Yer оsti inshооtlаri qurilishidа tоg’ jinsi mаssivigа tа’sir etish usuli - Geologiya - Referatlar

Yer оsti inshооtlаri qurilishidа tоg’ jinsi mаssivigа tа’sir etish usuli

Yuklangan vaqt:

27.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1305 KB

Ko'chirib olish

Yer о sti insh оо tl а ri qurilishid а t о g’ jinsi m а ssivig а t а ’sir etish usuli Reja: 1. Qattiq va bog’langan tog’ jinslarining kuchlanish (zo’riqish) holati 2. Sochiluvchan tog’ jinslarining kuchlanish holati 3. Kon lahimi devorlari atrofidagi tog’ jinslarining kuchlanish holati

Qattiq va bog’langan tog’ jinslarining kuchlanish (zo’riqish) holati Tomonlari birga teng izotrop va bir xil tog’ jinsidan tashkil topgan, yer yuzasidan H chuqurlikda joylashgan tog’ jinsining bir bo’lagi (kub shaklida) ni ajratdik deb faraz qilamiz. (rasm) rasm. Qattiq va bog’langan tog’ jinslarining kuchlanish holatini o’rganish sxemasi Bu kub shaklidagi tog’ jinsi usti qatlami og’irligi bo’lgan kuch ta’sir qiladi. Buning natijasida buzilishlar (deformatsiya) paydo bo’ladi. Agarda asosiy kuch deb σ 2 -ni qabul qilsak, u holda buzilishlar miqdori quyidagilarga teng bo’ladi: haraktlanuvchi kuch bo’ylab

ko’ndalang buzilish chizmaga perpendikulyar tekislikda bu yerda: σ 1 , σ 2 , σ 3 - kub shaklidagi tog’ jinsi tomonlariga ta’sir o’tkazuvchi kuchlanishlarining normal tashkil qiluvchilari, kg/sm 2 ; E - tog’ jinsi qayishqoqlik moduli, kg/sm 2 ; γ -tog’ jinsi hajmiy og’irligi, kg/sm 2 ; μ - Puasson koeffitsiyenti. (tog’ jinslari uchun µ=0,1÷0,4 va o’rtacha µ o’r =0,2÷0,25) Tog’ jinsi massivida kub shakli muvozanat holatida bo’lganligi va qayishqoqlik chegarasida buzilishlar yo’qligi uchun quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: u holda ko’rinishga ega bo’ladi, bu ifoda gorizontal tirgak koeffitsiyenti deb ataladi. Bu tik bosimning qaysi qismi gorizontal yo’nalishga o’tganini ko’rsatadi. Tog’ jinslari ideal qayishqoqlik tanalari bo’lmagani uchun A miqdorini amaliyot o’tkazish yo’li bilan aniqlash to’g’riroq bo’ladi. Materiallar qarshiligi nazariyasiga muvofiq eng katta urinma kuchlanishlar quyidagicha aniqlanadi:

Bu ifodani hozirgi vaqtda tog’ jinslarining joylashgan chuqurligi yer yuzasiga nisbatan juda chuqur bo’lmagan, tog’ jinslari massivida hajmiy kuchlanish holati qayishqoq bo’lgan tog’ jinslari uchun deb hisoblanadi. Tog’ jinsi joylashgan chuqurlik ortishi bilan tog’ jinslarining bir necha geologik davr mobaynida bosimlar ta’sirida bo’lganligi sababli tegilmagan massivda kuchlanishning taqsimlanishi gidrostatik qonunlarga bo’ysunadi va u quyidagicha ifodalanadi: Siljish buzilishi taraqqiyotiga ya’ni tog’ jinsi qalinligi ichidagi darzliklar, klivajlar va tog’ jinsi yuzalarini zaiflashtiruvchi boshqa omillar kuchlanishning tenglashuviga olib kelishi mumkin. Tog’ jinsining kuchlanish holatiga, uning tektonik xarakterga ega bo’lgan kuchlar ham o’z ta’sirini o’tkazadi. Sochiluvchan tog’ jinslarining kuchlanish holati Sochiluvchan tog’ jinslari qatlami qalinligi bo’yicha ixtiyoriy ravishda AB tik yuza tekisligini o’tkazamiz va tog’ jinslari qatlamining chap tomonini H balandlik bilan belgilaymiz, bunda AB tik yuza tekislikni tirgak devor deb faraz qilaylik. Tog’ jinslarining o’ng tomoni BC yuza tekisligi (aniqrog’i BC egriligi) bo’yicha prizmasimon shaklda siljib AB tirgak devorga bosim o’tkazadi. (rasm, a ) Bu holatda quyidagi kuchlar harakatga keladi:Q-siljish prizma tog’ jinsi og’irligi; Dtirgak devorning qarshiligi; R-ABC tog’ jinsi prizmasining BC yuza tekisligiga bosimi. BC yuza tekisligida yuqoriga qarab harakat qiluvchi R kuch, tog’ jinslarida ishqalanish kuchi mavjudligi uchun normal holatdan pastga qarab ma’lum bir burchakka chetlashadi. R kuchni tuzuvchi N va T ga bo’lib N va R kuchlari o’rtasidagi burchak kuchlarining chegaraviy muvozanat holatida tog’ jinslari ichki ishqalanish burchagi φ ga teng ekanligini (chunki T: N=tgφ) ko’rishimiz mumkin,

