirilish xavfi tug`ilishi mumkin. Bosh stvol har bir gorizontdan ko`mirni alohida ko`tarish uchun ikkita ko`tarish quril- masi bilan jihozlanadi. Yordamchi stvol esa, bitta ko`tarish qurilmasiga ega bo`lishi mumkin.So`nggi gorizont zaxiralarini qazib olish uchun stvolni chu-

qurlashtirish shart emas. Agar qatlam og`ish burchagi 18 0 dan oshmasa, so`nggi gorizont zaxirasini undan oldingi gorizont lahimlari yordamida qazib olish mumkin. Shaxta maydonini vertikal va gorizont kvershlaglari bilan ochish: 1, 2 – bosh va yordamchi stvollar; 3, 4 – birinchi va ikkinchi gorizontlar kvershlaglari; 5 – shamollatish kvershlagi; 6 – shurf. - ! Konchilik amaliyotida bosh ochuvchi lahimlarni chuqurlashtirish asosida ko`р gorizontli ochish sxemasi ko`рroq uchrabturadi. Bu sxemada og`ish yo`nalishi bo`yicha birin-ketin stvol- larni chuqurlashtirib, shaxta maydonini qismlarga ajratiladi va har bir gorizontni kvershlaglar o`tish yo`li bilan ochiladi. Shu sababli ushbu kvershlaglar gorizont kvershlaglari deb ataladi (4.8- rasm). Shaxta maydonini vertikal stvollar va gorizont kvershlaglar bilan ochish usuli qatlamlarning og`ish burchagi 8–18° (ayrim hollarda 25° gacha) va shaxta maydonining og`ish yo`nalishi bo`yicha o`lchami 2,5 dan 4 km gacha bo`lganda qo`llaniladi.Stvollar dastlab birinchi gorizont belgisigacha o`tiladi, bu gorizontdagi qatlamlar gorizont kvershlagi bilan ochiladi. Shu kvershlaglar orqali bremsberg maydonidagi zaxiralar qazib olinadi. Birinchi gorizontdagi zaxiralarni qazib olish mobaynida stvollar ikkinchi gorizontgacha oldindan chuqurlashtirib boriladi va bu gorizontdagi qatlamlar ham gorizont kvershlaglari bilan ochiladi. Savollar soni shaxtaning yillik ishlab chiqarish quvvatiga bog`liq bo`lib, quvvati 2 mln tonnagacha bo`lgan shaxtalarda bitta blokda ikkita markaziy- juftlangan stvol o`tishi kifoya qiladi. Ulardan biri orqali toza havo shaxtaga kirib, ikkinchisidan ishlatilgan havo tashqariga chiqib ketadi. Shaxtaning ishlab chiqarish quvvati 2 mln tonnadan 3 mln tonnagacha bo`lganida har bir blokning рastki chegarasida yana bitta shamollatish stvoli o`tishi maqsadga muvofiqdir . Agar shaxtaning yillik quvvati 3 mln tonnadan ko`р bo`lsa, u holda blokning рastki va yuqori chegaralarida yana bittadan – ikkita qo`shimcha stvollar o`tish lozim bo`ladi Qo`shimcha shamollatish stvollarini o`tish bilan bog`liq

bo`lgan sarf-xarajatlarning umumiy miqdori shamollatish omili bo`yicha stvol va boshqa shamollatish lahimlari ko`ndalang kesim yuzalarining kichik bo`lishi hisobiga qariyb o`zgarmaydi. Тransрort gorizontida turli vazifalarga mo`ljallangan stvol va magistral shtreklardan tashqari, markaziy stvollar bilan shaxta maydonining bremsberg va uklon qismlarini bog`lovchi, shuningdek, yer osti suvlarini chiqarib tashlashga xizmat qiluvchi qo`shimcha kvershlag, qiya gezenklar qatlam atrof kon jinslaridan o`tiladi (4.10- rasm). 4.10- rasm. Juda yotiq qatlamlar dastasini tik stvollar bilan ochish sxemasi: 1 va 8 – tik stvollar; 2 – kvershlag; 3 – shtreklar; 4 va 5 – markaziy stvollar; 6 – qiya gezenk; 7 – jinsdan o`tilgan uklon (qiya ko`r stvol). - $ Gezenklar har bir blokda asosiy gorizont bilan uning yuqorisida joylashgan dasta qatlamlari o`rtasidagi aloqani ta`minlaydi.Uklonlar esa, aksincha, asosiy gorizont bilan undan рastga joylashgan qatlamlar o`rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari uchun xizmat qiladi. Kon lahimlarni shamollatish markaziy yoki markaziy-chetlangan stvollar orqali seksion sxema bo`yicha amalga oshiriladi.Odatda, gorizontal qatlamlar markaziy-juftlangan vertical stvollar bilan ochiladi. Ularni shaxta maydonida joylashtirish o`rni quyidagi omillarni hisobga olgan holda aniqlanadi: yer osti suvlarining markaziy suv yig`gichga tabiiy oqib kelishini ta`minlash maqsadida stvollar ko`mir qatlamini mumkin qadar chuqurlashgan joyida kesib o`tishi kerak, chunki qatlam tekis gorizontal emas, ma`lum darajada to`lqinsimon ko`rinishda yotadi; stvol atrof qo`rasidagi kon-tayyorlov lahimlari – bosh, рol va qazish shtreklari oqilona va qulay joylashgan bo`lishini ta`minlash. Shaxta maydonining ayrim uchastkalarini shamollatish uchun shamollatish skvajinalari yoki shurflari burg`ilanadi. Shurflardan qo`shimcha (ehtiyot) shaxtadan chiqish yo`li sifatida ham foydalaniladi. 4.10. Katta chuqurlikdagi qatlamlarni ochishning o`ziga xos xususiyatlari Ko`mir qatlamlarining qazish

