Geosinklinal va platforma foydali qazilmalarni qidirish va razvedka qilishning asoslari - Geologiya - Referatlar

Geosinklinal va platforma foydali qazilmalarni qidirish va razvedka qilishning asoslari

Yuklangan vaqt:

15.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60 KB

Ko'chirib olish

Geosinklinal va platforma foydali qazilmalarni qidirish va razvedka qilishning asoslari Reja: 1. Geosinklinal va platforma viloyatlari haqida umumiy tushuncha 2. Foydali qazilmalarni qidirish va razvedka qilishning asoslari

Yer qobig`ining geosinklinal zonalariga nisbatan tinch tektonik rejimda bo`lgan qismi platforma deb ataladi. Platformalar katta-katta maydonlarni egallaydi. Platformalar ikki qavatdan iborat bo`lib, pastki qavati burmalangan cho`kindi, yoxud metamorfik yoki magmatik jinslardan tuzilgan bo`ladi. Ustki qavati gorizontal yotgan cho`kindi jinslardan iborat. Ustki qavati - chexol, pastki qavati - fundament deb ataladi. Yer qobig`ining uzoq vaqtlar cho`kindi jinslar to`planadigan va platformalar orasida joylashgan, aktiv tektonik xarakatlar bo`lib turadigan qismi gyeosinklinal deb ataladi. Geosinklinal yer qobig`ining asosiy geotektonik elementlaridan biri bo`lib, u platformaning aksini tasvirlovchi zonadir. Geosinklinal rayonlarda turli-tuman, kuchli tektonik xarakatlar vujudga kelishi sababli gorizontal xolda yotgan qatlamlar burmalanadi, egiladi va ayrim joylarda uziladi. Platforma- Yer po`stining sust xarakatchan qismi bo`lib, qit`adagi asosiy qurilmalardan biri. Bir necha mln km2 maydonni ishg`ol etadi. Burmali o`lkalar o`rnida paydo bo`ladi. Platformaning tuzilishida, odatda ikki struktura qavati qatnashadi. Pastki qavat kuchli burmalanishga uchragan metamorfik va vulkan jinslaridan tashkil topgan bo`lib, ularning ichida ko`plab intruziyalar mavjud. Yuqori qavat (cho`kindi qoplama burmalanishga va metamorfizmga uchramagan, oralarida intruziyalar bilan kesilmagan sayoz dengiz, laguna va kontinental yotqiziqlardan, goxida vulkon jinslaridan iborat) 3-7 qalinlikda bo`ladi. Cho`kindi qoplam jinslari deyarli gorizontal xolatda yotadi. Ular turli tartibdagi kichik intensiv strukturalar bilan murakkablashadi. Platformalarda nisbatan intensiv burmalanish quyidagi joylarda kuzatiladi: 1) tarkibida tuz yotqiziqlari bo`lgan cho`kmalarda, 2) qo`shni burmalari o`lkalarga tutash chet qismlarida, 3) avlokogenlarda, 4) platforma asosidagi katta amplitudali yoriqlarga yondoshgan qismlarda. Asosidagi tog` jinslarining yoshiga qarab qadimgi va yosh platformalarga bo`linadi. Qadimgi platformaning asosi arxey va proterazoy eralarida hosil bo`lgan tog` jinslaridan tashkil topgan bo`lib, yuqori qoplam keyingi eralarga mansub jinslardan tuzilgan. Bunday platformalarga Sharq, Yevropa, Sibir, Shimoliy Amerika, Xitoy-Koreya, Xindiston, Afrika, Avstraliya, Janubiy Amerika va Antarktida

