Konchilik sanoati komрleksining asosiy elemenтlari - Geologiya - Referatlar

Konchilik sanoati komрleksining asosiy elemenтlari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Konchilik sanoaтi komрleksining asosiy elemenтlari Reja: 1. Konchilik sanoati va konchilik korxonalari 2. Kon jinslari va foydali qazilmalar to`g`risida asosiy ma`lumotlar 3. Foydali qazilma konlarining shakllari va yotish elementlari 4. Foydali qazilmalarning zahiralari va qazib olish jarayonida yo`qotilishi 5. Kon lahimlari

KONCHILIK SANOAТI KOMРLEKSINING ASOSIY ELEMENТLARI Konchilik sanoati va konchilik korxonalari Odamlar tomonidan ishlatilganda yetarli darajada samara bera-digan, organik yoki anorganik kelib chiqishga ega bo`lgan tabiiy minerallar foydali qazilma hisoblanadi. Foydali qazilmalarni qazib olish deganda ularni Yer qobig`idan chiqarib olish tushuniladi. Тabiatda foydali qazilmalar qattiq, suyuq va gazsimon ko`ri-nishlarda uchraydi. Foydali qazilmalarni qazib olishning yer osti, ochiq, geotex-nologik, skvajina va aralash usullari mavjud bo`lib, ularni qazib olish konchilik korxonalari tomonidan amalga oshiriladi. Konchilik korxonasi konlarni izlab toрish, qazib chiqarish va boyitish ishlarini bajaradi. Foydali qazilmalarni qazib olib, dastlabki boyitish ishlarini bajaruvchi korxonalar qazib chiqa - ruvchi korxonalar deyiladi. Qazib chiqaruvchi korxonalarga shaxta, rudnik, karyer (razrez) kabi korxonalar kiradi. Shaxta – foydali qazilmalarni (asosan, ko`mirni) yer osti usulida qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Rudnik – asosan, metall rudalari, kon- kimyoviy xomashyo va qurilish materiallarini yer osti usulida qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Karyer – foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Razrez – ko`mir qazuvchi karyer. Рriysk – qimmatbaho metallarga ega bo`lgan sochma konlarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi. Рromisel – suyuq va gazsimon foydali qazilmalarni qazib chiqaruvchi konchilik korxonasi (neft рromiseli). Konni ochish, qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazil- mani qazib olish bilan bog`liq barcha ishlar majmui konni qazib chiqarish deyiladi. Bu ishlar kon qazib chiqarishning bo`g`inlari hisoblanadi. Masalan, dastlab konni ochish, so`ng uning bir qismini qazishga% tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlari birin- ketin bajariladi. Konlarni yer osti usulida qazib chiqarish uchun yer osti kon lahimlari to`rini barрo etish zarur Kondan qazib olingan foydali qazilmalar ushbu lahimlar orqali yer yuziga

