logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Geologiya
  4. Shахtа vа yer оsti qurilishi vа uning yer qа’rini o’zlаshtirishdаgi ahаmiyati. Аsоsiy tushunchа vа аtаmаlаr

Shахtа vа yer оsti qurilishi vа uning yer qа’rini o’zlаshtirishdаgi ahаmiyati. Аsоsiy tushunchа vа аtаmаlаr

Yuklangan vaqt:

27.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

349.5 KB
Ko'chirib olish
Shахtа vа yer оsti qurilishi vа uning yer qа’rini o’zlаshtirishdаgi ahаmiyati. Аsоsiy tushunchа vа аtаmаlаr Reja: 1. Tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari 2. Bog’langan mustahkam tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari 3. Sochiluvchi tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari Tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari Tog’ jinslari mexanikasi — bu tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari va konchilik ishlari jarayonida sodir bo’layotgan hodisalar to’g’risidagi umumiy ma’lumotdir. Bu hodisalarga quyidagilar kiradi: tog’ jinslarining kuchlanish holati, tog’ jinslarining ochilgan yuzasi turg’unligi, ularning yemirilish turlari va miqdori, kon bosimining nomoyon bo’lishi va boshqalar. Bu hodisalar tavsifi, konchilik ishlari sharoiti va turlariga hamda tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlariga bog’liqdir. Mineral deb - tog' jinslarining tarkibini tashkil qiluvchi bir yoki bir necha elementlarning fizik - kimyoviy sharoitlarda paydo bo'lgan birikmasiga aytiladi. Tog' jinsi deb - bir yoki bir necha minerallarning tabiiy birikmasiga aytiladi. Tog’ jinslari o’zining paydo bo’lish jarayonlari bo’yicha: magmatik, metamorfik va cho’kindi turlariga bo’linadi. Tog’ jinslari strukturasi (ichki tuzilishi), bog’lanish (mexanik tuzilishi) tavsifi bo’yicha uch guruhga bo’linadi: 1. Qoyali zarrachalari qattiq yoki qayishqoq molekulyar bog’lanishli kuchlar yoki ustida yotgan tog’ jinslari bosimi yordamida bog’langan. 2. Bog’langan (loyli) zarrachalar loyli mineral va suv-kolloid yupqa pardalar bilan bog’langan. Bunday tog’ jinslari juda yuqori mayinlik(plastikli)dagi o’ziga xos xususiyatga ega. 3. Sochiluvchi tog’ jinsini tashkil qiluvchi zarrachalari bir-biri bilan ishqalanish kuchlari hisobiga bog’langan. Bog’langan va sochiluvchi tog’ jinslarini suv bilan to’liq to’yintirilsa, mayda zarrachalari yuqori harakatlanuvchi xususiyatga ega bo’lib, suzuvchi tog’ jinslariga aylanadi. Tog’ jinslari oddiy (bir mineral) va murakkab (ko’p mineralli) turlarga bo’linadi. Bir mineralli tog’ jinslariga ohaktosh, marmar, toshtuz, toshko’mir, ko’p mineralli tog’ jinslariga esa granit, slanets, sienit, gabbro va boshqalarni misol keltirishimiz mumkin. Tog’ jinslarini aniqlovchi belgilari – bu ularning mineral tarkibi va tuzilishidir. Tog’ jinslarining mineral tarkibi har bir mineralning foiz (%) miqdori bilan belgilansa, tuzilishi esa struktura va teksturasi bilan belgilanadi. Tog’ jinsini tashkil qiluvchi mineral agregatlari holati , o’lchami va mineral zarrachalari shakliga tog’ jinsi strukturasi deyiladi. Tog’ jinslari strukturasi bo’yicha kristalli, oynasimon, porfirli va siniq bo’lakchali turlarga bo’linadi. Tog’ jinslarini tashkil qiluvchi minerallarning bir-biriga nisbatan