Yer osti suvlari - Geologiya - Referatlar

Yer osti suvlari

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

987 KB

Ko'chirib olish

Yer osti suvlari Reja: 1. Yer osti suvlarining paydo bo`lishi 2. Yer osti suvlarining fizik-kimyoviy xossalari 3. Yer osti suvlarining yotish sharoiti buyicha turlari 4. Qatlamlararo yer osti suvlari 5. Yer osti suvlarining harakatlanish qonuniyati 6. Yer osti suvlarining oqim sarfi 7. Depression voronka va ta’sir radiusi to`g`risida tushuncha 8. Quduq va zovurlarga grunt suvlarining oqib kelishi

Tayanch so`z va iboralar: yer osti suvlari, atmosfera yog`inlari, yuzaki suvlar, juda yumshoq suv, yumshoq suv,o`rtacha qattiq suv, qattiq suv, juda qattiq, grunt suvlari, grunt suvlari sathi, gidroizogips chiziqlari, gidroizogips haritasi, qatlamlararo yer osti suvlari, quduq, zovurlar, artezian suvlar. Yer osti suvlarining paydo bo`lishi Yer yuzidagi suv har doim harakatda bo`ladi. Dengiz, okean va quruqlik yuzalaridagi suv bug`lanib, atmosferaga ko`tariladi. Ma’lum sharoitlarda atmosferadagi suv bug`lari kondensatlanib, qor, yomg`ir shaklida yer yuzasiga, suv havzalariga qaytib tushadi. SHu tariqa suvning tabiatda aylanishi kuzatiladi (1-rasm). Atmosfera yog`inlari va yuzaki suvlar yerga shimila borib, yer qobig`ini geologik sharoiti, tog` jinsining suv o`tkazuvchanligi, haroratiga qarab yer osti suvlarini hosil kiladi. Atmosfera suvlaridan tashqari yer qobig`ida chuqurlik suvlari mavjuddir. Ular kislorod va vodorodning birikishidan hosil bo`lib, yerigan va asta - sovib borayotgan tog` jinslaridan ajralib chiqadi. Atmosfera suvlarining yerga shimilishidan hosil bo`lgan suv - fil’trlanish suvlari deb ataladi. Atmosfera yog`inlari qancha ko`p bo`lsa, u gravatatsion suv shaklida, tuproqda to`planib, seqin oqa boshlaydi va bug`lanish bo`lmaydigan chuqurlikgacha kirib boradi. SHu tariqa yer osti suvlarining o`rni har doim to`lib turadi.

Yer osti suvlari infil’tratsiyadan, ya’ni atmosfera suvlarining yerga singishidan tashqari, kondensatsiya yordami bilan ham hosil bo`ladi. Kondensatsiya deganda atmosferada tuproqka kirgan suv bug`ining suvga aylanishi jarayoni tushuniladi. Yer ustidagi havo suv bug`iga to`yingan bo`lsa, hamma vaqt suv bug`i tuproqka kira oladi. Tuproq harorati pastroq bo`lsa, tuproqka kirib borgan bug` quyuqlashib, kondensatlanib suvga aylanadi. Yer osti suvlarining fizik-kimyoviy xossalari Fizik xossalari. Amaliy masalalarni hal qilishda yer osti suvlarining quyidagi fizik xossalari o`rganiladi: harorati, rangi, hidi, mazasi, zichligi. Yer osti suvlarining harorati katta oraliqlarda o`zgarib, manfiy haroratdan, juda yuqori haroratgacha (1000S) o`zgarishi mumkin. Harorati buyicha ular juda sovuq suvlarga (harorati 40S dan past), sovuq suvlarga (harorati 4-200S), iliq suvlarga (harorati 20-370S), issiq suvlarga (harorati 37-420S) va juda issiq suvlarga (harorati 420S dan yuqori) bo`linadi. Manfiy haroratli yer osti suvlari doimiy muzlik mavjud bo`lgan xududlarda tarqalgan. Issiq va tyermal suvlar harakatdagi vulqonlar vujudga keladigan hududda tarqalgan va chuqur yer osti suvlari uchun haraktyerlidir. Boshqa fizik xossalar yer osti suvining harorati va tarkibidagi yerigan moddalarning sifati va miqdoriga bog`liqdir. 40S haroratdagi toza suvning eng yuqori zichligi - 1 g/sm 3 ga teng. Uning tarkibidagi minerallarga qarab, zichligi ham o`zgarishi mumkin. Toza oqar suvlar kam minerallashganligi sababli, zichligi 1 g/sm 3 yaqin. Minerallashgan okean suvlari (35 g/l) ning zichligi - 1,03... 1,08 g/sm 3 ga teng bo`lsa, sho`r suvlarniki esa (300 - 360 g/l) -1,15... 1,22 g/sm 3 ga teng. Toza suv - rangsiz, mazasiz, hidsizdir. Suvning tarkibida organik moddalar, temir oksidlari, suzib yuruvchi zarralar uning rangini xiralashtiradi, ta’mini esa yoqimsiz qiladi. Ayniqsa tarkibida oltingugurt bo`lgan vodorodli suvdan aynigan tuxum hidi keladi, karbonat angidridli gaz suvni musaffo qilsa, kal’tsiy karbonat - suvga yoqimli maza kiritadi. Osh tuzi suvni sho`r kilsa, magniy va sul’fat natriy tuzlari suvga achchiq ta’m kiritadi. Hamma tuzlar suvning tarkibida birgalikda