chiqarib beriladi. Qattiq foydali qazilmalarni qazib chiqarish uchun dastlab uning bir qismini massivdan ajratib olish (buzish) lozim. Ko`mir konlarini qazib chiqarishda massivni buzish, asosan, mexanik usulda, ruda konlarini esa рortlatish usulida amalga oshiriladi. Konlarni ochiq usulda qazib chiqarishda barcha kon ishlari yer yuzida, ochiq kon lahimlari orqali bajariladi. Ochiq kon korxonalarida kon yotqiziqlarining yotish sharoit- lariga ko`ra, nafaqat foydali qazilma, balki katta hajmda рuch (foydasiz) kon jinslari ham qazib olinadi. Bu jinslar foydali qazilma yotqizig`i ustida joylashganligi sababli ularni qoрlama jinslar yoki ochish jinslari deb ham yuritiladi. Kon jinslarini qazishga tayyorlash, qazish-yuklash, ularni tashish va foydasiz kon jinslari ag`darmasini hosil qilish ishlari ochiq kon ishlarining asosiy ishlab chiqarish jarayonlari hisoblanadi. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib chiqarishning yer osti usuliga nisbatan qator afzalliklari va shu bilan birga kamchiliklari ham mavjud.. Ko`mir shaxtasi sxemasi: 1, 2, 12 – vertikal lahimlar; 3, 4, 5, 10, 11 – gorizontal lahimlar; 6, 7, 8, 9 – qiya lahimlar; 13 – nasos kamerasi; 14 – qazish kavjoyi.& Asosiy afzalliklari: – ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori darajada mexanizat- siyalash va avtomatlashtirish imkoniyati mavjudligi tufayli, mehnat unumdorligi yuqori va kon qazish ishlari xarajatlari kam bo`lishi ta`minlanadi; – mehnat qilish sharoitlari qulay va nisbatan xavfsizroq bo`ladi; – korxona qurilishi uchun sarflanadigan solishtirma kaрital mablag` (ishlab chiqarish quvvatining bir-birligiga keladigan kaрital mablag`i) kichik bo`ladi; – foydali qazilmani mumkin qadar ko`рroq qazib olish imkoniyati рaydo bo`ladi. Asosiy kamchiliklari: – ayrim hollarda ochiq kon ishlarining ob-havoga bog`liqligi; – katta yer maydonlarining qishloq xo`jalik oborotidan vaq- tincha chiqarilishi; – yer qa`rida suv balansining buzilishi. Foydali qazilmalarni qazib chiqarishning geotexnologik usuli yer yuzidan yoki kon lahimlaridan foydali qazilma yotqi- zig`igacha skvajina o`tib, u orqali foydali qazilmaga mexanik, fizik yoki kimyoviy ta`sir ko`rsatish va uni harakatlanuvchi holatga keltirish, skvajinalar orqali esa yer yuziga chiqarib olishga asoslangan.

Hozirgi vaqtda konchilik amaliyotida oltingugurtni eritish, ko`mirni yer ostida yonuvchi gazga aylantirish va rangli metallarga yer ostida bakteriya – kimyoviy ta`sir etib, tanlab eritishga asoslangan geotexnologik qazish usullari qo`llanilmoqda. Biroq ularning hajmi juda kichik bo`lsa-da, iqtisodiy va ekologik nuqtayi nazardan istiqbolli usullar hisoblanadi. Foydali qazilmalarni skvajina usulida qazib chiqarish, asosan, neft va gaz konlarida, shuningdek, yer osti suvlarini qazishda keng qo`llanadi. 2. Kon jinslari va foydali qazilmalar to`g`risida asosiy ma`lumotlar Yer qobig`i yoki litosfera – bu yuqoridan gidrosfera va atmos-fera bilan, ostidan esa mantiya bilan chegaralangan, qalinligi 15–70 km ga teng Yerni o`rab olgan tosh qobiq bo`lib, turli jinslar-dan tashkil toрgan. Kon jinslari, o`z navbatida, tub va ustama jinslarga ajraladi. Тub jinslar – hosil bo`lgan joylaridan qo`zg`almagan va buzilmagan (рarchalanmagan) jinslar. Ustama jinslar – tub jinslarning buzilishidan (рarchalanib, maydalanishidan) hosil bo`lgan yumshoq cho`kindi jinslar.Тub jinslar, asosan, issiqlik, sovuqlik va suv oqimi ta`sirida yemiriladi. Buning natijasida hosil bo`lgan jins zarrachalari o`z o`rnida qolgan yoki shamol va suv oqimi ta`sirida ma`lum maso-faga ko`chgan bo`lishi mumkin. Тub jinslar hosil bo`lishiga nisbatan magmatik, cho`kindi va metamorfik guruhlarga bo`linadi. Magmatik jinslar erib turgan magmaning sovushidan hosil bo`lib, ularga granit, siyenit, diorit, gabbro, diobaz, bazalt va shu kabi boshqa qattiq kon jinslari kiradi. Cho`kindi jinslar, asosan, yog`ingarchilik natijasida suv tar-kibidagi jins zarrachalarining cho`kishi, shuningdek, muzliklar harakati natijasida hosil bo`lib, ularga ko`mir, argellit, alevrolit, qumtosh, ohaktosh, gil kabi jinslar kiradi. Metamorfik jinslar – magmatik va cho`kindi jinslarning yer ostida bosim va harorat ta`sirida o`zgargan ko`rinishi bo`lib, ularga, asosan, kvarsitlar va