platformalari kiradi. Yosh platformalarning asosi paleozoy jinslaridan tashkil topgan. Ustki qoplam jinslari yuqori paleozoy, mezozoy va kaynazoy jinslaridan tashkil topgan. Yosh platformalarga G`arbiy Sibir, Turon va Skif plitasi, G`arbiy Yevropa va boshqalar kiradi. Ba`zan cho`kindi qoplam bilan asosi orasidagi oraliq jinslar guruxi yotadi. Platformalarda magmatik jarayonlar kuzatiladi, ammo u burmali o`lkalardagi kabi kuchli kechmaydi. Magmatizm maxsulotlari nisbatan bir xil tarkibda bo`lib, bazalt magmasining maxsulidir. Platformalarda seysmik aktivlik juda sust, faqat yirik yer yoriqlari va kushni burmali ulkalarga tutash joylarda ancha kuchlidir. Issiqlik oqim darajasi burmali o`lkalardagiga nisbatan 2-4 marta kichik. U yosh platformalarda qadimgi platformalardagiga nisbatan yuqoridir. Qalqon va burmali o`lkalarga tutashgan perikraton cho`kma va plita platformaning eng yirik tektonik qurilmalari bo`lib hisoblanadi. Yuqorida zikr qilingan barcha xususiyatlar kontinental platformalarga xosdir. Ular zamindagi yer po`stining qalinligi 30-60 km ni tashkil qiladi. Kontinental platformalardan tashqari okean platformalari xam mavjud, ular joy tuzilishiga nisbatan tekis bo`lgan okean tubida joylashgan. Okean platformalari ostidagi yer po`stining qalinligi 5-7km dan oshmaydi, uning tarkibida granit qatlam yuk, cho`kindi qoplam yotqiziqlarining qalinligi juda yupqa (0,2 - 1,0km gacha), ancha mo`rt, yoshi yura davridan nariga o`tmaydi, tekis yotadi. Faollashgan platforma - tezligi va qarama-qarshiligi jixatidan burmalanish o`lka xarakatlariga tug`ri keladigan jadal tektonik xarakatlar natijasida qayta jonlangan platforma yoki uning bir qismi. Turg`un yoki nisbatan tekislashgan platforma qurilmalarining o`rnida burmali tog` inshootlari shakllanadi. Faollashgan platformalar uchun tog`ara cho`kma va bukilmalar orqali ajralib turgan juda baland palaxsa tog` va tog` tizimlari ayniqsa xosdir. Cho`kindi qoplam jinslari va tog`ara cho`kma molassasining burmalanishi sust va o`rtacha bo`lib, faqat yoriqlar bo`ylab kuchliroqdir. Ko`tarilma va cho`kmalar o`zaro uzilma xilidagi yoriqlar orqali bir- biridan ajragan o`lkalarning chet qismlari bo`ylab uzilmalar avj olgan. Platforma qoplamasi - platformalarning yuqori qurilma qavati, asosan cho`kindi jinslardan tashkil topgan, kristallashgan (qadimgi platformalarda) yoki burmalangan

(yosh platformalarda) asos ustida yotadi. Ba`zan qoplama tarkibida magmatik maxsulotlar uchraydi. Platforma qoplamasining metamorfizmga uchramagan jinslari deyarli gorizontal xolda yotadi; u platforma asosida keskin nomuvofiqlik va stratigrafik tanaffus orqali ajraladi. Yosh platformalarda tanaffus vaqti uncha uzoq emas. Ko`pincha platforma asosi va qoplama orasida oraliq kompleks jinslari yotadi, bu ba`zi bir yosh platformalarga ayniqsa xos. Geosinklinal - tektonika va umuman geologiyaning asosiy tushunchalaridan biri. Olimlarning qayd qilishicha, geosinklinal turlari ko`p va xilma-xildir: Parageosinklinal, ortoyegsinklinal, evgeosinklinal, miogeosinklinal, va xakozolar. Xozirgi vaqtda geosinklinal tushunchasining umumiy, ko`pchilik tadqiqotchilar qabul qilgan yoki tan olgan ta`rifi yuq. Geosinklinal-yer po`stining eng xarakatchan, yoriqlarga boy, yotqiziqlar katta qalinlikka (15-20 km) ega bo`lgan qismi. Geosinklinalning asosiy xususiyatlaridan biri-uning rivoj-lanishida turli bosqichlarning mavjudligi. Geosinklinal dastlabki bosqichida keng, chuqur dengiz xavzalarida shakllanadi, ularning ichida ayrim ko`tarilmalar, urtaliq massiv va suv osti bazalt vulkanlari paydo bo`ladi. O`rta bosqichda qayt qilingan xavzalar o`rnini ko`tarilmalar egallaydi. Geosinklinal bosqichining so`ngi bosqichida esa umumiy ko`tarilish sodir bo`ladi, ko`pchilik bukilmalar tutashadi. Ushbu jarayonlar natijasida ular burmali tog` inshoatlariga aylanadi. Keyingi yillarda litosfera plitalarining tektonikasi goyasining rivojlanishi munosabati bilan geosinklinalga yangicha ta`rif berilmoqda. Ushbu goyaga asosan geo-sinklinal litosfera plitalarining o`zaro to`qnashgan joyi bo`lib, u yerda geosinklinal jarayoni kechadi. Bu jarayon surilayotgan okean plitasining suvsizlanishi va qayta erishi xisobiga xamda magmatik qayta o`zgarish, metamorfizm va to`qnashayotgan plitalar old qismlarining shakl o`zgartirishi evaziga kontinental yer po`stining paydo bo`lishida ifodalanadi. Zilzila . Yer po`stining silkinishi zilzila deyiladi. Yer yuzasini yemiruvchi, buzuvchi zilzilalarning 68% ga yaqini Pireneyya, Alp, Apennin, Karpat, Bolqon, Kavkaz tog`lariga va O`rta Osiyoning tog` tizmalariga, ximolay tog`lariga, qolgan 28% i tinch okean xalqasiga to`g`ri keladi. Bular seysmik rayonlardir. Zilzila xodisalarini o`rganuvchi fan syeysmologiya deb ataladi. Zilzila yer qobig`ining ichki