bo`lsa, ta’mi achchiq - sho`r bo`ladi. Suv meyo`rdagi tozalikka ega bo`lishi uchun ularning miqdori 0,3 - 0,4 g/l oraliqda bo`ladi. Kimyoviy tarkibi. Toza suv tabiatdagi moddalarni yeritadigan yaxshi yerituvchidir. Unda qattiq, suyuq va gaz holatidagi moddalar yeriydi. Tabiatdagi har qanday suv, u yer ostida yoki yer ustidami tog` jinslari bilan birlashganda, o`z tarkibida kimyoviy elementlarni yeritib oladi. Ularning mineral qismini belgilovchi asosiy elementlar - karbonat, sul’fat, xlor, kal’tsiy, magniy, natriy tuzlaridir. Gazlardan esa kislorod, azot, uglyerod, vodorod hisoblanadi. Texnikaviy maqsadlarda, sug`orishda va qurilishda ishlatiladigan suvlar uchun qattiqlik, kislotalilik, ishqorli xususiyat va agressivlik muhim xossa bo`lib hisoblanadi. Suvning qattiqligi deganda uning tarkibidagi kal’tsiy va magniy tuzlari miqdoriga aytiladi. Suvning qattiqligi 2 xil: umumiy va doimiy qattiqliklarga bo`linadi. Umumiy qattiqlik suvdagi kal’tsiy va magniy tuzlarining umumiy miqdorini belgilaydi. Karbonat qattiqligi - kaltsiy va magniy karbonatlari tuzlari miqdorini ifodalaydi. Suvni qaynatish chog`ida bu suvlarning bir qismi cho`kma holiga tushadi. Qattiqligi bo`yicha suvlarni quyidagi turlarga bo`linadi: Juda yumshoq suv - qattiqligi 1,5 mg/ekv Yumshoq suv - qattiqligi 1,5...3 mg/ekv O`rtacha qattiq suv - qattiqligi 3...6 mg/ekv Qattiq suv - qattiqligi 6...9 mg/ekv Juda qattiq - qattiqligi 9 mg/ekv dan ortiq. Suvning kislota - ishqorlik xossalari rH belgi orqali belgilanib, vodorod ionining teskari qiymati logarifmiga tengdir, ya’ni rH=lg [H+]. Neytral suv uchun [H+]=[OH] = 10- 7 g/mol’, ya’ni rN=7 RN< 7 bo`lsa suv nordon, RN > 7 bo`lsa suv ishqorli bo`ladi.

Suvning agressivligi deganda - uni metall, temirbeton va beton qurilmalarini yemirish xususiyatiga aytiladi. Agressivlikning bir necha turi bor: karbonkislotali, ishqorli, umumkislotali, Sulfatli, magnezial, kislorodli. Karbonkislotali va ishqorli agressivlik, beton tarkibidagi kal’tsiy karbonat (SaCO 3 ) va kal’tsiy gidrooksidni (Ca(OH) 2 ) ni yeritish tufayli yemiradi. Sulfatli agressivlik hosil bo`lishining sababi, suvda SO 42 - ionining ko`p miqdorda to`planishidir. Sulfatli suv, beton tarkibiga kirib uning tarkibidagi ohakli birikmalar bilan reaktsiyaga kirishib, beton tarkibida (CaSO 4 .2H 2 O) gips kristallarini hosil qiladi. Bu kristallarning hajmi ortib beton devorchalarini yemiradi. Sulfatli suv tarkibida SO 4 2 - ioni 2500 mg/l gacha bo`lsa, bunday suv oddiy tsementni yemirmaydi. Sulfatga turg`un tsementlar, ushbu ko`rsatgichning 400 mg/l dan ko`p bo`lmagan miqdorida yemirilmaydi. Magnezial agressivlik - suv tarkibida magniy miqdori 2500 mg/l dan ko`p bo`lgan miqdordagina ro`y beradi. Magnezial yemirilishda ham beton g`ovakchalari devorlarida zo`riqishlar hosil bo`lib, uni buzilishga olib keladi.