u holda R va Q kuchlari o’rtasidagi burchak esa − tengdir. Bu yerda: yuza tekislik siljishi qiyalik burchagi. Q, D va R kuchlari teng muvozanatda bo’lgani uchun bir nuqtada uchrashadi; ulardan tashkil qilingan kuch ko’pburchagi yopiq bo’ladi. (rasm, b ) Tashkil qilingan kuchlar uchburchagidan quyidagi ifoda kelib chiqadi: rasm a , dan esa quyidagi ifoda kelib chiqadi: u holda tirgak devorga bosim quyidagiga teng bo’ladi: Tirgak devorga eng ko’p bosim D max chegaraviy muvozanat holatida bo’ladi. hosilasini nolga tenglab bo’lganda D max ligini aniqladik. Unda D max quyidagicha bo’ladi: Bu formula bo’yicha butun tirgak devorga tog’ jinsi bosimini aniqlash mumkin. Devor maydoni birligi bosimini, devor balandligining har qanday nuqtasida aniqlash uchun formulasidan balandligi H bo’yicha diffirensiallash kerak,

rasm. Sochiluvchi tog’ jinslari kuchlanish holati sxemalari Yuqorida keltirilgan formula bo’yicha devorga tog’ jinsi bosimi epyurasini tuzish mumkin. Bu epyura maydoni eng ko’p bosimga, pastki asosi esa ga teng bo’ladi.

Tog’ jinsi siljish prizmasining tirgak devorigdagi D chegaraviy muvozanat bosimi faol bosim deb yuritiladi. Devorning tog’ jinsiga bosimi esa passiv deb ataladi. A 1 B 1 (rasm, v ) devorga kuch ta’sir ko’rsatmoqda deb faraz qilaylik. Bu D pass kuch devorni o’ng tomonga siljitish uchun harakat qiladi va tog’ jinsini siqib chiqarmoqchi bo’ladi. Chegaraviy muvozanat momenti uchun tog’ jinsini siqib chiqarish yuzasi B 1 C 1 tomoni bo’yicha qarshi reaksiya kuchi R, bu maydonga normal holatdan ichki ishqalanish burchagi miqdoriga teng holda yuqoriga qarab yo’nalgan bo’ladi. Chunki T kuchi ishqalanish kuchiga teng va u yo’nalish bo’yicha pastga qaragan. Bu holatda faqat burchagi belgisining faol bosimga nisbatan teskarisi olinadi. Shuning uchun passiv bosim miqdori B 1 C 1 siqib chiqarish yuza qiyalik burchagi miqdori esa teng deb qabul qilinadi. Faol va passiv bosimlar miqdorini solishtirsak, passiv bosim hamma vaqt (D pass >D faol ) kata, chunki siqib chiqarish yuza qiyalik burchagi hamma vaqt siljish yuza qiyalik burchagi 0 dan kichikdir. Kon lahimi devorlari atrofidagi tog’ jinslarining kuchlanish holati Yer ostida kon lahimi o’tilgandan keyin, uning atrofidagi tog’ jinslari massivining kuchlanish holati o’zgaradi. Yer osti kon lahimi devorlarida siqiluvchi kuchlanish yig’ilgan doirasi, lahim shipi va tagi qismida cho’zuvi kuchlanish doirasi hosil bo’ladi. Shunday qilib yer osti kon lahimini tegilmagan massivda o’tilganda, tog’ jinslarining muvozanat turg’un holatini buzadi va kuchlanish ortishiga sabab bo’ladi.