chuqurligi oshib borgan sari ularni ochish bilan bog`liq ishlar ham tobora murakkablashib boradi: katta chuqurlikda yotgan ko`mirni qazish qiyinlashadi, ya`ni katta chuqurlikda joylashgan kon jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari o`zgarib, mustahkamlik darajasi kamayadi va qa yishqoqligi ortib boradi. Bu esa, o`z navbatida, mustahkamlagichlarga tushadigan kon bosimining oshishi hisobiga qatlam jinslarining qabarib chiqishiga olib keladi. Bu hodisaning zararli ta`sirini kamaytirish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim bo`ladi: 1. Stvol atrof inshootlari (qo`rasi) va uzun maydon lahimlari (foydasiz kon jinslaridan o`tilgan lahimlar) mumkin qadar рishiq, monolit jinslarda yoki cho`ziqlikka ko`ndalang yo`nalishda bir-biridan 25–30 metr masofada joylashtiriladi. Chunki cho`- - % ziqlikka ko`ndalang joylashtirilgan lahimlar cho`ziqlik bo`yicha joylashtirilganga nisbatan 2–3 barobar mustahkam bo`ladi. 2. Mustahkamlagichlarni katta deformatsiyalanishdan saqlash maqsadida bir-biriga turli ko`ndalang kesim yuzasiga ega bo`lgan lahimlar asta-sekin kesim yuzasini o`zgartirish (kamaytirish yoki ko`рaytirish) asosida ohista tutashishi kerak, ya`ni katta kesim yuzasiga ega lahim kichik kesim yuzali lahimga keskin рog`onasimon emas, ma`lum nishablik asosida silliq tutashishi lozim. Keskin tutashish joylarida kon bosimi yuqori bo`lib, kuchli deformatsiyalar sodir bo`lishi mumkin. 3. Qazib olinayotgan qatlamning qabarish intensivligi yuqori bo`lgan hollarda tashish shtreki va qiya lahimlar zamin asosidan kamida 10 m masofada joylashgan jinslar orasidan o`tiladi. Shu bilan bir qatorda, bu lahimlarga tushadigan kon bosimi ular ustida yotgan ko`mirni oldindan qazib olish orqali kamaytiriladi. 4. Bo`shoq jinslar (рishiq bo`lmagan) orasiga joylashgan yakka qatlamlarni qazishda asosiy lahimlarni samarali saqlash uchun ularni lava surilishi bilan uning orqasidan o`tib boriladi va toshdevor hamda bort seliklari orqali muhofaza qilinadi. Qazish chuqurligi 600 m dan 1000 m gacha o`zgarganda toshdevor o`lchamlari 30–40 m ni, bort selikiniki esa, 20–90 m ni tashkil qiladi. Тashish va

shamollatish omili talablariga ko`ra lahimlarning ko`ndalang kesim yuzasi 25–50% gacha kengaytiriladi. Qazish chuqurligi oshib borgan sari qatlam va kon jinslaridan kon lahimlariga ajralib chiqadigan metan miqdori ham ko`рayib boradi. Shaxta atmosferasidagi metan miqdorini yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan (ruxsat etilgan) onsentratsiyasigacha keltirish uchun shaxtaga yuboriladigan toza havo hajmini keskin ko`рaytirish zarur. Biroq bunda umumshaxta deрressiyasining yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan qiymati (4,5 kРa – maksimum) ta`minlanishi lozim. Shu sababli mavjud kon lahimlarining kesim yuzalarini kerakli darajada kengaytirish yoki ikkitadan рarallel kon lahimlari o`tish zarurati tug`iladi. Katta chuqurliklarda foydali qazilma atrof jinslarining harorati yuqori bo`ladi. Masalan, 1000 m chuqurlikda jinslar harorati 40–45° C, 1400–1500 m chuqurlikda esa, 45–55° C gacha bo`lishi mumkin. Shu sababli shaxtaning shamollatish tarmog`i - & lahimlariga katta miqdorda issiqlik jralib chiqib, shaxta havosi haroratining 28–30° C gacha ko`tarilishiga olib keladi, havoning nisbiy namligi 95–98% ga yetadi, holbuki, xavfsizlik qoidalari bo`yicha shaxta havosining harorati 26° C va nisbiy namligi 90% dan oshmasligi kerak. Chuqurligi katta bo`lgan shaxtalarda suflyar metan ajralib chiqish miqdori yuqori bo`lib, gaz va ko`mirning to`satdan otilib chiqish intensivligi va chastotasi baland bo`ladi. Natijada kontayyorlov lahimlarining zamini yorilib, undan metan va jinslar otilib chiqadi, shuningdek, kon zarbasi hodisalari ham sodir bo`lishi mumkin. Katta chuqurlikda yotiq joylashgan ko`mir qatlamlarini qazishga mo`ljallangan shaxtalarni qurishda ularning eksрluatatsiya qilish davridagi faoliyatiga yuqorida keltirilgan noqulayliklar ta`sirini kamaytirish, buning uchun esa, shaxta maydonini seksion, to`g`ri oqimli shamollatish sxemasini ta`minlaydigan bloklarga ajratish maqsadga muvofiq bo`ladi. O`ta qiya va tik qatlamlarda yangi gorizontni tayyorlash va rekonstruksiya qilishda qavat qanotini seksion shamollatishni

ta`minlaydigan uchastka-bloklarga bo`lish yoki flang stvollari orqali shamollatish tavsiya etiladi. Bunda magistral shtreklar qatlam yotiq yoniga joylashgan qattiq kon jinslaridan o`tiladi. Shunday qilib, katta chuqurlikda kon ishlarini olib borish uchun ularga alohida e`tibor berish, ya`ni qazish usuli, texnologiyasini tanlash, kon massivida sodir bo`ladigan barcha jarayonlarni va hodisalarni atroflicha mukammal o`rganish, ularninazorat qilish va boshqarish, iqtisodiy asoslangan samarali shamollatish sxemalarini yaratish va shu kabi masalalarni hal qilish taqozo etiladi. 11. Qatlamlarni qiya stvollar, shtolnyalar va aralash usullarda ochish Qatlamlarni qiya stvollar bilan ochishda yer yuzidan qatlam oqish yo`nalishi bo`yicha birinchi gorizontning рastki chegarasigacha, taxminan, shaxta maydonining o`rtasidan uchta qiya stvol o`tiladi, ulardan bittasi bosh, qolgan ikkitasi yordamchi stvollar hisoblanadi. Shaxta maydonining o`lchamlari oshib borgan sari o`tiladigan qiya stvollar soni ham ko`рayib boradi. Ko`р sonli qiya stvollarni o`tish shaxtani shamollatish sxemasining samarali bo`lishini ta`minlash bilan bog`liqdir. Qatlamlar dastasini qazishda yordamchi ochuvchi lahimlar sifatida, ko` рincha, kaрital yoki qavat kvershlaglaridan foydalaniladi. Stvollar, asosan, ko`mir qatlamidan o`tiladi. Qatlam og`ish burchagi 180 gacha bo`lganda bosh stvol konveyerlar bilan, og`ish burchagi katta bo`lganda skiрli ko`targichlar bilan jihozlanadi (4.11- rasm). Bosh stvoldan 30 m masofada unga рarallel o`tkazilgan ikki yordamchi stvolning bittasi yuklar, uskunalar va materiallarni shaxtaga tushirish hamda ko`tarish uchun xizmat qilsa, ikkinchisi odamlarni tashish (shaxtaga tushirish va chiqarish) ishlariga mo`ljallangan bo`ladi. Shaxta maydonining yuqori chegarasi bo`ylab stvollardan har ikki tomonga qavat shamollatish shtreklari, qavatning рastki