Yer osti suvlarining yotish sharoiti buyicha turlari Yer osti suvlarini yer qobig`ida joylashishi bo`yicha turlari gidrogeologiyada muhim o`rin tutadi. Yotish sharoiti bo`yicha yer osti suvlari quyidagi turlarga bo`linadi: yuzaki suvlar, grunt suvlari, qatlamlararo suvlar (2-rasm). Bu asosiy guruhlardagi yer osti suvlaridan tashqari o`ziga xos hosil bo`lgan darzliklar orasidagi karst va mineralli suvlar ham bo`ladi. Yuzaki suvlar -Aeratsiya chegarasida vaqtinchalik yig`ilib qolgan yer osti suvlarini-yuzaki suvlar deb ataladi. Aeratsiya chegarasi uncha chuqur bo`lmasdan grunt suvlari gorizonti ustida joylashadi. Yuzaki suvlar suvning suv o`tkazmaydigan yoki yarim o`tkazmaydigan qatlamlari, masalan; gilli linzalar, qumoqli qum yoki zich tog` jinslari ustida to`planishidan paydo bo`ladi. Suvning tuproqqa shimilishi (infil’tratsiya) chog`ida, suv vaqtincha bu qatlam ustida to`xtalib, suvli gorizont hosil kiladi. Yuzaki suvlar mavsumiy bo`lib, yomg`irlar yog`ishi va qorlar yerishi davrida hosil bo`ladi. Boshqa paytlarda bu suvlar yer yuziga yaqin bo`lsa, bug`lanib ketadi yoki ostki gruntlarga shimilib ketishi mumkin. Qish mavsumida yuzaki suvlar muzlaydi, yozda issiq kunlarda ularning harorati 25 0 ... 30 0 S gacha yetadi. Yuzaki suvlar – aeratsiya chegarasida suv o`tkazmaydigan qatlami bo`lmagan takdirda ham vujudga kelishi mumkin. Masalan, qumoq grunt qatlamiga anchagina miqdorda suv yig`iladi, ammo uning suv o`tkazuvchanligi past bo`lganligidan shimilish jarayoni sekin boradi (3-rasm).

Yuzaki suvlarga xos bo`lgan xususiyatlar quyidagilardir: vaqtinchalik, mavsumiy paydo bo`lishi, katta bo`lmagan maydonlarda tarqalishi, bosimsizlik va kichik qalinlikka ega bo`lishlik. Suvni o`zidan yaxshi o`tkazadigan jinslar, masalan qumlarda yuzaki suvlar kam uchraydi, har xil qumloq tuproqlarda va lyoss jinslari bo`lgan hududlarda yuzaki suvlar ko`plab tarqalgan. Qurilishda yuzaki suvlar anchagina jiddiy qiyinchiliklar tug`dirishi mumkin. Qurilishda binolarning yer osti qismlari (yerto`lalar, qozonxonalar) suvdan yaxshi himoya qilinmagan bo`lsa yoki suvni chiqarib yuborish choralari ko`rilmagan bo`lsa, ular suv ostida qolishi mumkin. So`nggi tekshirishlar shuni ko`rsatadiki, suv jo`mraklaridan va suv havzalaridan suvning oqishi natijasida lyoss tog` jinslari tarqalgan hududlarda sanoat korxonalari va turar joy binolari atrofida yuza suvlarining ko`tarilishi kuzatilmoqda. Bu esa bino zaminining mustahkamligiga katta ta’sir etadi va inshootning turg`unligini kamaytiradi. Grunt suvlari - grunt suvlari uchun asosiy elementlardan biri, uning ostida suv o`tkazmaydigan qatlamning yotishidir. Grunt suvlari yer qatlamining birinchi suvli gorizontini hosil qiladi. Grunt suvlari atmosfera va yer usti suvlari bilan bog`langan bo`ladi. Grunt suvlarining yuzasi grunt suvlari sathi deb ataladi (4- rasm). Grunt suvlari yer osti havzalari va oqimlarini hosil qiladi. Ular yuzasi gorizontal bo`lishi mumkin. Odatda grunt tarkibidagi suv o`z og`irligi bo`yicha

pastlikka qarab harakat qiladi. Agarda suvli grunt daryo, jarlik, ko`l yoki yerning pastki tomonidan chiqib ochilib qolmasa, suvning sathi doimiy turaveradi. Daryo yoki oqar ko`llarga yaqin yerlarda grunt suvlarining sathi tekis pasayadi va ushbu yer sathi depressiya yuzasi deb ataladi. Bunday hodisa grunt suvlari sathi daryo suvi sathidan yuqori bo`lganda ruy beradi, buning natijasida grunt suvi daryoga quyiladi. SHuningdek, yer yuzida yerning rel’efiga qarab, grunt suvlari past bosimli buloq suvi shaklida chiqishi mumkin. Agarda daryo yoki ko`ldagi suv sathi yuqori bo`lsa, ular grunt suvlari sathini ko`taradi. Bu ayniqsa suv atrofida qurilgan xududlarda sezilarlidir. Grunt suvlari quyidagi ko`rinishi bilan xaraktyerlanadi. Grunt suvlari asosan atmosfera suvlari va yer yuzidagi suv havzalari va daryolardan ta’minlanib turadi. Ularning ta’minlash sohasi odatda, tarqalish sohasiga yaqin joyda bo`ladi. Grunt suvlari bosimsiz bo`lganligi uchun ularning sathi qazilgan quduq og`ziga yetmaydi. Grunt suvlari yer yuzasidagi suvlar bilan gidravlik bog`liqdir. Grunt suvlarining sathi va tartibi - daryoga yaqin yerlarda, daryo o`zanidagi suv sathiga bog`liq ravishda o`zgarib boradi. Daryo va ko`l suvlaridan uzoqlashganda, grunt suvlarining sathi 1...1,5 m gacha o`zgaradi. Grunt suvlarining joylanish chuqurligi 1...2 metrdan 20...50