qismidagi massalarning juda kuchli xarakatga kelishidan paydo bo`ladi va zilzila to`lqinlari markazdan atrofga qarab tarqaladi. Yer sirtining tebranishi, unga ichki qatlamlardan o`tib keluvchi egiluvchan to`lqining o`rilishidan kelib chiqadi. Agar to`lqin tikka urilsa, ya`ni zilzila yer sirti bilan tug`ri yoki qiyaroq burchak hosil qilsa, yer ustidagi narsalar yuqoriga ko`tarilib, pastga tushadi. Agar to`lqin qiya urilsa, yer ustidagi narsalar gorizontal xarakatlanadi, ba`zan ular qayiqqa o`xshab tebranadi. Zilzila vaqtida ba`zi to`lqin zarbalarini kishilar sezmaydi, faqat maxsus asbobgina sezadi, bunday kuchsiz zilzila xarakati mikrosyeysma , asboblarsiz seziladigan zilzila makroseysma deyiladi. Zilzila to`lqinlarini xisobga oluvchi asboblar o`rnatilgan 500 ga yaqin stantsiya yer sharida xar yili 9000 tagacha zilzilani, ya`ni soatiga bir marta zilzila bo`lishini xisobga oladi. Yerning ichidagi zilzila boshlangan markaz - gipotsyentr , uning yer yuziga tikka chiqqan joyi - fokusi - epitsyentr deb ataladi. FOYDALI QAZILMALARNI QIDIRISH VA RAZVEDKA QILISHNING ASOSLARI Dunyodagi xar qanday mamlakatni iqtisodiy saloxiyatini ko`rib chiqadigan bo`lsak, iqtisodiy bo`g`inlarining asosini konchilik sanoati egalladi. Bu esa konchilardan mavjud konlardan unumli foydalanib ularga yangi texnika va texnrologiya jalb qilishni taqozo etsa, geologlarda esa, yangi konlarni topish, ularni baxolash, topilgan konlarida doimiy razvedka ishlarini olib borishni talab qiladi. Umuman insoniyatin xar bir qazilma boyligiga nisbatan o`z talab darajasi mavjud. Mana shu talab darajasiga qarab xozirgi bozor iqtisodiyoti davrida foydali qazilma konlarini qidi-rish va razvedka qilish ishlari taqsimlanishi zarur. Konlarni qidirish va razvedka qilish jara-yonida foydali qazilmaning sifati, mikdori (va) joylashishi va shuncha o`xshash ko`pgina pa-rametrlari aniqlanadi. Shu parametrlar saosida konga texnologik sxema oldindan tanlanadi. Konlarni qidirish va razvedka qilish keng masshtabdagi gealogik s`yomka ishlaridan boshlanib, ekspluatatatsiyaviy razvedkagacha bo`lgan ketma-ketlikdagi