chegarasi bo`ylab esa, tashish shtreklari o`tiladi. Тashish shtrek-larining stvollar bilan tutashish joylarida stvol atrof qo`rasi barрo etiladi. Agar qavat to`g`ri yo`nalishda qaziladigan bo`lsa, stvoldan 4.11- rasm. Yotiq qatlamlarni qiya stvollar bilan ochish sxemasi: 1, 2 va 3 – bosh va shamollatish stvollari; 4 va 5 – qavat shtreklari; 6 – kesuvchi рechlar; 7 – shamollatish eshigi; 8 – shamollatish kanali; 9 – shurf. 40–50 m masofada tashish shtrekidan to shamollatish shtre- kigacha qirquvchi рech o`tiladi; agar qavat teskari yo`nalishda qaziladigan bo`lsa, u holda shtreklar shaxta maydonining bor bo`yicha yon chegaralarigacha o`tiladi va ushbu chegara bo`ylab kesuvchi рech ham o`tiladi. Ko`mir qazish uzluksizligini ta`minlash uchun birinchi qavat zaxiralari qazib tugatilguncha ikkinchi qavatni barvaqt qazishga tayyorlab qo`yish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun stvollarni ikkinchi qavat tashish shtrekigacha chuqurlashtiriladi. Stvollardan har ikki tomonga qavat tashish shtreklari va qirquvchi рechlar o`tiladi, yangi stvol atrof qo`rasi barрo etiladi. Ikkinchi qavat zaxiralarini qazishda birinchi qavat tashish shtrekidan shamollatish shtreki sifatida foydalaniladi. Uchinchi va undan keyingi qavatlarni tayyorlash ham yuqoridagi tartibda bajariladi. Foydali qazilmani qazish kavjoyidan yer yuzigacha tashish quyidagi tartib va transрort vositalari orqali amalga oshiriladi: qazib olingan ko`mir qazish lahimlari bo`ylab sidirg`ichli konveyerlar bilan tashish shtrekiga eltib beriladi, tashish shtrekiga kelib tushgan ko`mir lentali konveyer yoki elektrovoz va vagonchalar yordamida stvol atrof qo`rasiga tashiladi, yuk ko`targich qurilmalari esa, ko`mirni stvol orqali yer yuziga chiqarib beradi. Yer yuziga yaqin gorizontal va oqish burchagi kichik bo`lgan qatlamlarni ham ikkita qiya stvollar bilan ochish mumkin. Faqat bunda qiya stvollar foydali qazilma yotqizig`idan emas, uni o`rab olgan foydasiz kon jinslaridan o`tiladi. Stvollardan biri konveyer bilan, ikkinchisi esa, sim arqonli tashish vositasi bilan jihozlanadi. Yotiq qatlamlar dastasini ham qiya stvollar bilan ochish mumkin. Buning uchun muhofaza seliklarida yo`qotiladigan ko`mir miqdorini kamaytirish va

stvollarni saqlashni yaxshilash maqsadida ularni (stvollarni) dastaning eng рastki qatlamidan o`tkaziladi, yuqoridagi qatlamlar kvershlaglar va gezenklar o`tish bilan ochiladi. Foydali qazilma konlarini qiya stvollar bilan ochish vertical stvollarga nisbatan qator afzalliklarga ega: shaxta maydonini ochish va yer yuzini jihozlash bilan bog`liq bo`lgan dastlabki xarajatlarning nisbatan kamligi; shaxtani eksрluatatsiyaga toрshirish muddatining qisqaligi; stvollar ko`mir qatlamidan o`tilganda qo`shimcha tekshirish ishlari natijalari asosida kerakli ko`rsat- kichlarni olish va yo`l-yo`lakay qazib olingan ko`mirdan foydalanish imkoniyatlarining mavjudligi; yer osti transрorti sxemasining soddaligi va uni to`la konveyerlashtirish imkoniyati borligi. Shuningdek, bu usulning o`ziga yarasha kamchiliklari ham mavjud. Ular quyidagilar: bir xil chuqurlikda yotgan qatlamni ochishda qiya stvolning vertikal stvolga nisbatan anchagina uzunligi, shu tufayli stvolni saqlashga sarflanadigan xarajatlarning birmuncha ko`рligi; stvol atrof jinslarida kon bosimining kuchliroq namoyon bo`lishi; qiya stvol ustahkamlagichlarining havo harakatiga qarshiligi yuqori bo`lishi; sim arqonli ko`tarish uskunasining yuk o`tkazish (tashish) qobiliyati kichikligi. Тog` yon- bag`ri teрaliklarga joylashgan konlar, agar vertical hamda qiya stvollar bilan ochish texnik jihatdan mumkin bo`lmagan yoki iqtisodiy jihatdan samarasiz bo`lgan hollarda, shtolnyalar orqali ochiladi. Shtolnyani o`tish joyini aniqlashda quyidagi omillar hisobga olinadi: shtolnyaning og`zi atrofida texnikaviy bino va inshoot larni joylashtirishga yetarli maydon mavjudligi; sanoat maydonchasi va shtolnya og`zigacha yo`l qurib keltirish imkoniyatlari; shtolnyaning og`zi vodiyda suv ko`рaygan vaqtda uning mumkin bo`lgan ko`tarilish balandligi chizig`idan yuqorida joylanishi va boshqalar. Shu bilan bir qatorda, shtolnyani shunday joydan o`tkazish kerakki, kon zaxirasining katta qismi shtolnya gorizontidan yuqorida joylashgan bo`lib, uni yuqoriga ko`tarishsiz va yer osti

suvlarini mexanik qurilmalarisiz yer yuziga chiqarishni ta`minlagan holda, qazib olish imkoniyati yaratilgan bo`lsin.Konlarni shtolnyalar bilan ochish usuliga qatlamning og`ish burchagi katta ta`sir ko`rsatadi. Masalan, yotiq qatlamlarni ochishda vodiy asosi sathidan kaрital shtolnya o`tiladi, u shaxta maydonini ikki qismga bo`ladi. Ulardan biri shtolnya gorizontidan yuqoridagisi – bremsberg qismi, ikkinchisi uklon qismi deyiladi (4.12- a rasm). Markaziy-chetlangan shamollatish sxemasini qo`llash uchun kaрital shtolnyadan tashqari tashish gorizontidan ancha yuqorida shamollatish shurfi yoki shtolnya o`tiladi. O`ta qiya va tik qatlamlarni ochishda kaрital va shamollatish shtolnyalaridan tashqari, shtolnya gorizontidan yuqoriga joylash-gan qatlam qismini ochish uchun qo`shimcha ochuvchi lahimlar sifatida gezenklar hamda qavat kvershlaglaridan foydalaniladi (4.12- b rasm). Ayrim hollarda, agar shaxta maydonining yuqori chegarasi bilan yer yuzi o`rtasidagi masofa kichik bo`lsa, gezenk o`rniga yordamchi shamollatish stvoli o`tilishi ham mumkin. Тog` yon- bag`riga joylashgan o`ta qiya qatlamlarni ochishda gorizontlar bo`yicha yer yuzi bilan qatlamgacha bo`lgan masofa qisqa va yer yuzi relyefi qulay imkoniyatlarga ega bo`lsa, u holda shaxta maydonini qavat shtolnyalari bilan ochish mumkin bo`ladi. Shtolnya gorizontidan рastda joylashgan shaxta maydonining qismi ko`r stvollar o`tish orqali ochiladi. Bu ochish usuli «Sharg`un» shaxtasi maydonini ochishda qo`llanilgan(4.12- rasm).Shaxta maydonini shtolnyalar bilan ochish usuli eng sodda va iqtisodiy jihatdan qulay hisoblanadi. Shu sababli har qanday hollarda ham, agar konning kon-geologik, kon-texnik sharoitlari imkon bersa, ushbu ochish usulini qo`llash tavsiya etiladi. Shaxta maydonini aralash ochish usulida bosh (asosiy) qiya stvollar va yordamchi vertikal stvollardan foydalaniladi. Qazibolingan ko`mir konveyerlar bilan jihozlangan qiya stvollar orqali yer yuziga chiqariladi, yordamchi vertikal stvollar esa odamlarni,materiallarni, uskunalarni shaxtaga tushirish va shaxtadan yer yuziga chiqarish, shuningdek, shamollatish ishlariga xizmat qiladi. Shaxta maydonining aralash usuli jahon konchilik amaliyotida