metrgacha o`zgaradi. Grunt suvlarining qalinligi suvli qatlam qalinligi bilan o`lchanadi. Grunt suvlari turli yo`llar bilan hosil bo`lgan bo`sh jinslar (allyuvial, delyuvial, ellyuvial va boshqa jinslar) g`ovaklarida bo`ladi. Odatda, maydalangan tog` jinslarining g`ovaklari va tog` jinslaridagi yoriqlarni infil’tratsiya suvlari to`ldirib turadi. Amalda grunt suvlari handaqlarni, yerto`lalarni to`ldirib qo`yadi, bino va inshootlardan foydalanishni qiyinlashtirib yuboradi. Grunt suvlari sathi. Respublikamiz xalq xo`jaligida yer osti suvlarining ahamiyati juda ham kattadir. Hozirda, bu suvlar aholi yashaydigan joylarda ichimlik suvi sifatida, sanoat korxonalarida texnikaviy suv sifatida, sug`oriladigan yerlarda sug`orish, yaylovlarda chorva mollarini sug`orish uchun, shuningdek shifobaxsh suv sifatida xalq xo`jaligining boshqa tarmoqlarida keng ko`lamda foydalanilmoqda. Respublikamizning cho`l hududlarida ular asosiy suv manbai bo`lib hisoblanadi. Mamlakatimizda yer osti suvlari zahirasi juda ko`p bo`lib, ulardan ichimlik suvi sifatida kovlangan 3000 dan ortiq burg` quduq ishlatilmoqda. Gidrogeologik qidiruv ishlari natijasida burg` quduq qaziladigan joylarning va qaziladigan burg` quduqlarining loyihasi tuziladi. Quduqlar qazilgach, mahsus asbob yordamida grunt suvining yotish chuqurligi aniqlanadi (7.4 va 7.5-rasmlar). Xaritaga qurilish xududidagi suvli hamma burg` quduqlari tushiriladi. Bu ma’lumotlarga asoslanib, gidroizogips va grunt suvlarining tarqalish chuqurligi xaritalari tuziladi. Quduqlardagi suvlarning sathini, nisbiy bir xil balandligini birlashtirgan chiziq- gidroizogips chiziqlari deb ataladi. Gidroizogips chiziqlari orasi 0,5...1 m qilib olinadi. Gidroizogips chiziqlari yig`indisi gidroizogips xaritasini hosil qiladi (7.6-rasm). Grunt suvlarining oqimi gidroizogips chizig`iga har doim pyerpendikulyar bo`ladi, chunki grunt suvlari yuqori nisbiy belgidan pastki nisbiy belgiga qarab harakatlanadi. Muhandislik geologik masalalarni yechishda gidroizogips xaritasi asosiy hujjat bo`lib xizmat kiladi.

Gidroizogips xaritasidan grunt suvlar oqimini istalgan joydagi yo`nalishini gidroizogips chizig`iga pyerpendikulyar o`tkazib aniqlash mumkin: xarita masshtabi bo`yicha bir gidroizogips balandligidan, ikkinchi gidroizogips balandligini ayirib, ular orasidagi masofaga bo`lsak, yer osti suvi oqimining qalinligini aniqlash mumkin. Yer yuzasining balandligidan, gidroizogips chizig`i sathini ayirsak yer osti suvining yotish chuqurligini aniqlaymiz. Grunt suvlari o`ziga xos bo`lgan tartibda o`zgarib turadi. Vaqt davomida grunt suvlarining sathi, sarfi, kimyoviy tarkibi, harorati va boshqa xossalarining o`zgarib turishi bunga misoldir. Yuqoridagi o`zgarishlar yil, mavsum, oy va hatto bir kunda ham ro`y berishi mumkin O`zgarishlarni katta farq qilishligi, grunt suvlarining yer yuzasiga yaqinligiga, ta’minlanish va sarf bo`lish sohasining uzoq, yaqinligiga ham bog`liqdir. Ayniqsa, grunt suvlarining harorati va sathi o`zgaruvchan xususiyatga ega bo`ladi. Ba’zi hollarda uning sathlarida farqlar bir necha metrlarga yetadi. Grunt suvlarining rejimiga juda ko`p omillar: yotish sharoiti, ta’minlanishi, suv almashishi ta’sir etadi. Ulardan eng asosiylari suv to`planadigan muhit, iqlim, rel’ef va insonlarning faoliyatlaridir. Grunt suvlarining rejimini bilish katta amaliy ahamiyatga egadir. Buning uchun maxsus o`rganuvchi markazlar tuzilib, ular yer osti suvlari rejimining qonuniyatlarini, ularni keltirib chiqaruvchi omillarni va sun’iy aralashish yo`li bilan, o`zgarishlarni oldindan aytib berish masalalarini o`rganadi. Qatlamlararo yer osti suvlari Qatlamlararo suvlar ikkita suv o`tkazmaydigan qatlam ichida joylashgan bo`lib, yuqoridagisi uning tomi va pastki qatlam asosi bo`lib hisoblanadi. Bunday suvlar bosimli va bosimsiz bo`lishi mumkin. Bosimli suvlar suv o`tkazuvchi qatlamning hammasini to`ldirib turadi.