joylashishi tog’ jinslari teksturasi deyiladi. Tog’ jinslari teksturasi bo’yicha yaxlit(massivli), g’ovakli va qatlamli bo’ladi. Tog’ jinslarining tuzilishi, mineral tarkibi paydo bo’lish sharoitiga bog’liq bo’lib, bu tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlariga ya’ni g’ovakligi, zichligi, mustahkamligi, qayishqoqligi, yumshanuvchanligi, eruvchanligi, issiqlik o’tkazuvchanligi va boshqa xususiyatlariga bog’liqdir. Cho’kindi tog’ jinslarining mustahkamligi, bog’lovchi sement tarkibi bilan aniqlanadi. Bog’lovchi sementlar kremneyli (juda mustahkam), karbonatli, loyli, loyli-gipsli bo’ladi. Loyli minerallar tog’ jinslarining mayin(plastikligi)ligini oshiradi va mustahkamligini kamaytiradi. Mineral tarkibi bir xil bo’lgan tog’ jinslarining mayda zarrachalarini mustahkamligi, yirik zarrachalariga nisbatan yuqori bo’ladi. Cho’kindi va metamorfik tog’ jinslarining qatlamli teksturasi, uning anizotropligini, ya’ni tog’ jinsi xususiyatlari miqdori va har xil yo’nalishda o’zgaruvchan bo’lishini ko’rsatadi. Misol uchun qatlamli tog’ jinslarining siqilish chegaraviy mustahkamligi, qatlamlangan bo’yiga nisbatan 1,5-1,7 marta kichik bo’ladi. Yuqorida bayon etilgan jumladan shunday xulosaga kelsak bo’ladi: yer osti lahimlari o’tiladigan tog’ jinslari massivi juda murakkab va xilma xildir. Shuning uchun tog’ jinslarining fizikmexanik xususiyatlari to’liq o’rganilishi talab qilinadi. Tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari asosan kon lahimining turg’unligi, mustahkamlagichning yuklama qabul qilib olish qobiliyati, lahim o’tish usullarining qo’llash sharoitlari va samaradorligini to’g’ri baholash imkonini beradi. Tog’ jinslarining eng muhim fizik-mexanik xususiyatlari bu ularning g’ovakligi, zichligi, hajmiy og’irligi va namligidir. Bog’langan mustahkam tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari Tog’ jinslarining solishtirma og’irligi. Tog’ jinslarining solishtirma og’irligi deb - tog’ jinsi og’irligining uning qattiq fazadagi hajm birligiga aytiladi. bu yerda: -tog’ jinsining solishtirma og’irligi, g/sm 3 ; -tog’ jinsi namunasining qattiq fazasi og’irligi, g; -tog’ jinsi namunasining qattiq fazasi hajmi, sm 3 ; Tog’ jinsining solishtirma og’irligi, tog’ jinsi tarkibidagi minerallar yig’indisiga teng. bu yerda: - tog’ jinsining solishtirma og’irligi, g/sm 3 -tog’ jinsi tarkibidagi minerallar soni; -mineralni solishtirma og’irligi, g/sm 3 ; -tog’ jinsi umumiy hajmidagi mineral egallagan nisbiy hajmi Zichlik. Tog’ jinsi zichligi deb uning vaznini hajm birligi nisbatiga aytiladi. bu yerda: ρ -tog’ jinsi zichligi, g/sm 3 ; M -tog’ jinsi vazni, g; V -tog’ jinsi na’munasining hajmi, sm 3 ; Magmatik tog’ jinslari zichligi eng yuqori, cho’kindi tog’ jinslari zichligi esa kichikroq hisoblanadi. Yer qobig’ining o’rtacha zichligi 5,52, yer yuzasi qatlamlari zichligi esa 2,27 ga teng. Hajmiy og’irlik. Tog’ jinsi hajmiy og’irligi deb tog’ jinsi namunasi og’irligining tabiiy holatdagi hajmi nisbatiga aytiladi. bu yerda: γ -tog’ jinsining hajmi og’irligi, g/sm 3 G -namunaning (tog’ jinsining) tabiiy holatdagi og’irligi, g; V -tog’ jinsining to’liq hajmi (yoriqliklar va bo’shliqlar qo’shilgan holatda), sm 3 Tog’ jinslarining g’ovakligi. Quruq tog’ jinsining qattiq faza bo’laklari orasidagi bo’shliqlar yig’indisiga tog’ jinsi g’ovakligi deb ataladi. Bo’shliq o’lchami bo’yicha quyidagi turlarga bo’linadi: - o’ta kapillyar, o’lchami 0,1mm va undan katta. O’ta kapillyar bo’shliqlarda bir xil suyuqlik harakati asosan og’irlik kuchi yoki bosim ta’sirida gidrodinamikaning oddiy qonuni bo’yicha amalga oshadi. - kapillyar, o’lchami 0,0002mm dan 0,1 mm gacha. Bu bo’shliqlarda suyuqlik og’irlik kuchi qarshiligini yengib, yuza molekulyar kuch ta’sirida harakat qiladi. - eng mayda kapillyar, tirqish o’lchami 0.0002mm dan kam. Bu bo’shliqlar suyuqlik o’tkazmaydi, chunki suyuqliklar bo’shliq devorlari bilan chambarchas bog’langan. Tog’ jinslarining umumiy g’ovakligi (o’lcham birligi bo’lmagan) g’ovaklik koeffitsiyenti bilan baholanadi. Bu koeffitsiyent bo’shliqlar hajmining tog’ jinsi qattiq qismi nisbatiga teng: bu yerda: n - g’ovaklik koeffitsiyenti ∆V -tog’ jinsi umumiy bo’shliqlar hajmi, sm 3 V 1 - tog’ jinsi qattiq qismi hajmi, sm 3 G’ovaklik koeffitsiyentining miqdori quyidagicha: ohaktosh va qumtoshlar uchun 0,1-0,15; qumlar uchun 0,3-0,5; loylar uchun (tuproq uchun ham) 0,7-1,0. G’ovaklik tog’ jinsi xususiyatlarining asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. G’ovaklik koeffitsiyenti tog’ jinslarining fizik, mexanik, issiqlik, gidravlik va boshqa xususiyatlariga bog’liqdir. G’ovaklik koeffitsiyenti tog’ jinslari zichligiga hajmiy og’irligiga bog’liq holda uni quyidagicha ifodalash mumkin: Bunda g’ovaklik koeffitsiyenti tog’ jinsi zichligi va hajmiy og’irligi funksiyasi bo’lib, bo’shliqlarning umumiy hajmini ifodalaydi, lekin ularning o’lchamlarini xarakterlamaydi. Bo’shliq o’lchamlariga, tog’ jinslarining quyidagi gidravlik xususiyatlari bog’liqdir: suv o’tkazmovchanlik, namlik, yumshanuvchanligi va boshqalar. Yumshanuvchanlik. Zich tog’ jinsining yumshanuvchanligi deb yumshatish natijasida (maydalash, massivdan ajratish) tog’ jinsi hajmi uning massivdagi hajmiga (yumshatgunga qadar) nisbatan ko’payishiga aytiladi. Tog’ jinslari yumshanuvchanligi yumshanuvchanlik koeffitsiyenti bilan baholanadi. bu yerda: - yumshanuvchanlik koeffitsiyenti - yumshatilgan tog’ jinsi hajmi, m 3 - tog’ jinsining massivdagi hajmi, m 3 Tog’ jinslarining asosiy mexanik xususiyatlariga tog’ jinslari mustahkamligi va buziluvchanligi ham kiradi. Tog’ jinslarining mustahkamligi - bu ularninig yemirilishga (burg’ilash, portlatish, kesish va hakozo) bo’lgan qarshiligidir. Tog’ jinslarining mustahkamligi - mustahkamlik koeffitsiyenti bilan aniqlanadi. Konchilik ishlarida keng qo’llanadigan tasnif professor M.M. Prodotyakonov tomonidan 1910-yili ishlab chiqilgan tog’ jinslarini parchalanishiga oid tasnif hisoblanadi va u ( f) bilan belgilanadi. f – bu tog’ jinslarining birlikka qabul qilingan boshqa tog’ jinsiga nisbatan mustahkamlik ko’rsatkichi. Tog’ jinslarining mustahkamligi ularning g’ovakligi, yoriqligi, bog’langan va namligiga bog’liq bo’ladi. Katta zarrachali va g’ovakli tog’ jinslarining mustahkamligi mayda zarrachali tog’ jinslariga nisbatan pastroq bo’ladi. Tog’ jinsining ichki bo’shliqlaridagi suv uning mustahkamligini pasaytiradi. Tog’ jinslari