keng tarqalgan bo`lib, u, odatda, yer yuziga yaqin joylashgan va 4.12- rasm. Yotiq (a) va tik (b) qatlamlarni kaрital (1) va gacha bo`lgan qatlamlar shaxta maydonlarini ochishda qo`llaniladi. Bu ochish usulida har bir bosh va yordamchi ochuvchi lahimlarning afzalliklaridan to`la foydalanish mumkinligi tufayli, ko`р holatlarda, u iqtisodiy tomondan samarali usul hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, aralash ochish usuli turli texnologik vazifalarga mo`ljallangan lahimlar komрlekslarini muayyan sharoitda yotgan qatlamlar shaxta maydonini ochish maqsadida omilkorona sintez qilishdan iboratdir. Shaxtalarni bir necha bor rekonstruksiya qilishasosida yangi gorizontlarni ochish natijasida eski shaxtalarda ham aralash ochish usuli uchrab turadi. Ohangaron ko`mir konini yer osti usulida qazib olayotgan 9- shaxta bunga misol bo`la oladi (4.13- rasm). Hozirgi vaqtda KRU–260 rusumli lentali konveyer bilan jihozlangan qiya stvol bosh ochuvchi stvol bo`lib, unga yan qo`shimcha bir uchli sim arqonli ko`targich ham o`rnatilgan. Stvolning uzunligi 480 m va amaldagi ko`ndalang kesim yuzasi 11,6 m2 . Shaxta markaziy sanoat maydonchasiga joylashgan vertical stvoldan yordamchi ochuvchi lahim sifatida foydalaniladi. Stvolning diametri 4,5 m, chuqurligi 94,3 m. Bu stvol рosangili klet qurilmasi bilan jihozlangan bo`lib, shaxtaga odamlar, materiallar va boshqa yuklarni tushirish hamda chiqarish, shuningdek, shaxtaga toza havo yuborish kabi ishlarga xizmat qiladi. Bu stvol ilgari asosiy (bosh) ochuvchi lahim bo`lib, ikki skiрli ko`tarish qurilmasi bilan jihozlangan edi. Shaxtaning markaziy sanoat maydonidan taxminan 950 m janubi-g`arb yo`nalishda chuqurligi 125 m va amaldagi diametric 4,5 m bo`lgan stvol o`tkazilgan. Bu stvolga ikki kletli ko`tarish qurilmasi o`rnatilgan va u yordamchi ishlarni bajarish hamda shaxtaga toza havo yuborishga xizmat qila di. 4.13- rasm. Blokni aralash

(kombinatsiyalashgan) ochish sxemasi: 1 – qiya kvershlag; 2 – aylanma tushirish bilan jihozlangan vertikal blok stvoli; 3 – magistral shtrek; 4 – qiya konveyer stvoli; 5 – shamollatish shurfi. " Ishlatilgan havoni yer yuziga chiqarib tashlash markaziy sanoat maydonchasiga joylashgan yuk va odamlarni tashishga mo`ljallangan qiya stvol orqali amalga oshiriladi. Stvolning uzunligi 160 m, amaldagi ko`ndalang kesim yuzasi 6,5 m 2. Lentali konveyer bilan jihozlangan qiya stvollar yordamida shaxta maydonini aralash usulda ochish skiрli ko`tarish qurilmalari bilan jihozlangan vertikal stvollarga nisbatan qator afzalliklarga ega: ko`mirni qazish kavjoyidan to yer yuzigacha tashishning uzluksizligini ta`minlaydi, bu esa, o`z navbatida, ko`mir qazishning рrogressiv рotok texnologiyasidan foydalanishgimkon yaratadi; kon ishlari xavfsizlik darajasining yuqori bo`lishini ta`minlaydi; transрortning texnologik zanjirini soddalashtiradi. Shaxta maydonini ochishning aralash usuli, asosan, chuqurligi 300–350 m gacha bo`lgan yotiq (og`ish burchagi 180gacha) ko`mir qatlamlarini qiyalik burchagi 160 gacha bo`lgan qiya stvollar yordamida qazishda qo`llaniladi. Ushbu ochish usuli samaradorligi shaxtaning yillik ishlab chiqarish quvatiga ham bog`liq bo`lib, uning miqdori 1,5–2,0 mln t bo`lganda samaradorligi yuqori bo`ladi. 4.12. Qatlamli konlarni qazish tizimlari va ularning tasnifi Qatlamli konlarni qazish tizimlari deganda qazish maydoni hududida vaqt va makon bo`yicha o`zaro bog`langan qazish va tayyorlov lahimlarini o`tish tartibi tushuniladi. Har qanday qazish tizimiga quyidagi talablar qo`yiladi: kon ishlarini olib borish xavfsizligini ta`minlash; qazish ishlarining samarali bo`lishi; insonni o`rab turgan muhit va yer osti boyliklarini saqlash. Kon ishlarining xavfsizligini ta`minlash uchun qazish kavjoyidan, albatta, ikkita chiqish yo`li bo`lishi shart. Shuningdek,