Bu holat kuchlanishlarning yig’ilish koeffitsiyenti (k) bilan tushuntiriladi. 1. Kuchlanishlarning yig’ilish koeffitsiyenti, bu normal kuchlanishlarning nisbati, ya’ni yer osti lahimi o’tilgandan keyingi σ 2 miqdorining, shu nuqtadagi yer osti lahimi o’tkazgunga qadar kuchlanish miqdoriga nisbatidir 2. Lahimi atrofi tog’ jinslarining kuchlanish holatini o’zgarishi massiv ichki tomoni 3-5 lahim o’lchamining miqdoriga teng bo’ladi. 3. Yer osti lahim shipi va tagi qismida cho’ziluvchan kuchlanish ga teng bo’ladi. Bu kuchlanish lahimdan massiv tomon uzoqlashgan sari kamayib boradi va o’zining belgisini o’zgartirib, siquvchi kuchlanishga aylanadi. Uning miqdori boshlang’ich holati, ya’ni ga teng bo’ladi. Yer osti lahim devorlaridagi siquvchi kuchlanish massiv tomon chuqurlashib borgan sari kamayadi va miqdoriga teng bo’ladi. (rasm, b) 4. Urinma kuchlanishning eng ko’p yig’ilishi lahim burchaklarida kuzatiladi va burchak qancha o’tkir bo’lsa, kuchlanish yig’ilish miqdori shuncha katta bo’ladi. Yer osti lahimlari shakli dumaloq bo’lganda, burchaklarda kuchlanish yig’ilishi sezilarli darajada kam bo’ladi. 5. Yer osti lahimi balandligiga nisbatan kengligi katta bo’lsa lahim shipida cho’zuvchi kuchlanish ortadi. 6. Yer osti lahimi shipidagi cho’zuvchi kuchlanish miqdori yana lahim ko’ndalang kesimi yuzasi shakliga ham bog’liq: to’g’ri to’rtburchak shaklidaeng

ko’p, trapetsiyasimon shaklda-30% ga kam, gumbazsimon shaklda – lahim chegarasida nolga teng bo’lishi mumkin. 7. Yer osti lahimi kuchlanishi chuqurligiga nisbatan mutonosib(proporsional) ravishda oshib bormaydi, biroz orqada qoladi. Lahim chegarasidagi kuchlanish yig’ilish koeffitsiyenti esa lahim chuqurlashgani sari kamayadi. 8. Mustahkamlagichlar lahim atrofidagi tog’ jinslarining kuchlanish miqdorini kamaytiradi, lekin kuchlanish taqsimlanishini o’zgartirmaydi. 9. Ko’ndalang kesimi yuzasi shakli dumaloq bo’lgan lahimlar chegarasida kuchlanishi, trapetsiyasimon shakldagi lahimlarga nisbatan sezilarli ravishda kam. Shuning uchun ham ularning turg’unligi yuqori. Chuqurligi H ga teng, hajmiy og’irligi γ bo’lgan tog’ jinslarida o’tilgan lahim shipi turg’un bo’ladi, agarda bunda: k 1 – lahim shipidagi cho’zuvchi kuchlanishning yig’ilishi koeffitsiyenti; ikki o’q kuchlanish holati sharoitida tog’ jinslari cho’zilishga chegaraviy mustahtamligi. A – gorizontal tirgak koeffitsiyenti. Yer osti lahim devorlari turg’un, agarda bu yerda: k 2 – lahim devorlaridagi siquvchi kuchlanishning yig’ilish koeffitsiyenti, lahim yon atrofi tog’ jinslari ikki o’q bo’ylab siqilish chegaraviy mustahkamligi.

Lahimni qamrab olgan tog’ jinslari xarakteriga bog’liq bo’lgan holda yer osti lahimlari turg’unlik holati har xil bo’ladi. Misol uchun bir necha holatni ko’rib chiqamiz. Birinchi holat (rasm, a ) – lahim atrofida massiv kuchlanishi massiv tog’ jinslarining mustahkamlik chegarasidan past, ya’ni lahimning tagi, devorlari va shipi turg’un. Bu holatda lahim o’zining turg’un holatini mustahkamlagich o’rnatmasdan saqlay oladi.

rasm. Trapetsiya shaklidagi kon lahimi atrofida kuchlanishlarning taqsimlanishi: a- urinma kuchlanishlar; b-bosh normal kuchlanishlar; 1-lahim shipida; 2-lahim tagida; 3-lahim devorlarida.