siqilganda yuqori mustahkamlikka ega bo’ladilar (R 2 ) va cho’zilishga esa mustahkamligi pastroqdir (R 1 ). Tog’ jinslarining bir o’q bo’ylab, ikki o’q bo’ylab va uch o’q bo’ylab siqilish kuchlanishi holatlarida bo’ladi. Ikki o’q bo’ylab siqilishni gorizontal lahim tik devorlarida mavjud bo’lsa, uch o’q bo’ylab, ya’ni har tamondan siqilgan holatda yer qa’risidagi teginilmagan tog’ jinsi massiviga xosdir. R 2 °°° - miqdori R 2 va R 2 °° miqdoridan ancha yuqori bo’ladi. Misol uchun ohaktosh uchun R = 2600 kg/sm 2 bo’lsa, R 2 °°° = 13000 kg/sm 2 ga tengdir. bu yerda: R 2 − tog’ jinslarining siqilish kuchlanishi; R 2 °° − tog’ jinslarining ikki o’q bo’ylab siqilish kuchlanishi; R 2 °°° - tog’ jinslarining hajmiy siqilish kuchlanishi; Tog’ jinslari mustahkamligi, ularga kuchlarning ta’sir ko’rsatish usuliga ham bog’liqdir (statik yoki dinamik usullar ta’sirida). Tog’ jinslari mexanik tavsifini O. Morning mustahkamlik nazariyasi asosida, tog’ jinslarining mustahkamlik pasportini tuzish yo’li bilan aniqlash mumkin. Tog’ jinslarining buziluvchanligi – bu yo’naltirilgan kuch ta’siri natijasida tog’ jinslari shakli va o’lchamlarini o’zgartirish qobiliyatiga aytiladi. Bu o’zgarishlar qayishqoqlik chegarasida plastik(qoldiq) buzilishlar yoki mo’rt buzilish sifatida sodir bo’ladi. Qayishqoqlik, mayin (plastik)lik, mo’rtlik. Tog’ jinslari qayishqoqligi deb tashqi kuch ta’sirida tog’ jinsining hajmi va shaklini o’zgarishi va tashqi kuch olingandan keyin o’zining avvalgi shakli va hajmiga qaytish qobiliyatiga aytiladi. Plastik (mayin) tog’ jinslaridan tashqi kuch olinganidan keyin buzilish alomatlarisiz qoldiq o’zgarishlarga ega bo’ladigan tog’ jinslaridir. Mo’rt tog’ jinslari – bular tashqi kuch ta’sirida ko’zga ko’rinadigan qoldiq buzilish alomatlarisiz qulaydigan tog’ jinslaridir. Bunda tog’ jinslari holati qayishqoq ham emas yoki to’liq plastik ham emas. Tog’ jinslariga yuklamalar qo’yilganda qayishqoq va plastik buzilishlar sodir bo’lishi mumkin. Shuning uchun tog’ jinslarining umumiy holati qayishqoq yoki plastik deb hisoblanadi. Tog’ jinslarining buziluvchanlik ko’rsatkichiga quyidagilar bog’liqdir: qayishqoqlik moduli (Yung moduli) E, Puasson koeffitsiyenti μ , barcha tomonlama siqilish moduli K va siljish moduli σ 0 . Qayishqoqlik moduli – bu uzunligi bo’ylab harakatlanuvchi (siquvchi yoki ∆ cho’zuvchi) kuchlanish σ va unga mos nisbiy buzilish o’rtasidagi mutanosib (proporsional)lik koeffitsiyentidir. bu yerda: ∆ l − mutloq(absolyut) cho’zilishi yoki qisqarishi, l − namunaning boshlang’ich holati uzunligi. Puasson koeffitsiyenti , μ – bu nisbiy cho ’ zilish , va nisbiy ko ’ ndalang qisqarish o’rtasidagi mutanosib (proporsional) lik koeffitsiyenti. Har tomonlama siqilish moduli K – bu har tomonlama siqish miqdori va hajmining nisbiy qisqarishi o’rtasidagi mutanosib (proporsional) lik koeffitsiyentidir. ya’ni: Siljish moduli σ 0 – urinma kuchlanish τ ni siljish burchagi bilan ifodalanuvchi siljish buzilishi bilan bog ’ lovchi ko ’ rsatkich : Tog’ jinslarining barcha asosiy qayishqoqlik xarakteristikasi bir-biri bilan bog’liqligi quyidagicha: Qayishqoqlik E, siljish va har tomonlama siqilish K modullari o’lchov birligi kg/sm 2 , SI- tizimida