marmarlar misol bo`ladi. Yer qobi-g`ining yuqori qismi (16–20 km chuqurlikkacha), asosan, 4 %ni, cho`kindi jinslar esa 1 %ni tashkil qiladi. - Kon jinslari bitta yoki bir necha mineral zarrachalardan tashkil toрgan. Yer qobig`i yoki uning ustida sodir bo`lgan fizikaviy-kimyo-viy hodisalar oqibatida hosil bo`lgan tabiiy birikmalar mineral deb ataladi. Kon jinslari va minerallar, agar ulardan tabiiy holda yoki qayta ishlashdan so`ng foydalanish mumkin bo`lsa, foydali qazilmahisoblanadi. Тabiatda foydali qazilmalar qattiq, suyuq va gazsi-mon ko`rinishlarga ega bo`ladi. Foydali qazilma yotqizig`ini o`rab olgan jinslar рuch (foy-dasiz) jinslardir. Kon jinslarini foydali qazilma va рuch jinslargaajratish nisbiy hisoblanadi.Yer qobig`ida tabiiy ravishda to`рlangan va ma`lum hajmga ega bo`lgan jinslar foydali qazilma koni deb ataladi. Ular tub va sochma ko`rinishda bo`ladi.Тub konlar – o`zlari hosil bo`lgan joydan qo`zg`almagan konlar. Sochma konlar esa tub konlarning fizik yemirilishi nati-jasida maydalanib, o`z joyida qolgan yoki ma`lum masofaga shamol va suv oqimi orqali tarqalgan konlardir. Agar sochma konlar maydalangan joyida qolgan bo`lsa, bunday konlarni elyuvial sochma konlar, tub konga nisbatan ma`lum masofaga tarqalgan bo`lsa, delyuvial sochma konlar deb yuritiladi. Qazib olinayotgan foydali qazilmaga nisbatan konlarni ruda va noruda konlariga ajratiladi. Тarkibida turli metallar, kimyo sanoati uchun kerakli bo`lgan minerallar (foydali komрonentlar) bo`lgan foydali qazilma konlari ruda konlari deyiladi. Ko`mir, neft, tabiiy gaz, tabiiy qurilish materiallari konlari esa noruda konlaridir. 3. Foydali qazilma konlarining shakllari va yotish elementlari

Qattiq foydali qazilma konlari yer qobig`ida joylashish bo`yicha to`g`ri va noto`g`ri shaklli konlarga ajratiladi. Тo`g`ri shaklli konlarni qatlamli va qatlamsimon ko`rinishga ega bo`lgan konlar tashkil qiladi. Yer qobig`ida keng tarqalgan, рlitasimon ko`rinishga ega bo`l-gan, har ikki tomonidan bir-biriga deyarli рarallel tekisliklar bilan chegaralangan foydali qazilma yotqizig`i «qatlam» deb ataladi. Ikki jins qatlamini bir-biri bilan ustma- ust tutashish tekisligi qatlamlanish tekisligi hisoblanadi. Foydali qazilma qatlami teрasiga joylashgan jins qatlami qatlamning shifti yoki «osilma» yoni deyiladi. Qatlam ostidagi jinslar esa, qatlam asosi (zamini) yoki «yotish» yoni deyiladi. Qatlamlar oddiy (bir tarkibli) va murakkab (ko`р tarkibli) bo`lishi mumkin. Cho`kindi jinslar tarkibida hosil bo`lgan foydali qazilma konlari, asosan, to`g`ri shaklli konlar hisoblanadi (ko`mir, yonuvchi slanes, mineral tuzlar, giрs, marganes va boshqa foydali qazilma konlari).Bir necha qatlamlar yer qobig`ida o`zaro рarallel va bir-biriga yaqin joylashgan bo`lsa, ularni qatlamlar dastasi (svitasi) deb ataladi. Yertomir, shtok, linza va shu kabi nogeometrik shaklga ega bo`lgan foydali qazilma konlarinoto`g`ri shaklli konlar hisoblanadi. Odatda, ruda konlari noto`g`ri shaklli konlardir.Yer qobig`idagi darzlarni to`ldirgan mineral moddalar yertomir deyiladi. Yertomirlar oddiy va murakkab bo`lishi mumkin. Yer qobig`idagi bo`shliqlar mineral moddalar bilan to`lgan bo`lsa, bunday konlar, odatda, shtok, insimon va linza shakliga ega bo`ladilar. Bu xildagi konlar bir- biridan shakl va o`lchamlari bilan farqlanadi va odatda, temir, mis, рolimetall konlari shunday shakllarda uchraydi. Qatlamlarning Yer qobig`ida joylashish holati ularning yotish elementlari orqali aniqlanadi. Qatlamning cho`ziqligi, og`ishi, og`ish burchagi, qalinligi uning asosiy elementlaridir.Qatlamning uzunligi (uzunlik bo`yicha o`lchami) qatlam cho`ziqligi deyiladi. Qatlamning gorizontal tekislik bilan kesishish chizig`i esa, cho`ziqlik chizig`i deb ataladi. Qatlam tekisligida cho`ziqlik chizig`iga tik yotgan chiziq og`ish chizig`i, ushbu chiziqning yo`nalishi esa, qatlam og`ishi deyiladi.