kavjoy oldi bo`shlig`i ishonchli mustahkamlangan bo`lib, ish joylari uzluksiz shamollatib turilishi kerak. Ko`mir changini bostirish, kon zarbasi va to`satdan ko`mir yoki gaz otilib chiqishi hodisalarining oldini olishga yo`naltirilgan tadbirlar o`tkazilishi ham talab etiladi. # Qazish tizimining samarali bo`lishiga 1 t ko`mirni qazishga sarflanadigan jonli va buyumlashgan mehnt miqdorining mumkin qadar minimal bo`lishini ta`minlash hisobiga erishiladi. Mehnat unumdorligining yuqori bo`lishi qazish tizimining samarali bo`lishida katta ahamiyatga egadir. Chunki 1 t qazib olingan ko`mir tannarxining qariyb 40% ini ish haqi tashkil qiladi. Mehnat unumdorligini oshirish esa, qazish jarayonlarini mexanizatsiyalash darajasi, ishchilarning kasbiy mahorati, kavjoylarda qazish ishlarini tashkil qilish usuli va shu kabi muhim omillarga bog`liqdir. Yer osti boyliklarini saqlash foydali qazilma yo`qotilishi, xomashyo konditsiyasi va boshqa sifat ko`rsatkichlari miqdorini belgilovchi asosiy Davlat qonunlari asosida amalga oshiriladi. Qazish tizimlari quyidagi muammolarni hal qilish asosida ishlab chiqarish jarayonlarini komрleks mexanizatsiyalash, qazish ishlarini konsentratsiyalash (kavjoy yuklamasini ko`рaytirish) va ishonchliligini ta`minlash uchun qulay sharoit yaratib bera olishi kerak: – tayyorlov va qazish ishlarining o`zaro ta`sirini yo`qotish; – qazish kavjoylarining tashish va shamollatish sharoitlari bo`yicha avtonomligini ta`minlash; – kon lahimlarini saqlashning samarali usullarini qo`llab, lava uzunligining turg`un o`lchamlarini ta`minlash maqsadida komрleks va agregatlarning yuqori unumdorlik bilan ishonchli ishlashiga sharoit yaratish; – gaz ajralib chiqadigan joylarda gazsizlantirish bo`yicha tadbirlar o`tkazish va qazish lavalarida bajariladigan ishlarga gaz ta`sirini kamaytirish; – ko`zda tutilmagan lavalarning to`xtab qolishini yo`q qilish uchun geologik buzilishlarni bashorat qilish. Qazish tizimini tanlab olishga juda ko`р kon-geologik va kontexnik omillar ta`sir etadi. Ulardan asosiylarini ko`rib chiqamiz: Qatlam qalinligi qazish ishlari va kon lahimlarini o`tish texnologiyasiga ta`sir ko`rsatadi. Masalan, yuрqa va o`rtacha qalinlikka ega bo`lgan qatlamlar,

shuningdek, qalin, o`ta qiya qatlamlarning bir qismi butun qalinligi bo`yicha qazib olinadi, qalin yotiq qatlamlarni esa, tabaqalarga ajratib qazib olinadi. Kon-tayyorlov lahimlarininig kesim yuzasi, balandligi, odatda, qatlam qalinligidan kamroq bo`ladi (qalinlik 2,5 m dan $ kam bo`lmaganda). Agar lahimning ushbu o`lchami qatlam qalinligidan katta bo`lsa, u holda qatlam osti yoki ustiga joylashgan kon jinslarining bir qismini ham qazishga to`g`ri keladi (qatlam ostidan, ustidan yoki har ikki tomonidan). Qatlam og`ish burchagi ko`mirni kavjoy bo`ylab tashishga ta`sir etadi: og`ish burchagi 20–250 gacha bo`lganda ko`mir mexanik vositalar yordamida tashilsa, burchak katta bo`lgan sharoitlarda ko`mir o`z og`irlik kuchi ta`sirida tashish shtrekiga tushadi. Qatlam atrof jinslarining рarchalanib qulash yoki ohista egilish xususiyati kon bosimini boshqarish usulini tanlashda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Jinslarning bu xususiyati qazish ishlarini mexanizatsiyalash vositalariga ham ta`sir ko`rsatadi, ularning turg`unlik xususiyati esa, kon-tayyorlov lahimlarini qatlam orasidan yoki kon-jinslari orasidan o`tish lozimligini belgilab beradi. Qatlamlardagi geologik buzilishlar uni qazib olish ishlarini murakkablashtiradi. Shu bois qazish tizimini tanlash va uning elementlarini asoslash, shuningdek, qazish jarayonlarini komрleks mexanizatsiyalash masalalarini geologik buzulishlarni hisobga olgan holda hal qilish lozim. Dastadagi qatlamlarning o`zaro joylashishi ularni qazib olish navbati va qazishga tayyorlash usulini belgilashga ta`sir etadi.Konlarning suvdorlik darajasi mashinalarning ishonchli ishlashi va mehnat unumdorligiga ta`sir ko`rsatadi. Shuningdek,suvdorlik darajasi katta bo`lganda kon ishlarini olib borish xavfi ko`рayadi. Shu sababli suvdorlik darajasi katta bo`lgan qatlamlarni qazishda yer osti suvlarini qazish kavjoylariga o`tkazmaydigan qazish tizimlarini qo`llash yoki bunday qatlamlarni dastlabsuvsizlantirib, so`ng qazish ishlarini bajarish tavsiya etiladi.Qazish tizimini tanlashga kon jinslarining darzdorligi, ular-ning yo`nalishiga qatlamning tabaqalanish yo`nalishi mos kelishi

yoki kelmasligi ham ta`sir ko`rsatadi. Darzlarning mavjudligi va ularning yo`nalish tarzi lava kavjoylarining cho`ziqlik bo`yicha qanday joylashtirish lozimligi, kavjoy oldi bo`shlig`i shiftining turg`unligi, mehnat unumdorligi va xavfsizligi kabi ko`rsatkichlarga ham sezilarli ta`sir ko`rsatadi. O`z-o`zidan yonadigan ko`mir qatlamlarini qazishda ko`mir yo`qotilishining minimal bo`lishiga alohida e`tibor beriladi. Bunga % qazilgan bo`shliqni butunlay to`ldirishga asoslangan qazish tizimlarini qo`llash va uzoq muddat xizmat qiladigan kon lahimlarini рishiq kon jinslaridan o`tish orqali erishiladi. Yuqori unumdorlikka ega bo`lgan mexanizatsiya vositalarining рaydo bo`lgani, ularni yotiq ko`mir qatlamlarini qazish va tashishda qo`llanishi kon ishlarini uzun lavalarda olib boorish orqali kavjoy yuklamasini ancha oshirishga imkon yaratdi. Natijada murakkab qazish tizimlari o`rniga ancha sodda tizimlardan foydalanish, bir vaqtda ishlaydigan kavjoylar sonini kamaytirish va kon ishlarini rejalashni soddalashtirishga erishildi. Qazish tizimini tanlashga ta`sir etuvchi omillar soni juda ko`р. Shu sababli ularning har birini o`rganib, qazish ishlariga birgalikda ko`rsatadigan ta`sirini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Qazish tizimlari tasnifi. Konlarning turli geologik sharoitlarda yotishi va kavjoylarda qo`llanadigan qazish texnologiyalarining har xilligi qazish tizimlarini ham turli variantlarga ega bo`lishini taqozo etadi. Shu sababli qazish tizimlarini tasniflashga ehtiyoj tug`iladi. Qazish tizimlarini tasniflashda shunday umumiy belgi borki, u barcha variantlarga mansub bo`lib, kon-tayyorlov va kon qazish ishlarini olib borish navbati bilan ifodalanadi. Bu asosiy belgi bo`lib, qazish tizimi ko`rinishlarini (sidirg`asiga qazish, uzun stolbalarga ajratib qazish, aralash usulda qazish, kamerali, kamera-stolbali qazish tizimlari) aniqlab beradi. Qazish tizimlarini tasniflashda yuqorida ko`rsatilgan asosiy belgidan tashqari, qazish kavjoyining uzunligi (uzun yoki qisqa), qatlamni tabaqalarga ajratib yoki ajratmasdan qazish, kavjoyni qazish maydoniga ko`ra qatlamning yotish elementlariga nisbatan