Ularning to`yinish sohasi suvli qatlamning yer yuzasiga chiqqan joyi hisoblanadi. Suvning bosimligi p’ezometrik sath bilan haraktyerlanadi. Bosimli suvlarning to`yinish sohasi tarqalish sohasi bilan mos kelmaydi. SHuning uchun bosimli suv qatlamlariga suv yer yuzasiga chiqadigan maydondan ko`pincha o`nlab va hatto yuzlab kilometr uzoqdan sizib keladi. Bosimli suvlar ikki turga ajratilishi mumkin: fontan bo`lib otilib chiqadigan bosimli suvlar (7-rasm) va otilmasdan chiqadigan bosimli suvlar (8-rasm), otilmasdan chiqadigan bosimli suvlar subartezian suvlari deb ataladi. Artezian tyermini Frantsiyadagi Artua viloyatining nomidan kelib chiqib, qadimda bu viloyat Arteziya deb atalar edi. 1126 yilda bu viloyatda kovlangan quduqdan katta bosimli suv otilib chiqqan edi. SHundan buyon otilib chiquvchi suv olish uchun kovlanadigan quduqlar artezian quduqlari deb ataladi. Artezian suvlari to`yinadigan soha bu yerlardan foydalaniladigan joyga nisbatan tamomila boshqacha balandlikka bo`lishi mumkin (8-rasm). Artezian havzasining suv bilan to`lib turadigan qismi manbaa deb ataladi.

Quduq kovlanganda havza suvining sathi quduq og`zidan ham yuqori ko`tariladigan qismi bosimli qism deyiladi. Artezian bosimli suv resurslari sarf bo`ladigan qismi bo`shaluvchi qism deb ataladi. Artezian suvlari to`yinadigan, yig`iladigan, shuningdek oqib chiqadigan joylar artezian suvlari havzasini tashkil qiladi. (9-rasm). Bizning Respublikamizdagi Sirdaryo, Amudaryo va Ustyurt artezian havzalari va boshqalari bunga misol bo`la oladi. Sirdaryo artesian havzasi Farg`ona, Toshkent oldi, CHimkent, Qizilqum, Orol yaqini havzalari va boshqalarga bo`linadi. Bu artezian havzalari atrofida suvli bir qancha gorizont bo`lib, ular o`ziga xos xususiyatlari bilan bir -biri bilan farq qiladi. Masalan, Farg`ona artezian havzasi atrofida yigirmaga yaqin suvli gorizont borligi aniqlangan. SHu bilan birga, suvli gorizontlar katta (3500 m gacha) chuqurlikda joylashgan bo`lishiga qaramay bosim kuchi nihoyatda katta bo`lganligidan murakkab nasos qurilmalar ishlatishni talab etmaydi, chunki ko`p hollarda suv quduqdan o`zi otilib chiqib, fontanlar hosil qiladi. Burg` quduqlar orqali suvli gorizont ochilganda suvning sathi ko`tariladi. Suvning bosimli ekanligini p’ezometrik sath belgilaydi. P’ezometrik sathning doimiy va nisbiy balandligi bo`ladi. Bir xil nisbiy balandlikka ega bo`lgan p’ezometrik sathlarni birlashtiruvchi chiziq gidroizop’ezlar deyiladi.

Bosimli suvlar to`yinish sohasidan uzoq yo`lni o`tib, tog` jinslari bilan uzoq vaqt tutashuvda bo`lganligi sababli, grunt suvlariga qaraganda ko`proq minerallashgan bo`ladi. O`zbekiston mineral suvlarining shifobaxshlik xususiyatlarini o`rganish, ulardan juda ko`p kasalliklarni davolashda muvaffaqiyat bilan qo`llanilmoqda. Hozirgi vaqtda mineral suv manbalari bazasida bir necha sihatgohlar qurilgandir. Andijon viloyatidagi Janubiy Olamushuk va Polvontosh shifoxonalari, Surxondar’yo viloyatidagi Jayronxona ishfoxonalari, Farg`ona viloyatidagi CHimyon shifoxonasi, Namangan viloyatidagi CHortoq shifoxonalari shular jumlasidandir. Toshkent yaqinidagi artezian havzasining mineral suvlaridan oshqozon, ichak, jigar kasalliklarini, moddalar almashinuviga xos va boshqa kasalliklarni davolashda muvaffaqiyat bilan foydalanilmoqda. Toshkent va Farg`ona mineral suvlari Respublikamizdagi eng yaxshi ichiladigan suv sifatida hammaga manzur bo`lmoqda. Yer osti suvlarining harakatlanish qonuniyati Ko`plab qurilish, sanoat, turar joy binolari, to`g`onlar, temir yo`l va avtomobil yo`llari qurish masalalarida yer osti suvlarini harakatlanish qonuniyatini bilish shartdir. Suvning harakatlanishida laminar va turbulent oqim harakati kuzatiladi. Suvning laminar harakati fil’trlanishning asosiy qonuniyatiga bo`ysunadi. Bosimsiz yer osti suvlarining harakati gidravlik bosim yuqori (sathli) joydan, past bosimli tomonga qarab harakatlanadi. (11 -rasm). Gidravlik bosimlar farqi Л H = H1- H 2 (I va II kesimda), suv II kesim tomon harakat kiladi.