bosqichlarda olib boriladi. Bu ilgarigi sovet davrida 8 bosqichdan iborat qidirish va razvedka ishlari edi. O`z-bekiston respublikasi o`z mustaqilligiga erishgandan keyin 1994 yilda bu bosqichlarni yangi 6 bosqichlik takomillashgan sistemasini joriy etdi. Yangi qisqartirilgan bosqichlar bizga bozor iqtisodiyoti davrida kam mablag` sarflab, iloji boricha ko`p iqtisodiy samara olish imkonini beradi. Sovet itifoqi tuzimi davrida geologik qidiruv ishlariga ketadigan mablag`larning barchasi davlat byudjeti tomonidan qoplanar edi va barcha bosqichlar navbati bilan birin ketin bajarilardi. Bozor iqtisodiyoti davrining boshlangich qismida xam, geologik ishlariga davlat byudjetidan mablag` ajratilib turilsa xam, asta sekin bunga chek quyila boshlaydi. Misol uchun, rivojlangan chet mamlakatlarning barchasini konchilik korxonalarining buyurtmasi asosida ish olib boradilar. Geologiya razvedkasida boshqa ishlab chiqarish tarmoqlaridagi kabi, barcha ishlab chiqarish jarayonlarida ob`yektiv zaruriylik mavjuddir. Boshqarishning muxim vazifalari geologiya razvedka ishlarining samaradorligini oshirish uchun mukammalashtirilgan shart-sharoitlarni yaratishga, ularning potensillarining tadbiq qilishga, rejali vazifalarni va ularni bajarish yullarini ishlab chiqish, xalq-xo`jaligi talablariga bog`liq xolda aloxida geologik qidiruv ishlarining rivojlantirishga olib keladi. Razvedka va qidiruv ishlarini o`tkazishda ularning axamiyati - ularning bajarilish navbatiga va shu bilan birga aloxida geologik raz-vedka ishlarini vaqt bilan bog`lashdan iboratdir. Xar doim qidiruv ishlarini olib borish axamiyatiga ega bo`lgan tabiiy iqlimlarni o`rganish uchun geologik-bashoratlash, qidirish va qidiruv-razvedka ishlari ketma-ket 4 davrga bo`lib olib boriladi. 1. Davr: Mintaqaviy geologik o`rganish; A) 1:1000000—:500000 masshtabdagi xududiy geologo-geofizik tekshiruvlar; B) 1:200000—:100000 masshtabdagi xududiy geofizik, geologik-suratga olish, gidrogeologik va muxandis-geologik qidiruv ishlari. 2. Davr: 1:50000 (1:25000) masshtabdagi geologik suratga olish ishlari. 3. Davr: Qidiruv ishlari. 4. Davr: Qidiruv-baxolash ishlari.

Mintaqaviy geologik o`rganish. Bu ishlarning maqsadi: mamlakatimizning geologik tuzilishining asosiy belgilarini, maydon lokalizatsiyasini, baxolash va qidiruv ishlarini olib borishni belgilash va ularga bog`liq bo`lgan foydali qazilma resurslarini aniqlashdan iborat. O`rganish ob`yektlariga aloxida foydali qazilma xavzalari, ularning qismlari yoki samarador ma`dan xududlarini baxolash kiradi. Geologik xaritalash guruxiy metod bilan birdan bir necha o`xshash xududlarida va ulkan geologik tizimida o`tkaziladi. Xududiy geologik suratga olish va geofizik ishlar natijasida: 1:200000 masshtabdagi davlat geologik xaritasi, geofizik xaritalarining yig`masi, foydali qazilmalar xaritasi, istiqbollangan maydonlarning, foydali qazilmalarning va qidiruv ishlarining keyinchalik zarurligini ko`rsatuvchi taxrirlangan xaritalari hosil bo`ladi. Shu bilan bir qatorda talabga javob beradigan gidrogeologik va injener —geologik xarita tuziladi. Bashoratlangan resurslarning zaxiralari ma`dan tugunlari maydonlariga bog`liq bo`ladi va R3 (tasniv) buyicha tasnivlanadi. Aloxida mukammalashtirilgan uchastkalar R2 kategoriya bo`yicha baxolanadi. Bashoratlangan resurslarni R3 kategoriya buyicha baxolanayotganda, bashoratlangan ko`rinishdagi foydali qazilmaga xalq xo`jaligining talablari xisobga olinishi kerak, shu bilan bir qatorda sotsial —iqtisodiy va iqtisodiy geografik omillarning kapital sarpoyalarining mumkin bo`lgan xajmlarda va mineral xom — ashyoning yangi manba`larini o`zlashtirish vaqtiga ta`siri xam xisobga olinishi kerak. 1:50000 (1:25000) masshtabdagi foydali qazilmalarning umumiy qidiruvlari bilan geologik suratga olish ishlari. Bu davrda ishlar samaradorli ma`dan tushunchalarida ularning metallagonik xususiyatlari va extimollik darajasi yukori bo`lgan foydali qazilma komplekslari xududida olib boriladi. Bular o`z ichiga quyidagilarni oladi: — Turli maydonli geofizik tadqiqot usullari; — Turli masofa usullarining yechimi va materiallarning ishlatilatilishi; — Maxsus geologik marshrutlar, metallogostratigrafik, mineral —petrografik va