esa N/m 2 da. Asosiy tog’ jinslari uchun Puasson koeffitsiyenti miqdori μ =0,2÷0,4 ga teng. Tog’ jinslarining qayishqoqlik xususiyatiga: tog’ jinslarining g’ovakligi, anizotropligi, yuklama miqdori, yuklama turi va yuklamani ortib borish tezligi ta’sir ko’rsatadi. Cho’zilishda yuklama ortib borishi bilan qayishqoqlik moduli kamayadi, siqilishda esa ortib boradi, egilishda kamroq qisqaradi. Qayishqoqlik har tomonlama siqilish modullari bosimi oshgan sari oshadi. Tog’ jinslari mayinligi (plastichnost) yuklama xarakteri, yuklama ta’sirining davomiyligi va yuklamaning ortib borish tezligiga bog’liqdir. Mayin buzilishlar qayishqoq buzilishlardan farqli ravishda tog’ jinslari tuzilishi, ichki o’zgarishlar bilan ta’riflanadi. Bunda tog’ jinsi bo’laklari va zarrachalarining siljish buzilishlari ro’y beradi. Bu holatda tog’ jinsi buzilishlari va kuchlanishlari ularning geologik xususiyatlari ya’ni siljuvchanligi, relaksatsiyasi va davomiy mustahkamligiga bog’liq bo’ladi. Siljuvchanlik xususiyati bu tog’ jinsi yuklamasi doimiy bo’lganda ham buzilishlarning ortib borishidir. Relaksatsiya – bu tog’ jinsining buzilish miqdori doimiy qolganda kuchlanishning uzluksiz kamayib borishidir. Relaksatsiya davri 0 bu tog’ jinsi qayishqoqlik kuchlanishining miqdorining e (2,71) marta kamayish vaqti. Agarda relaksatsiya davri juda katta bo’lsa, u holda tog’ jinsi mo’rt deb hisoblanadi. Mayinlik nisbiy ko’rsatkichi R 0 quyidagicha hisoblanadi: bu yerda: sinov o’tkazilayotgan namunada yuklamani to’xtatgan vaqtdagi kuchlanish; − sinov o’tkazilayotgan namunada ma’lum davrdagi aniqlangan kuchlanish; Tog’ jinsining qattiqligi deb unga boshqa, qoldiq buzilish olmaydigan, tananing kirishiga qarshilik ko’rsatish qobiliyati tushuniladi. Tog’ jinslari qattiqligini aniqlashning bir nechta usuli mavjud. Bular quyidagicha: Brinellya usuli . Bu usulda chiniqtirilgan po’lat sharsimon tanani tog’ jinsi namunasiga ma’lum vaqt davomida aniqlangan yuklama bilan kirgizish. Vikkers usuli . Bu usulda to’g’ri to’rt qirrali piramidani tog’ jinsi namunasigi kirgizish. Tog’ jinsiga qattiqligini kichkina olmos piramidasi, ignani va boshqalarni kirgizish bilan aniqlash. Tog’ jinsi yemiruvchanligi deb tog’ jinsining ishqalanish jarayonida metall, qattiq qorishmalar va boshqa materiallarni yemirish qobiliyatiga aytiladi. Tog’ jinslari ishqalanish natijasida materialning yemirilish miqdori bilan tog’ jinsi yemiruvchanligi baholanadi. Tog’ jinslarining fizik–mexanik xususiyatlari yer osti kon lahimlarini o’tish jarayonlarida lahim o’lchamlarini aniqlash, burg’ilash jihozlari hamda burg’ilash asboblarini tanlash va boshqa konchilik ishlarini amalga oshirishda o’z ta’sirini o’tkazadi. Bu xususiyatlarni o’rganish va amaliyotda ularni hisobga olish, yer osti kon lahimlarini o’tishda kon ishlarini samarali bo’lishiga olib keladi. Sochiluvchi tog’ jinslarining fizik-mexanik xususiyatlari Sochiluvchi tog’ jinslarining asosiy o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu tog’ jinsi bo’laklarining tartibsiz joylashishidir. Tog’ jinsi bo’laklarining bir-biriga taya’nishi alohida tayanch nuqtalarida amalga oshiriladi, tog’ jinsi bo’laklari orasida bir necha bo’shliqlar bo’ladi, shuning