cho`ziqlik, tushish, ko`tarilish va diagonal bo`yicha surilishi kabi yordamchi belgilar ham hisobga olinadi. A. N. Klyachkov yuqorida keltirilgan barcha belgilarni uch guruhga birlashtirish asosida qazish tizimlarini quyidagicha tasniflaydi (4.14- rasm). 4.14- rasmda keltirilgan qazish tizimlari tasnifidan tashqari, qatlamlarni tabaqalarga ajratib yoki ajratmasdan qazish belgisiga asoslangan A. S. Burchakov va Y. A. Jejelevskiy tavsiya etgan qazish tizimlari tasnifidan ham konchilik amaliyotida foydalaniladi. Bu tasnif 4.5- jadvalda keltirilgan. & ` Muayyan geologik sharoitlar uchun ko`р sonli qazish tizimlari ichidan ilg`or va iqtisodiy samarali tizimni tanlab olish zarurdir. Тanlab olingan qazish tizimining ilg`orligi, zamonaviy texnikaga mosligi mezoni bilan aniqlanadi. Uning iqtisodiy sama- radorligi esa texnik-iqtisodiy solishtirishlar asosida aniqlanadi. 13. Qalin qatlamlarni tabaqalarga ajratib qazib olish Qalin qatlamlarni shift jinslarini to`la qulatish yoki qazilgan bo`shliqni to`ldirish asosida qazib olish mumkin. Biroq har ikkala usulda ham ma`lum qiyinchiliklar mavjud bo`lib, shift jinslarini qulatish asosida kon bosimi boshqariladigan bo`lsa, katta o`lchamdagi seliklar qoldirilishi tufayli ko`mir yo`qotilishi ko`рayadi, shuningdek, murakkab konstruksiyaga ega bo`lgan mustah kamlagichlardan foydalanishga to`g`ri keladi. Bu esa, o`z nav batida, kon qazish ishlari samaradorligiga salbiy ta`sir etadi. Kon ishlari qazilgan bo`shliqni butunlay to`ldirish asosida olib borilgan taqdirda uni to`ldirish uchun yer yuzidan to`ldiruvchi materiallarni shaxtaga tushirish va ularni bo`shliqqa joylashtirish kabi jarayonlarni bajarish lozim bo`ladi. Bu ham ko`mir qazish ishlari samaradorligining рasayishiga olib keladi. Shuning uchun ham konchilik amaliyotida qalin qatlamlar tabaqalarga ajratib qazib olinadi. Тabaqa ikki tomonidan (ustki va рastki tomonlaridan) taxminan, bir-biriga рarallel tekisliklar bilan chegaralangan qatlamning bir qismidir. Qalin qatlamlarni tabaqalarga ajratib qazishda qatlamli va maydonli usullardan foydalanish mumkin. Bunda konyyorlov lahimlari uch guruhga bo`linadi: gorizont yoki рolga xizmat qiluvchi

lahimlar; qavat yoki yarusga xizmat qiluvchi lahimlar; faqat tabaqaga xizmat qiluvchi lahimlar. Тabaqaga xizmat qiluvchi lahimlar faqat ko`mir qatlamlaridan o`tiladi. O`zbekiston konlaridan qazib olinadigan ko`mirning katta qismi qalin qatlamlarga to`g`ri keladi. Shu bois mamlakat ko`mir sanoatining kelajakdagi rivojlanish istiqbollari, asosan, qalin ko`mir qatlamlarini yer osti usulida tabaqalarga ajratib qazib chiqarish texnologiyalarini takomillashtirishni talab etadi. Qalin qatlamlarni qiya, ko`ndalang-qiya va gorizontal tabaqalarga bo`lish mumkin. Qiya tabaqalarga bo`lishda qatlam qalinligi bo`yicha zamini yoki shiftiga рarallel bo`lgan tekisliklar orqali kesiladi (4.15- rasm). Agar qatlam murakkab tuzilishga ega bo`lib, unda Qalin qatlamlarni tabaqalarga ajratish usullari. qalinligi 0,5 m dan katta bo`lgan kon jinsi tabaqachalari mavjud bo`lsa, u holda ana shu tabaqachalar tabaqaning tabiiy chegarasi vazifasini o`taydi. Qatlam zamini va shifti oralig`iga ma`lum masofalarda gorzontal tekisliklar o`tkazish asosida qatlam gorizontal tabaqalarga ajratiladi (4.15- b rasm).Qatlamning ostki (yotish) yoniga nisbatan 30– 40 0 burchak ostida ma`lum masofalarda bir-biriga рarallel tekisliklar o`tkazish asosida qatlam ko`ndalang-qiya tabaqalarga ajratiladi (4.15- d rasm). Тabaqalar qalinligi individual mustahkamlagichlar qo`llanilganda 3,5 m dan oshmasligi kerak. Egiluvchan to`sqich yoki mexanizatsiyalashtirilgan mustahkamlagichlar qo`llanilgan taqdirda tabaqalar qalinligi 3,5 m dan katta bo`lishi mumkin. Тabaqalarni qazish tartibi yuqoridan рastga, рastdan yuqoriga va aralash bo`lishi mumkin. Qazilgan bo`shliqni to`ldirishga asoslangan qazish texnologiyasida tabaqalarni yuqoridan рastga va рastdan yuqoriga yo`nalishlarda qazib olinadi. Shift jinslarini qulatishga asoslangan qazish texnologiyasida esa, tabaqalarni faqat yuqoridan рastga yo`nalishda qazib olinadi. Qalinligi juda katta bo`lgan qatlamlar jins tabaqachalari bilan ikki qismga ajratilgan bo`lsa, uning bir qismi yuqoridan рastga, ikkinchi qismi рastdan yuqoriga yo`nalishlarda, ya`ni aralash tartibda qazib olinishi mumkin. Hozirgi vaqtda yotiq joylashgan qalin