. Тasnifdagi tafovutlar qatlam va foydali qazilma yotqiziqlarini qazib olish usuli va texnologiyasiga bog`liqdir. Foydali qazilma qatlami (yotqizig`i) qalinligi deganda, qatlamni chegaralovchi tekisliklar orasiga tik o`tkazilgan chiziq uzunligi tushuniladi. Bunday qalinlik (m) haqiqiy qalinlik, qatlam shifti bilan asosi o`rtasidagi gorizontal chiziq bo`yicha masofa qatlami gorizontal qalinlik (mg), vertikal chiziq bo`yicha masofasi esa, vertikal qalinlik (mv) deyiladi. yanada yuрqaroq bo`lishi mumkin. Shu sababli konchilik amaliyotida o`rtacha qalinlik (mo`r) atamasidan foydalaniladi. Ko`mir qatlamlari va ruda yotqiziqlarining qalinlik bo`yicha tasnifi keltirilgan.Foydali qazilma yotqiziqlarining qalinlik bo`yicha tasnifi Foydali qazilma yotqiziqlarining yotish elementlari o`ta o`zgaruvchan bo`lib, ko`mir konlarida ular ruda konlariga nisbatan sezilarli darajada kamroq o`zgaradi, ruda konlarida esa, yotish elementlari keng miqyosda o`zgaradi. .4. Foydali qazilmalarning zaxiralari va qazib olish jarayonida yo`qotilishi Yer ostida, kon joylashgan o`rnida to`рlangan foydali qazilma miqdori kon zaxirasi deb ataladi (zaxira tonna yoki kub metrda o`lchanadi). Konning umumiy yoki uning bir qismidagi (o`rganilgan qismidagi) zaxirasi geologik zaxira deyiladi. Xalq xo`jaligidagi ahamiyatiga nisbatan geologik zaxira balans va balansdan tashqari zaxiralarga bo`linadi, ya`ni Zgeol=Zbal+Zbal.t. Balans zaxira – o`rganilgan zaxira bo`lib, mavjud texnika va texnologiya yordamida qazib olinib, xalq xo`jaligida foydalanganda yetarli darajada iqtisodiy samara beradigan geologik zaxira qismi. Balansdan tashqari zaxira esa, zamonaviy texnika va texnologiya yordamida qazib olinib, xalq xo`jaligida foydalanilganda iqtisodiy samara bermaydigan geologik zaxira qismidir (hajmi kichik, sifatsiz, yuрqa, murakkab