Grunt suvining harakat tezligi, bosimlar farqi va fil’tratsiya yo`li uzunligi l ga bog`liq. Bosim farqi (gidravlik gradient) Л H ni fil’tratsiya yo`li uzunligi l ga nisbati J bilan belgilanadi va gidravlik gradient deb ataladi: Grunt suvlarining parallel oqimi ya’ni, laminar harakati ular harakatining asosiy ko`rinishi hisoblanadi va Darsi qonuniga buysunadi. Bunday harakatni asosan qum, qumoq, qumloq jinslarda kuzatish mumkin. Suvning laminar harakatini tog` jinslari yoriqlarida ham kuzatish mumkin. Suvning harakatlanish tezligi 300 - 400 m/sutkadan oshganda girdob yoki turbulent harakati ham ma’lum. Harakatning bu turi yirik g`ovakli va yoriqli tog` jinslarida kuzatiladi. Yer osti suvlarining harakat nazariyasi frantsuz olimi Darsi yaratgan qonun asosida quyidagicha ifodalanadi: bu yerda: Q - oqim sarfi ya’ni vaqt birligida sizib o`tgan suv miqdori, m 3 /sut; K S - sizish koeffitsienti, ya’ni tog` jinsining o`zidan suv o`tkazish qobiliyati, m/sut; F - suv oqimining ko`ndalang kesim yuzi, m 2 ; £ - sizish yo`lining uzunligi, m; AH- suv bosimining farqi, m; Tenglamani ikkala tomonini F ga bo`lib, Q/F ni sizish tezligi V orqali belgilasak, V =K S J hosil bo`ladi.

Demak, Darsi qonuniga kura, tog` jinslaridagi suvning sizishi yoki harakat tezligi V bosim gradienti yoki oqim qiyaligi J ga to`g`ri proportsionaldir. Darsi qonuni yer osti suvlari dinamikasining asosiy qonunidir. Amaliy ishlarda bu qonun g`ovakli suvga to`yingan jinslar, mayda darzlari bo`lgan darz ketgan jinslar shuningdek, darzlari mayda parchalangan matyeriallar bilan to`lgan darzli jinslarda aniq natijalarni beradi. Sizishning chiziqli qonuniyati suvning tezligi 0,5 sm/sek (400 m/sut) dan oshganda chetga og`ishi kuzatiladi. CHunki, tezlik bundan oshganda oqimning turbulent, ya’ni girdobli harakati kuzatiladi. Suv oqimining turbulent harakati yirik g`ovaklarda, ayniksa karstli bo`shliqlarda uchraydi. Sizishning chiziqli qonuniyati suv olinadigan inshootlar oldida, sun’iy ravishda katta nishablik va katta tezlik hosil kilinadigan joylardagi oqimlarda uchraydi. Turbulent oqimi SHezi-Krasnopol’skiy formulasi buyicha aniqlanadi; Bu yerda: K - Darsi formulasidagi yuza sizish koeffitsientiga mos bo`lgan qiymatdir, formuladagi ko`ndalang kesim yuza F, sizib o`tayotgan butun oqimning

yuzasidir, shu sababli sizish tezligi V ham suv oqimining o`rtacha haqiqiy tezligi U dan farq qiladi. Haqiqiy tezlik (U)- nF yuzali g`ovaklikdagi suvning tezligi bo`lib, bu yerda n - jinsning g`ovakligidir. Haqiqiy tezlik U: Uning o`rtacha qiymati har doim sizish tezligidan katta bo`ladi. Oqimning haqiqiy tezligi, kerakli kesimda tajriba yo`li bilan aniqlanadi. Tajriba uchun qazilgan burg` qudug`i yoki shurfdagi yer osti suvga turg`un indikator (rang) tushiriladi va suvning harakat yo`nalishi bo`yicha bir necha metr uzoqlikda kovlangan kuzatilayotgan quduqda rangning sizib kelish vaqti aniqlanadi. Rangni oqib kelishi uchun ketgan vaqt, quduqlar orasidagi masofa aniqlanib, suv oqimining haqiqiy sizish tezligini aniqlash mumkin. Yer osti suvlarining harakati turli tabiiy sharoitlarda: sizish xossalari bo`lgan suv shimuvchi muhitlarda, suvli qatlamlar havzalarini yotishi va ularni ta’minlashi, bo`shalish xususiyatlari bilan bog`liq holda, turli oraliqli ko`rsatgichlarda bo`ladi. Qurilishda amaliy masalalarni yechishda (xandaqlarga suvni oqib kelishi, suv sarfi, sizish) yer osti suvlarini tabiiy sharoitlarda tarqalishini hisobga olish lozim. Hisoblashlardagi sizish koeffitsienti tog` jinsining o`zidan suv o`tqazish qobiliyatini ko`rsatadi. Sizish koeffitsienti turli jinslarda turli kattaliklarda bo`ladi. Ba’zi bir tog` jinslari uchun sizish koeffitsientlari 1- jadvalda ko`rsatilgan 1-jadval Jinsning nomi Sizish koeffitsienti m/sut Jins nomi Sizish koeffitsienti, m/sut Qumoq tuproq 0,01- 0,1 Yirik donali qum 20-30 Mayda zarrali qum 1,0-10,0