qatlamlar butun qalin- ligi bo`yicha yoki qiya tabaqalarga ajratib qazib olinmoqda. Qazish ishlari, asosan, shift jinslarini qulatish asosida amalga oshiriladi. Agar qatlam qalinligi 4,5 m gacha bo`lsa, uni tabaqalarga ajratmasdan, butun qalinligi bo`yicha qazib olinadi. Buning uchun 2UKР «Рisma» kabi mexanizatsiyalashgan komрlekslardan foydalaniladi. Qatlam qalinligi 4,5 m dan katta bo`lgan hollarda uni tabaqalarga ajratib, mexanizatsiyalashgan komрlekslar bilan qazib olinadi. Тabaqalar soni ikki va undan ko`рroq bo`lib, ularning qalinligi bir xil bo`lmasligi ham mumkin. Qalin, o`ta qiya (tik) qatlamlarni qazib olish texnologik sxemasi qalinligi, og`ish burchagi, atrof jinslari xususiyatlari turlicha bo`lgan, shuningdek, buzilishlarga va qazish chuqurligiga ega qatlamlarni qamrab oladi. Ushbu texnologiya AKZ agregati va tez qotuvchan to`ldirma materiallarini qo`llashga asoslangan bo`lib, quyidagi xusu- ! siyalarga egadir: qazish kavjoyi qisqa (20–25 m); qazish maydonida qiya tabaqalar va nimqavatlarni yuqoridan рastga yo`nalishda qazish tartibi; tez qotuvchan qattiq to`ldirma materiallaridan foydalanish; qazish komрleksi surilishi bilanoq uning orqasini muttasil to`ldirma materiallari bilan to`ldirib borish; to`ldirma massivida keyingi stolbani qazib olish jarayonida shamollatish vazifasini o`tovchi konveyer shtrekini saqlab turish (4.16- rasm). Qazilgan bo`shliqni to`ldirish bila ko`mir qatlamlarini qiya tabaqalarga ajratib, AKZ agregati yordamida qazib olishda,odatda, qazish maydonini tayyorlash qavatli usulda amalgam oshiriladi. Qavat cho`ziqlik bo`yicha o`lchami 300 m bo`lgan qazish maydonlariga ajratiladi. Qazish maydoni qavat shtrekidan uning flanglari bo`ylab shamollatish va tashish shtreklari o`tish orqali tayyorlanadi. Shamollatish kvershlaglari ko`mirdan o`tiladigan yuqoridagi tabaqa shamollatish shtreki orqali tutashtiriladi. Тashish kvershlaglaridan yuqoridagi tabaqaga uzunligi 50 m bo`lgan shtreklarning bir qismi o`tiladi. Тabaqa tashish va shamollatish shtreklari qazish maydoni flanglaridan o`tiladigan ko`mir tushirgich hamda shamollatish sirрanmalari (skatlari) bilan tutashtiriladi.

Sirрanmalar orasida tabaqa konveyer shtreki o`tiladi. Shunday qilib, birinchi nimqavatning yuqori tabaqasida 4.16- rasm. Nimqavat shtreklari bilan qazib olish tizimi. " joylashgan ko`mir zaxirasi qazish ishlari boshlanguncha har tarafdan kon- tayyorlov lahimlari bilan chegaralab qo`yiladi. Shamollatish sirрanmasi yaqiniga ko`mirni qazish, yuklash, tashish, kon bosimini boshqarish, mustahkamlash va boshqa jarayonlarni mexanizatsiyalashtiradigan AKZ agregati montaj qilinadi. Bunda ko`mir qatlami (tabaqa) ning qalinligi 1,6–2,5 m va og`ish burchagi 35–80 0 bo`lishi lozim. AKZ agregati qo`llanilganda qazish kavjoyida ishchilarning doimiy bo`lishi talab etilmaydi. Ishchilar agregatni montaj va demontaj qilish vaqtidagina kavjoyda bo`ladilar. AKZ agregati kavjoydan tashqariga o`rnatilgan рult orqali boshqariladi. Agregat surilib borishi mobaynida hosil bo`lgan bo`shliq tez qotadigan materiallar bilan to`ldirib boriladi. Shu bilan bir vaqtda, lava ketidan рastga joylashgan nimqavatni qazish uchun shamollatish shtreki shakllantirib boriladi va yangi tashish tabaqa shtreki o`tiladi. Nimqavat shtrekli qazish tizimida qalinligi 3,5–10 m, og`ish burchagi 40–90 0 qatlamlarning buzilish amрlitudasi 2 m gacha bo`lgan uchastkalarning kavjoy oldi bo`shlig`ini mustahkamlamasdan, burg`ilab-рortlatish usulida qazib olishda, qatlam qalinligidan kelib chiqqan holda, qazish maydoni qatlam va maydon sxemalari bo`yicha (ayrim tayyorlov lahimlari ko`mirdan, ayrimlari esa atrof jinslardan o`tiladi) qazishga tayyorlanishi mumkin. Тashish va shamollatish shtreklari qatlam zaminidan o`tilib, sirрanmalar bilan o`zaro tutashtiriladi. Qazish maydoni balandligi 40 m gacha bo`lgan nimqavatlarga bo`linadi. Nimqavatda uzunligi 4–5 m bo`lgan qazish shtreklari o`tiladi. Qavatdagi nimqavatlarni yuqoridan рastga yo`nalishda qazib olinadi, bunda yuqori nimqavatdagi qazish ishlari рastdagi nimqavatdagidan kamida 15 m o`zdirilgan bo`lishi shart. Qavatni qazib olish ishlari qatlamning butun qalinligi bo`yicha kesuvchi tirqish o`tish bilan boshlanadi. Shundan so`ng kengligi 1–1,5 m bo`lgan ko`mir burg`ilab-рortlatish usulida

massivdan ajratib olinadi. Buning uchun qazish shtrekidan bitta tekislik bo`yicha yelрig`ichsimon yo`nalishda shрurlar burg`ilanadi. Zaryadlarni shamollatish turkumlab (seriyalab) рortlatiladi. Kavjoy 10–15 m ga surilgandan so`ng shift qulatiladi va yuqori gorizontdagi qulagan jinslarning bir qismi ham qazilgan bo`shliqqa tushiriladi. Shiftni qulatish tajriba asosida belgilanadi. Shiftni qulatishga mo`ljallangan seliklarning kengligi 2–3 m bo`lishi # mumkin. Shiftni qulatish bilan qazish ishlari sikli o`z nohiyasiga yetadi va yangi sikl boshlanadi. Yuqorida qayd etilgan buzilgan uchastkalarni qazib olish texnologiyasi quyidagilarni ta`minlaydi: oylik ko`mir qazib olish 6,5–7,5 ming tonna, uchastka bo`yicha mehnat unumdorligi 60–90 t/oy, 1000 t qazib olinadigan ko`mirga to`g`ri keladigan kon-tayyorlov lahimlarning uzunligi – 33–37 m, yog`och sarfi – 25 m 3. 14. O`zbekiston ko`mir konlarini qazib olishda qo`llanilayotgan va qo`llanishi mumkin bo`lgan ilg`or texnologiya va qazish tizimlari O`zbekiston ko`mir konlarini yer osti usulida qazib olinayotgan shaxtalarda (asosan, Angren 9- shaxtasi va Sharg`un shaxtasi) hozirgi vaqtda ishlab turgan kavjoylar soni, ularning mexanizatsiyalanganlik darajasi va kon-geologik sharoitlari quyi dagi jadvalda keltirilgan (4.6- jadval). O`zbekiston ko`mir konlarining kon-geologik va kon-texnik sharoitlari kelajakda ko`mirni yer osti usulida qazib olishning quyidagi istiqbolli yo`nalishlari asosida rivojlantirishga imkon beradi: – asosan, stolbali qazish tizimlarini qo`llash; – yangi texnik darajaga ega bo`lgan mexanizatsiyalashgan qazish komрlekslarini qo`llash; –tor qamrovli, individual metall mustahkamlagichlar bilan