Ikkinchi holat (rasm, b ) – lahimning shipi noturg’un, devorlari va tagi qismi turg’un. Bu holatda lahim shipi mo’rt buzilishlar natijasida qulash gumbazi tashkil qilinishi mumkin, mustahkamlagich o’rnatilmaganda lahim shipida buzilishlar davom etib, tabiiy muvozanatli gumbaz hosil bo’ladi. Bu esa lahim o’zining turg’unlik holatini mustahkamlagich o’rnatilmasa ham saqlab turadi deganidir. Uchinchi holat (rasm, v ) – lahimning devorlari va shipi noturg’un, tagi turg’un. Bunday holat lahimlar sochiluvchi, yumshoq tog’ jinslarida o’tilganda uchraydi. Bu holatda lahim devorlari tabiiy muvozanatli gumbaz asosi bo’la olmaydi. Chunki tabiiy muvozanatli gumbaz asosi lahim kengligidan katta bo’ladi. Bu holatda mustahkamlagich kavjoy siljishi zahotiyoq o’rnatilishi talab qilinadi. To’rtinchi holat (rasm, g ) – lahimning shipi, devorlari va tagi qismi noturg’un. Bu holatda lahim atrofidagi massiv tog’ jinslari kuchlanishi ularning chegaraviy mustahkamlik miqdoridan katta, muvozanatli turg’unlik holatida bo’lmaydi. Ko’zga ko’rinmaydigan buzilishlar natijasida tog’ jinslari “oqa” boshlaydi. Bu holatda mustahkamlagich o’rnatilmasa ma’lum vaqtdan keyin lahim qulagan tog’ jinslari bilan to’ladi. Ilmiy tadqiqot natijalari va yuqorida aytilgan fikrlardan quyidagicha xulosalarga kelish mumkin: 1. Teginilmagan tog’ jinsi massivida chuqurlashgan sari kuchlanish ortib boradi. 2. O’tilgan lahim, kuchlanish holatini buzadi, massivda kuchlanishning qayta taqsimlanishiga olib keladi, lahim chegarasi (kontur) atrofida kuchlanishning yig’ilishi sodir bo’ladi. 3. Agarda kuchlanishning yig’ilish miqdori lahim atrofida tog’ jinslari ikki o’q bo’ylab siqilish, siljish va cho’zilish mustahkamligidan kichik bo’lsa, unda lahim chegaralaridagi tog’ jinslari turg’un, shuning uchun mustahkamlagichga kon bosimi ta’sir o’tkazmaydi va mustahkamlagich o’rnatmasa ham bo’ladi. 4. Agarda kuchlanishning yig’ilish miqdori lahim atrofidagi tog’ jinslari ikki o’q bo’ylab siqilish, siljish va cho’zilish mustahkamligidan katta bo’lsa, unda

lahim chegaralaridagi tog’ jinslari buziladi va kon bosimi ta’sir o’tkazadi. Bu holatda mustahkamlagich o’rnatilishi shart. 5. Lahimning turg’unligi, uni qamrab olgan tog’ jinslari massivi xarakteri va xususiyatlariga ham bog’liqdir. 6. Mustahkamlagich yuklamasi miqdori, massiv va mustahkamlagichning bir biriga ta’sir etishi, mustahkamlagich tuzilishi va mustahkamlagich moslashuviga bog’liqdir. rasm. Lahim tagi tog’ jinslarining siqib chiqarish natijalarida sodir bo’ladigan buzilishlar.

Adabiyotlar: 1. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob halqimiz bilan birga kuramiz. – T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b. 2. Городниченко В.Ч., Дмитриев А.П. Основы горного дела. М., изд. "Горная книга", 2008 3. Чупрунов Г.Д. Технология и комплексная механизация проведения горных выработок. М., "Недра", 1970 4. Русча-ўзбекча политехника атамалари луғати. Т."Фан", 1995 5. Азизов А.А. Русско-узбекский краткий словарь. Т."Ўқитувчи", 1989 6. Чупрунов Г.Д. Проведение и крепление горных выработок. М., "Госгортехиздат", 1960 7. Шехурдин В.К., Холабаев Е.Н., Несмотряев В.Ч. Проведение подземных горных выработок. М., "Недра",1991 8. Мангуш С.К., Крюков Г.М., Фисун А.П. Взрывные работы при подземной разработке полезных ископаемых. М., изд. Академии горных наук, 2000 9. Галкин В.И., Шешко Е.Е. Транспортные машины. М., изд. "Горная книга", 2010 10. Гейер В.Г.,Тимошенко Г.М. Шахтные вентиляторы и водоотливные утсановки. Москва «Недра» 1981

O'xshashlar

Tоg’ jinsini yuklаsh usuli vа yuklоvchi uskunаlаrni tаnlаsh

Shахtа vа yer оsti qurilishi vа uning yer qа’rini o’zlаshtirishdаgi ahаmiyati. Аsоsiy tushunchа vа аtаmаlаr

Quduqni yuvish vа burg'ilаsh eritmаlаri. Sirkulyatsiоn sistеmаning tеxnоlоgik sxemasi

Gаz, kоndеnsаt, nеft vа qаtlаm suvlаri хоssаlаri

Mustаhkаm vа muzlаgаn tоg’ jinslаridаn qiya kоn lаhimlаrini o’tish