O`rtacha yiriklikda gi qum 10-20 SHag`al, tosh 30-70 va undan ko`p Yer osti suvlarining oqim sarfi Yer osti suvlari gidrostatik bosim ta ’ siri ostida yuqori bosimli nuqtadan ( yuqorirok sathdan ) past bosimli nuqtaga ( pastroq sathga ) tomon harakatlanadi , bunda yer osti suvlari normal fil ’ trlanadi . Suvli qatlamning ko ` ndalang kesimidan vaqt birligida oqib o ` tayotgan suv miqdori oqim sarfi deb ataladi va Q bilan belgilanadi . Grunt suvlarining oqim sarfini aniqlash ancha murakkab bo ` lib , ularni aniqlash usullari maxsus qo ` llanmalarda keltirilgandir . Suvli qatlamning gorizontal va qiya hollari uchun suv sarfining qanday hisoblanishini ko`rib chiqamiz (12- rasm).

Oqim qalinligi (h) o`zgarmaydi. Suvning tekis yuzasidagi oqim sarfini chiziqli sizish qonuni asosida aniqlash mumkin: Bu yerda: B - oqim kengligi; H 1 , H 2 - 1, 2 - kesimlardagi suvli gorizont qalinligi (hisob ana shunga nisbatan qilinadi); l - kesimlar orasidagi masofa. Tabiiy sharoitda ko`p uchraydigan holatlardan biri grunt suvi oqim qalinligining o`zgaruvchanligidir. II chizma (7.14-rasm) da ana shu holatlar ko`rsatilgan (gorizontal suv o`tkazmaydigan qavatda). Oqim sarfi quyidagi Dyupyui tenglamasi asosida hisoblanadi: Suv o`tkazmaydigan qatlam qiya bo`lganda esa (chizma III) hisoblashda qo`shimcha gorizontal yuza 0-0 o`tkaziladi. Oqim sarfini aniqlash ifodasi quyidagi ko`rinishni oladi.

Agar oqim sarfi Q oqim kengligi B ga bo`linsa, unda solishtirma sarf q = Q/B ga teng bo`ladi. Depression voronka va ta’sir radiusi to`g`risida tushuncha So`rib chiqarish deganda quduqlardan suvni yer yuzasiga nasoslar yordamida chiqarib olish tushuniladi. So`rib chiqarish vaqtida burg` quduq atrofida suvning sathi voronkaga o`xshab pasayadi, suv sathining bunday pasayishi Depression voronka deb ataladi. Voronka rejadagi ko`rinishda doira hosil kiladi. Voronka vertikal qismida, depressiyaning egriligi so`rish nuqtasiga yaqinlashgan sari ortadi. (13 va 14 rasmlar). Depressiya voronkasining radiusi - ta’sir radiusi (R) deb ataladi. Suv olish va drenajli inshootlarda R ning qiymati hisoblashda ishlatiladi. Ta’sir radiusi R ni hisoblashni turli formulalari bor. Ko`pincha Kusakina formulasidan foydalaniladi:

Bu yerda: S- so`rib chiqarish vaqtida voronka markazidagi suv sathining pasayishi, m. N - suvli gruntning qalinligi, m; K S - sizish koeffitsienti, m/sut. Ta’sir radiusni Troyanskiy formulasi yordamida ham aniqlash mumkin: bunda Q - debit, m 3 /sut; N - gruntli suv qalinligi, m; K S -sizish koeffitsienti, m/sut; J -gidravlik gradient. 14 - rasmda depression voronka tasvirlangan. Voronka markazida: 1-so`rib chiqarish nuqtasi; 2-normal sath; S- sathning pasayishi. Yer osti suvining o`zgarmas sathi statikaviy sath deb, yer osti suvining o`zgaradigan, ya’ni harakatlanadigan sathi dinamikaviy sath deb ataladi. Suv so`rib chiqarilishi kerak bo`lgan joyda 2-3 ko`ndalang kesim bo`yicha burg` qudug`i qazilib, ulardagi suv sathi o`lchanib, R ning aniq qiymati aniqlanadi (15-rasm). Depression voronka o`lchami, R va egri depressiya qiyaligi jinsning granulometrik tarkibi va g`ovak o`lchamiga bog`liqdir. Qumning va shag`alning suv o`tkazuv-chanligi yaxshi bo`ladi, bunda suvning zarrachalari bilan kam ishqalanishiga keng voronkaning katta ta’sir radiusi sabab bo`ladi.