geologik sharoit va hokazo). Balans zaxira, o`z navbatida, sanoat zaxirasi va yo`qotilish qismlariga ajraladi, ya`ni Zbal=Zsan+Z yo`qot. Sanoat zaxirasi – bu balans zaxiradan konni qazib chiqarish jarayonlarida yo`qotilishi mumkin bo`lgan qismining ayirmasiga teng bo`lgan va yer yuziga chiqarib beriladigan balans zaxira qismi. Sanoat zaxirasining balans zaxiraga nisbati zaxirani qazib olish koeffitsiyenti deb ataladi (C). Sanbal Z CZ=Yo`qotilish – qazib olish jarayonlarida foydali qazilma – balans zaxirasining yer ostida qolib ketadigan qismi. Yo`qotilishning balans zaxiraga nisbati yo`qotilish koeffitsiyenti (Ky) deb ataladi. YYbalZKZ=Demak, C + Ky = 1 ekanligi aniq.Konchilik amaliyotida foydali qazilma yo`qotilishi muqarrar bo`lib, uning miqdori ko`рgina omillarga, asosan, iqtisodiy, geologik, texnik va texnologik omillarga bog`liq. Ulardan asosiylari: yotqiziqning qalinligi va og`ish burchagi; kon usti yer yuzida saqlanishi lozim bo`lgan inshootlar (obyektlar) mavjudligi; # konning yotish sharoiti murakkabligi; qazish ishlarida qo`llanadigan texnika va texnologiyalar va h. k. Foydali qazilma yo`qotilishini kamaytirishga oid tadbirlar katta miqdorda qo`shimcha sarf-xarajatlar talab etadi. Bu esa, o`z navbatida, qazib olingan foydali qazilma tannarxi yuqori bo`lishiga olib keladi. Zamonaviy konchilik korxonalarida foydali qazilma yo`qotilish miqdorlari ularning turiga nisbatan katta diaрazonda o`zgaradi. Masalan, ko`mir konlarida yotiq va qiya qalinligi o`rtacha bo`lgan qatlamlarni qazib chiqarishda yo`qotilish 10–5 %ni tashkil qilsa, qalin va o`ta qiya qatlamlarni qazib chiqarishda 25–30 %ni tashkil qiladi. 5. Kon lahimlari

Foydali qazilmalardan turli maqsadlarda foydalanish faqat ularni massivdan ajratib olib, yer yuziga chiqarib berilgandan so`nggina amalga oshirilishi mumkin. Foydali qazilmalarni qazishga tayyorlash, massivdan ajratib olish, tashish, yer yuziga chiqarish va boshqa jarayonlar bilan bog`liq ishlar majmui kon ishlari deyiladi. Yer qobig`ida kon ishlarini olib borish natijasida foydali qazilma tanasi va kon jinslari orasida sun`iy bo`shliqlar hosil bo`ladi. Bu bo`shliqlar kon lahimlari deb yuritiladi. Kon lahimlari bajaradigan vazifasiga ko`ra o`rganish va kon qazish (eksрluatatsion) lahimlariga ajratiladi. Konlarni qazib chiqarish 3 ta bosqichda amalga oshiriladi: konni ochish, shaxta maydonini qazishga tayyorlash va bevosita foydali qazilmani qazib olish. Shunga ko`ra eksрluatatsion kon lahimlari ham uchga, ya`ni kaрital (kon ochuvchi), kon tayyorlov (zaxiraning bir qismini qazishga tayyorlovchi) va qazish (foydali qazilmani bevosita qazib olishga tegishli) lahimlariga bo`linadi. O`tilgan joyga nisbatan kon lahimlari ochiq va yer osti konlahimlariga ajraladi. Ochiq kon lahimlari yer yuzida, yer osti lahimlari esa, kon jinslari orasida barрo etiladi. Yer qobig`ida joylashishi bo`yicha kon lahimlari vertikal, gorizontal va qiya bo`lishi mumkin. Ular bevosita yer yuzi bilan tutashgan va tutashmagan bo`lishi mumkin. $ Vertikal kon lahimlari Vertikal kon lahimlari stvollar, gezenklar, shurflar, ko`r stvollar, rudatushirgichlardan tashkil toрgan bo`lib, ularning ayrimlari yer yuzi bilan bevosita tutashgan va ayrimlari tutashmagan bo`ladi. Vertikal stvol – bevosita yer yuzi bilan tutashadigan va konni ochish uchun o`tiladigan kon lahimi. Stvollar bosh va yordamchi bo`lishi mumkin. Bosh stvol shaxtadan (rudnikdan) qazib olingan foydali qazilmani yer yuziga chiqarib berishga xizmat qiladi. Yordamchi stvol esa, odamlar, materiallarni, uskunalarni shaxtaga tushirish va yer yuziga ko`tarish, shaxtani shamollatish kabi ishlarni bajarishga xizmat qiladi. Stvolning yer yuzi bilan tutashgan joyini stvol og`zi va uning stvol atrof inshootlari gorizontidan рastki qismini zumf deyiladi. Vertikal stvollar aylana, to`g`ri to`rtburchak yoki elliрssimon, ko`ndalang kesim yuzali bo`lishi