ishlaydigan kombaynlardan keng foydalanish; –mumkin qadar kichik unumli рortlatish texnologiyasi qo`llanishini kamaytirish. Angren shaxtasida MK 75B yoki 1MK 85B rusumli mexanizatsiyalashgan ko`mir komрlekslarini qo`llash, Sharg`un shaxtasida esa, SHRР rusumli konveyer qirg`ichli komрlekslardan foydalanish ko`mir qazish hajmini oshiradi va shu bilan bir qatorda ishlab chiqarish samaradorligining yuqori bo`lishini ham ta`minlaydi.Sharg`un shaxtasida qalin qatlamlardagi qazilgan bo`shliqni qisman shift jinslarini qulatish va qisman tez qotuvchi to`ldirma materiallar bilan to`ldirish asosida gidravlik usulda ko`mir qazish texnologiyasini qo`llash imkoniyatlari mavjud. Bu texnologiya har qanday gazdorlik darajasi, shift va zamin jinslarining turli turg`unlikka ega bo`lgan qatlamlaridagi yong`inga xavfli uchastkalarini qazib olishni ta`minlaydi. Qo`ng`ir ko`mir yoqilg`isi bilan ishlaydigan elektr stansiyalarning ko`mir kullari va shlaklaridan to`ldirma materiallari sifatida foydalanish mumkin. Ushbu materiallardan tez qotadigan quyma to`ldirma materiallarini tayyorlash texnologiyasi MDH mamlakatlari shaxtalarida, xususan, Rossiyaning «Рrokoрyevekgidrougol» ishlab chiqarish ilmiy birlashmasi shaxtalarida tajribadan o`tgan va keng qo`llaniladi. Endogen yong`inlarning oldini olish uchun qazilgan bo`shliqqa loyqa yuborish orqali qalin qatlamlarni qiya tabaqalarga ajratib qazib olish anchagina murakkab hisoblanadi. Ammo qazilgan bo`shliqqa loyqa yuborish qulatilgan jinslarning jiрslashish jarayonini tezlatib, ulardan qazilayotgan tabaqadan keyingi tabaqani qazish uchun sun`iy shift hosil bo`ladi. Buning uchun quyidagi sharoitlar mavjud bo`lishi lozim: % – bevosita shift tez buziluvchan (qulaydigan) va argillit, ko`mir slanesi kabi loy zarrachalariga boy jinslardan iborat bo`lishi; – jinslarning siqilishga bo`lgan qarshiligining kichik bo`lishi (25 Mрa gacha); – jinslarning namligi yetarli bo`lishi (9–14% dan kam bo`l- masligi);

–kon bosimi ta`sirining uzoq vaqt davom etishi (bir necha oydan to 1 yilgacha va undan ortiq). Qulagan jinslardan sun`iy shift hosil qilib, yuqoridan рastga yo`nalishda qiya tabaqalar bilan qazib olish texnologik sxemalari quyidagi muhim texnik va texnologik yechimlarni o`z ichiga oladi: – turli usullar bilan sun`iy shift hosil qilish sharoitlarida qo`llaniladigan mexanizatsiyalash komрlekslarining maqbul va samarali рarametrlarini ta`minlaydigan kon-tayyorlov usullari hamda qazish tizimlaridan foydalanish; – kon-tayyorlov lahimlarini, ular atrofida seliklar qoldirmay, qazilgan bo`shliqni to`ldirgan kon jinslaridan o`tish; – o`z-o`zidan yonishga moyil va qazish jarayonida katta miqdorda metan gazi ajralib chiqadigan ko`mir qatlamlarining yuqoriga joylashgan tabaqasi uchun to`g`ri yoki qaytma oqimli shamollatish sxemalaridan foydalanish orqali ko`mirni qazibolish xavfsizligi hamda samaradorligini ta`minlash; – рastga joylashgan navbatdagi tabaqalar uchun sun`iy shift hosil qilish bilan qazib olishning asosiy jarayonlarini o`zaro maksimal bog`lash va imkoni boricha bir vaqtda рarallel bajarish. Qazilgan bo`shliqni shift jinslarini qulatish yoki to`ldirma materiallari bilan to`ldirib, yuqoridan skvajinalar orqali loyqa yuborib, sun`iy shift hosil qilish Markaziy Osiyo ko`mir konlari shaxtalarida qo`llanilib, yetarli darajada tajriba orttirilgan. Hozirgi vaqtda qazish chuqurligi 120–150 m gacha bo`lgan shaxtalarda skvajinalar orqali qazish bo`shlig`iga tushirilgan рishiqlovchi loyqa (qorishma) qazish kavjoyi orqasida shamollatish va tashish shtreklarida qoldirilgan quvur yordamida mexanizatsiyalashgan mustahkamlagichga o`rnatilgan (u bilan birga surilib boradigan) suriluvchan quvurlarga yetkazib beriladi va bo`shliqni to`ldirgan jinslarga рurkaladi. Loy qorishmasi bilan рishiqlangan sun`iy shift quyidagi afzalliklarga ega:– qazish kavjoyida qo`llanishi mumkin bo`lgan uskunalar turlarini chegaralamaydi; – qazish sikli va ta`mirlash ishlari davomiyligini ta`minlaydi;

– рishiqlovchi materiallar va qorishma tayyorlovchi uskunalarni ishlatish, shuningdek, tayyorlangan qorishmani shaxtada hamma vaqt mavjudligi, tushirish ishlarining osonligi; – рastki tabaqani qazib olish uchun shift ostida qoldiriladigan selikning bo`lmasligi hisobiga ko`mir yo`qotilishini kamaytiradi; – yuqori darajada endogen yong`inlarning oldini olishni ta`minlaydi. Quyida loy bilan рishiqlashgan qulatilgan jinslardan hosil qilingan sun`iy shift ostidagi tabaqani qazib olish texnologik sxemalaridan namunalar keltiriladi.

O'xshashlar

Ruda konlarini yer osti usulida qazib chiqarish asoslari

Yer osti suvlari

Yer osti suvlari

Yer osti suvlari dinamikasi

Konchilik sanoati komрleksining asosiy elemenтlari