uchun sochiluvchi tog’ jinslari yuqori g’ovakli hisoblanadi. Tog’ jinslarida juda ko’p siljishga imkon beradigan tayyor tekis yuzalari mavjud, cho’zuvchi kuchlarga qarshiligi yo’qligi va siljish kuchlariga cheklangan qarshiligi (ishqalanish kuchlarining borligi uchun) borligi bilan ta’riflanadi. Sochiluvchi tog’ jinslarining granulometrik tarkibi bu sochiluvchi tog’ jinslari har xil o’lchamdagi bo’laklarining (og’irligi bo’yicha) nisbiy miqdoridir. Har xil o’lchamdagi bo’laklar odatda diametri bo’yicha millimetr(mm)da aniqlanadi. Sochiluvchi tog’ jinslarining granulometrik tarkibi Sochiluvchi tog’ jinslarining granulometrik tarkibi g’ovaklik, siqilish va siljishga qarshilik ko’rsatishi, mayinlik(plastik), suv o’tkazuvchanlik va boshqa fizik–mexanik xususiyatlarini aniqlaydi. Sochiluvchi tog’ jinsi tarkibini sito tahlili usuli bilan ham aniqlanadi. Uyilma og’irligi –bu sochiluvchi tog’ jinsining hajm birligidagi og’irligidir. Sochiluvchi tog’ jinsi uyilma og’irligi: tarkibidagi tog’ jinslarining solishtirma og’irligiga, bo’laklarning kattaligiga, granulometrik tarkibiga, namlik va zichlanganlik darajasiga bog’liqdir. Sochiluvchi tog’ jinslari uyilma og’irligi ularni tashishda, saqlashda va joylashtirishda qo’llaniladi. Sochiluvchi tog’ jinslarining tabiiy qiyalik burchagi. Sochiluvchi tog’ jinslarining tabiiy qiyalik burchagi deb ularni erkin to’kish natijasida hosil bo’lgan gorizontga nisbatan yuza tekisligidagi qiyalik (yon bag’ir) burchagiga aytiladi. rasm. Sochiluvchi tog’ jinsining qiyalik yuzasi tabiiy burchagi. Yuqoridagi rasmdan quyidagilarni aniqlash mumkin: chegaraviy muvozanat vaqtida T= F yoki Qsin α = F cos α bu yerda: F 1 − AB yuza tekisligi bo’ylab bo’lakchalarni siljishdagi ishqalanish koeffitsiyenti. Bu tenglikdan Bu koeffitsiyentni biron bir φ burchak tangensi deb hisoblasak, u holda tg α = tg φ yoki α 0 = φ . Bu yerda φ burchagi sochiluvchi tog’ jinsining ichki ishqalanish burchagi deb ataladi. Bu esa uyumning tabiiy qiyalik (yon bag’ir) burchagi α o ga teng. Ichki ishqalanish burchagi miqdori bo’laklarning kattakichikligiga, ularning shakli va namligiga bog’liqdir. Sochiluvchi tog’ jinslari bo’laklarining kattaligi ichki ishqalanish burchagi miqdorini yuqoriligini ta’minlasa, bo’lakchalarining dumaloqliklari ichki ishqalanish burchagining pasayishiga olib keladi. Sochiluvchi tog’ jinslarining siqiluvchanligi Sochiluvchi tog’ jinslari o’zining yuqori siqiluvchanligi bilan ajralib turadi va bular quyidagilarga bog’liq: - mineral zarrachalarining siqiluvchanligiga, - zarrachalarning qulayroq joylashtirish hisobiga, - tog’ jinslari g’ovakligining kamayishiga, - bir-birini bosishi natijasida zarrachalar yuzasini qamrab olgan suv pardalarini qalinligini kamayishiga. Sochiluvchi tog’ jinslari siqiluvchanliklari, ularning hajmini o’zgarishi va tog’ jinslarining g’ovaklik koeffitsiyentini kamayish hisobiga paydo bo’ladi. Sizish koeffitsiyenti. Sochiluvchi tog’ jinslarida suv harakatini quyidagi formula orqali ifodalash mumkin. bu yerda: Q-tog’ jinsi orqali sizib o’tadigan suvning hajmi, m 3 K-sizish koeffitsiyenti; f -tog’ jinsi ko’ndalang kesimi maydoni miqdori i- gidravlik qiyalik yoki gradient, (suv bosimi