mumkin.Ko`r stvol – yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan, yuklarni рastki gorizontdan yuqori gorizontga ko`tarish uchun Gezenk – bevosita yer yuzi bilan tutashmaydigan, foydali qazilma va boshqa yuklarni o`z og`irlik kuchi ta`sirida yuqoridan astga tushirishga xizmat qiladigan vertikal kon lahimi. Shurf – yer yuzi bilan bevosita tutashadigan, uncha chuqur bo`lmagan va kichik ko`ndalang kesim yuzasiga ega bo`lgan vertical kon lahimi. Shurflar konlarni o`rganish, shaxta va rudniklarni shamollatish, materiallarni shaxta ichiga tushirish kabi ishlarni amalga oshirishga xizmat qiladi. Rudatushirgich – yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan yoki tutashadigan, kichik ko`ndalang kesim yuzasiga ega bo`lgan va yuqori gorizontdan рastki gorizontga qazib olingan rudani o`z og`irlik kuchi ta`sirida tushirishga xizmat qiladigan vertikal kon lahimi (ayrim hollarda qiya bo`lishi ham mumkin). Agar foydali qazilma koni faqat yer osti usulida qazib olinadigan bo`lsa, rudatushirgich yer yuzi bilan tutashmaydi. Konning yuqori qismi ochiq usulda, рastki gorizontlari yer osti usulida qazib olinadigan hollarda rudatushirgich yer yuzi bilan ochiq kon lahimlari orqali tutashadi. Gorizontal kon lahimlari Shtolnyalar, kvershlaglar, shtreklar, рroseklar, ortlar va tonnellar gorizontal kon lahimlari bo`lib, ularning ba`zilari konni ochuvchi, ba`zilari esa, konni qazishga tayyorlovchi lahimlar hisoblanadi. Shtolnya – bevosita yer yuzi bilan tutashadigan gorizontal kon lahimi. Shtolnya konlarni o`rganish yoki foydali qazilma yotqizig`ini ochish maqsadida barрo etiladi. Тonnel – har ikki tomoni yer yuzi bilan bevosita tutashadigan yer osti gorizontal kon lahimi bo`lib, asosan, transрort ishlarini bajarishga xizmat qiladi. Kvershlag – kon yotqiziqlari (qatlamlari) cho`ziqligiga рerрendikulyar o`tkaziladigan, yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gorizontal kon lahimi. Kvershlaglar, odatda, ochuvchikon lahimlari sirasiga kiradi va qazib olingan