geoximik tadqiqotlari, ximikli va geoximik namunalarini tanlashi bilan; — Geomorfologik suratga olish, iqlim, qirqimlarning tasviri va lanshaftni xaritalash; — Xaritalangan quduqlarni burg`ulash; — Umumiy izlanishning maqsadi: kon maydonlari va katta qazilmalarning oddiy geologik tuzilishini topish va istiqbolli ma`danli maydonlarni qamrab olish va chegaralash. Qidiruv ishlari ayni paytda berilgan foydali qazilma konlarini xajmi ko`pligiga qaratilgan. Umumiy qidiruvlar vazifasiga — Xamma aniqlangan anomaliyalar va anamal zonalar, foydali minerallar aniqanganligi va kon aniqligi, ularning geologik tabiatini aniqlashi, mineral — geologik xususiyatlari, strukturali elementlar va maxalliy jinslar bilan bog`langanligini va yumshoqlangan jinslarning tekshiruvchi; — Aniklangan masshtabdagi samaradorli maydonining va konning R2 kategoriya bo`yicha bashoratlangan resurslari xisobi bilan baxolanishi; Geologik suratga olish natijasida: 1:50000 masshtabdagi geologik xarita, bashoratlangan foydali qazilmalarning komplekslarining maxsuslashgan geoximik va boshqa maxsuslashgan xaritalari, shu bilan bir qatorda geologik suratga olish natijasida olingan, bashoratlangan xaritasi va yangi ma`lumotlar xisobi bilan samaradorlik ma`dan tugunlarining resurslari baxosi aniqlanadigan xaritalar tuziladi. Agar foydali qazilmalar qazib olish uchun yetarli (darajada) chuqurlikda joylashgan bo`lsa, u xolda samaradorli ruda tugunlari chegaralarida chuqurlikni geologik xaritalash ishlari olib boriladi. Chuqurlikni geologik xaritalash natijasida: fundament yuqorisining xaritasi, ularning chuqurlik xaritasi ular bashoratlangan xarita bilan R3 kategoriya buyicha bashoratlangan samaradorli ma`dan tugunlari baxosi xaritasi tuziladi va qidiruvning chuqurlikdagi aniqligi buyicha istiqboli yuqori maydonlarni chegaralash amalga oshiriladi. Foydali qazilmalarning umumiy qidiruvi chuqurlikni geologik xaritalash va geologik suratga olish jarayonida ularning yaroqligi, zaruriyligi tasdiqlangan

samaradorli ma`dan tugunlari maydonlarida olib boriladi. Geologik tuzilishi murakkab bo`lmagan xududlarda va katta o`lchamdagi qazilma konlarida qidiruv ishlari 1:200000 masshtabli geologik suratga olishlari yakunlangandan so`ng darxol amalga oshiriladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. Islomov O.I. “Umumiy geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 2. Shoraxmedov SH.SH. “Umumiy va tarixiy geologiya” «O`qituvchi» 1989 yil. 3. Qurbonov A.S. “Geologiya” «O`qituvchi» 1991 yil. 4. www.ziyonet.uz 5. www.qmii.uz

O'xshashlar

Foydali qazilmalarni qidirish usullari

Qidirish va razvedka qilishning geologik xujjatlashtirish

Foydali qazilma konlarini razvedka qilishning asosiy usulalari va vazifalari. Qidirish va razvedka qilishning geologik hujjatlashtirish gidrogeologiya fani va uning asosiy vazifalari

Foydali qazilmalarni qayta ishlash va boyitish asoslari

Geosinklinal va platforma viloyatlari haqida umumiy tushuncha