yo’qotilishining sizish yo’li uzunligiga nisbati bilan o’lchanadi). t-sizish vaqti, kun. Agarda suv sarfini vaqt birligi va ko’ndalang kesim maydoni (sizish tezligi) nisbati orqali ya’ni q bilan belgilasak, u holda ko’rinishda bo’ladi. Bu yerda gidravlik gradient i=1 ga teng bo’ladi, u holda q= K bo’ladi. Sizish koeffitsiyenti m/kun, sm/kun bilan ifodalanadi. Suzuvchi tog’ jinslari tushunchasi . Sochiluvchi tog’ jinslarida suv harakati natijasida gidrodinamik bosim hosil bo’ladi va buning ta’sirida tog’ jinslari bo’laklarining muallaq (vzveshennoe) holatini suspenziya (zarrali eritma) ga aylantiradi. Bunaqa suspenziya xususiyatlari ideal suyuqlik xususiyatlariga yaqin va tog’ jinsi bo’laklari juda kam siljituvchi kuch ta’sirida ham bir-biriga nisbatan qarshiliksiz harakat qilishi mumkin. Natijada tog’ jinslari oquvchanlik xususiyatiga ega bo’ladi va bunday tog’ jinslari suzuvchi tog’ jinslari deb aytiladi. Tog’ jinslarining issiqlik xususiyatlari . Tog’ jinslarining harorati yer yuzasidan chuqurlashgan sari ortib boradi. Jahon miqiyosida kon ishlarining chuqurligi 3,5km dan oshib, 4km ga yaqinlashdi. Misol uchun Ist Rend firmasida konchilik ishlari chuqurligi 3360m ni tashkil qiladi va u yerda harorat +51 o C ga teng. Kolar (Indiya) konida konchilik ishlari chuqurligi 3166m, harorati esa +66,7 o C ga teng. Zarafshon shahri g’arbida joylashgan Sugrali koni sharqiy stvoli chuqurligi 550m da tog’ jinslari harorati +37 o C ni tashkil qiladi. Tog’ jinslarining elektromagnit xususiyatlari. Geologik qidiruv ishlarida tog’ jinslarining elektromagnit xususiyatlaridan foydalanish bir muncha keng tarqalgan. Oxirgi paytlarda tog’ jinslarini parchalashning elektromagnit xususiyatlariga asoslangan yangi usullari ustida ilmiy tadqiqot ishlari (yuqori chastotali, elektrogidravlik, induksiyali usullar) olib borilmoqda. Adabiyotlar: 1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga kuramiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 2. Городниченко В.Ч., Дмитриев А.П. Основы горного дела. М., изд. "Горная книга", 2008 3. Чупрунов Г.Д. Технология и комплексная механизация проведения горных выработок. М., "Недра", 1970 4. Русча-ўзбекча политехника атамалари луғати. Т."Фан", 1995 5. Азизов А.А. Русско-узбекский краткий словарь. Т."Ўқитувчи", 1989 6. Чупрунов Г.Д. Проведение и крепление горных выработок. М., "Госгортехиздат", 1960 7. Шехурдин В.К., Холабаев Е.Н., Несмотряев В.Ч. Проведение подземных горных выработок. М., "Недра",1991 8. Мангуш С.К., Крюков Г.М., Фисун А.П. Взрывные работы при подземной разработке полезных ископаемых. М., изд. Академии горных наук, 2000 9. Галкин В.И., Шешко Е.Е. Транспортные машины. М., изд. "Горная книга", 2010 10. Гейер В.Г.,Тимошенко Г.М. Шахтные вентиляторы и водоотливные утсановки. Москва «Недра» 1981

O'xshashlar

Yer оsti inshооtlаri qurilishidа tоg’ jinsi mаssivigа tа’sir etish usuli
Quduqlаrni qurish hаqidа tushunchа. Nеft vа gаz quduqlаrini burg'ilаsh. Tеxnоlоgiyasi. Quduqlаr tаsnifi
Yer resurslaridan foydalanishni boshqarishda yer kadastrining vazifalari
Vertikаl shахtа stvоllаrini оddiy usul bilаn o’tish. Vertikаl stvоllаrning ko’ndаlаng kesim yuzаsi shаkllаri vа o’lchаmlаri
Yer osti suvlari