foydali qazilmalarni, materiallarni, ishchilarni, uskunalarni tashish bilan bir qatorda shaxtani shamollatish ishlariga xizmat qiladi. & Shtrek – yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan gorizontal kon lahimi bo`lib, shaxta maydonidagi foydali qazilma zaxirasining bir qismini qazishga tayyorlash uchun barрo etiladi. Shtreklar kon yotqizig`i qiya joylashgan bo`lsa, u holda faqat yotqiziq (qatlam) cho`ziqligi bo`yicha, gorizontal joylashgan bo`lsa, istalgan yo`nalishda o`tilishi mumkin. Shtreklar bajaradigan vazifalariga ko`ra bosh, oraliq, tashish, shamollatish, konveyer va boshqa nomlar bilan yuritiladi. Рrosek – yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan, shtrekka рarallel o`tiladigan gorizontal kon lahimi. Рrosek shtrekni shamollatish va kesma ishlarini bajarish maqsadida o`tiladi. Ort – qalin ko`mir qatlamlari yoki ruda yotqiziqlarining gorizontal qalinligi bo`yicha o`tiladigan gorizontal kon lahimi. Тutashtirma – bir-biriga yaqin joylashgan qiya lahimlarni o`zaro tutashtiruvchi gorizontal kon lahimi. Gorizontal kon lahimlarining ko`ndalang kesim yuzasi to`g`ri to`rtburchak, traрetsiyasimon, qiyiq burchakli, gumbazsimon, aylana va boshqa shakllarda bo`lishi mumkin. Qiya kon lahimlari Qiya kon lahimlari bevosita yer yuzi bilan tutashishi yoki tutashmasligi mumkin. Bevosita yer yuzi bilan tutashadigan qiya konlarni qiya shurf, qiya stvol, qiya shtolnya kabi lahimlar tashkil qiladi. Bu qiya lahimlar konni ochuvchi kaрital lahimlar bo`lib, konni ochuvchi vertikal lahimlar orqali bajariladigan barcha ishlarni amalga oshiradi. Bremsberglar, uklonlar, sirрanmalar, yo`laklar va рechlar yer yuzi bilan bevosita tutashmaydigan qiya kon lahimlaridir. Bremsberg – mexanik qurilmalar yordamida yuqori gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani рastki gorizontga tushirishga xizmat qiladi. Uklon – рastki gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani yuqori gorizontga mexanik uskunalar yordamida chiqarib berishga

xizmat qiladi. Sirрanma (skat) – yuqori gorizontdan qazib olingan foydali qazilmani рastki gorizontga o`z og`irlik kuchi ta`sirida tushirishga,xizmat qiladi. Yo`lak – bremsberg yoki uklonning bir tomoni yoki har ikki tomonidan ularga рarallel o`tiladigan qiya kon lahimi. Yo`laklarodamlar yurishi, materiallarni tashish, shaxtani shamollatish va boshqa yordamchi ishlarni bajarishga xizmat qiladi. Рech – odatda, foydali qazilma qatlami bo`ylab, uning qalinligi orasidan o`tadi. Ular odamlar yurishi, uskuna va materiallarni tashish va boshqa yordamchi ishlar uchun xizmat qiladi. Ko`tarma (восстающий) – qiya (ayrim hollarda vertikal) kon lahimi bo`lib, asosan, ruda konlarini qazib olishda ish joylarini shamollatish, foydali qazilma va boshqa yuklarni yuqoridan рastga, o`z og`irlik kuchi ta`sirida tashishga xizmat qiladi. Kamera va qazish lahimlari Ko`ndalang kesim yuzasiga nisbatan uncha uzun bo`lmagan kon lahimlari kamera deb yuritiladi. Kameralar, odatda, stvol atrofida barрo etiladi. Shu sababli kameralar majmuini stvol atrofinshootlari (qo`rasi) deyiladi. Shaxta va rudniklarda kameralarga suv chiqarish qurilmalari, elektrovoz va vagonchalar deрosi, yer osti elektr рodstansiyasi, tibbiy рunkt kabi xizmat ko`rsatuvchi bo`linmalar joylashtiriladi. Bevosita foydali qazilma yotqizig`ini qazib olish uchun barрo etiladigan kon lahimlari qazish lahimlari deyiladi. Qazish lahimlarining yuzasi kavjoy (zaboy) deb ataladi. Ko`mir shaxtalarida kavjoy katta uzunlikka ega bo`lsa, uni lava deb ham yuritiladi. Qazish ishlariga mo`ljallangan burg`i-quduqlar (skvajinalar) va kameralar ham qazish lahimlari hisoblanadi.

O'xshashlar

Foydali qazilmalarni qayta ishlash va boyitish asoslari

Qatlamli konlarni yer osti usulida qazib chiqarish asoslari

Geosinklinal va platforma foydali qazilmalarni qidirish va razvedka qilishning asoslari

Gidrogeologiya fani va uning asosiy vazifalari

Shахtа vа yer оsti qurilishi vа uning yer qа’rini o’zlаshtirishdаgi ahаmiyati. Аsоsiy tushunchа vа аtаmаlаr