Kam suv o`tkazuvchan qumoq tuproqlar uchun kichikrok voronkalar - R ning katta bo`lmagan qiymati xosdir. So`rib chiqarish suvi sathining pasayishi bilan depression voronka ma’lum darajada, ammo ma’lum chetlarigacha kengayadi. Misol sifatida R ning eng katta qiymatini keltiramiz: shag`al uchun - 1000 m gacha, yirik donali qum uchun – 400-600 m, mayda donali qum uchun; 100-200 m, (depression egrilik nishabi 0,02-0,006) va qumoq tuproq uchun - 20-50 m, (depression egrilik nishabi 0,1-0,5) Quduq va zovurlarga grunt suvlarining oqib kelishi Suv yig`uvchi quduqlarga grunt suvining oqib kelishi mumkin bo`ladigan suv miqdorini (sarfini) bilish quriladigan zovurlar va xandaqlar uchun katta ahamiyatga ega. Bu hol grunt suvlarining sathini ratsional pasaytirish choralarini loyihalashga imkoniyat tug`diradi. Qurilish xandaqlarining shakliga qarab - kvadrat va to`g`ri to`rtburchak shaklidagi xandaqlarga bo`lish mumkin. Birinchi holda xandaq quduq holida, ya’ni katta diametrli vertikal burg` quduqlar shaklida bo`lishi mumkin. Ikkinchi holda esa gorizontal ko`rinishdagi, zovurlarga (ariqchalarga) o`xshash bo`lishi mumkin. Quduq va zovurlar pastki qismi suv o`tkazmaydigan tog` jinslariga yetganlari, tugallangan quduqlar deb ataladi, agar quduqning pastki qismi suv o`tkazmaydigan tog` jinslaridan yuqori turgan bo`lsa, unda tugallanmagan quduqlar deyiladi.

Quduqlar. Agar quduqlardan suv yuqoriga uzluksiz chiqarib turilmasa, grunt suvining sathi o`zgarmaydi. Suvni so`rib chiqarishda depression voronka hosil bo`ladi, quduqdagi suvning sathi esa pasayadi. Quduqlarning unumi debit miqdori bilan belgilanadi. Vaqt birligi ichida, quduqning suv bera olish xususiyati quduqning debiti deb ataladi. Tugallangan quduqlar holati uchun suv oqimi quyidagi formuladan aniqlanadi. Bu yerda: Q - quduqning so`rib chiqarish vaqtidagi sarfi (debit), m 3 /sut; K S - sizish koeffitsienti, m 3 /sut; N - grunt suvining qalinligi, m; h - quduqdagi suv sathi, m; R - ta’sir radiusi, r - quduqning radiusi (quduqning ko`ndalang kesim yuzi orqali aniqlanadi), m. я o`rniga 3,14 ni qo`yib, natural logarifm o`nli logarifm ko`rinishiga keltirilsa, quyidagi formula kelib chiqadi: h o`lcham taxminan (0,5-0,6) H ga teng. Tugallanmagan quduqlarga suv uning devorlari va pastki qismidan kelib quyiladi (16 va 17 -rasmlar).

Bu hol oqimni hisoblashni murakkablashtiradi. SHunday quduqlarning debiti tugallangan quduqlarning debitidan kam bo`ladi (17 - rasm). Bunda so`rib chiqarish vaqtida suv quduqning faqat suvli qatlamining bir qismidangina kelib turadi. Ana shu qatlam faol qalinlik deb ataladi. Quduq ichidagi suvning so`rib chiqarilguncha balandligining 4/3 qismi aktiv qalinlik chuqurligi (R) deb qabul qilinadi, ya’ni N0 = 4,3R. Bu holat tugallanmagan quduqlarning sarfi Dyupyui formulasi yordamida Parkyer intyerpretatsiyasi bilan hisoblashga sharoit tug`diradi. Quduq o`z suvining hajmini maksimal debitda berishi uchun yondosh quduqlar ta’sir radiusining ikki oralig`idan kam bulmagan masofada joylashtirilishi kerak. Zovurlar (ariqchalar). Bular grunt suvlari sathini pasaytirish uchun qilinadigan mahsus inshootlardir. Ular drenajlar turkumiga kiradi. Ariqchalar tugallangan va tugallanmagan bo`lishi, ularga suv oqimi ikki tomondan kelganda sarf quyidagicha aniqlanadi: bo`ladi, bu yerda: Q - suv miqdori, m 3 /sut; K S - sizish koeffitsienti, m/sut; l - ariqchalar uzunligi, m; N - grunt suvining qalinligi, m; h -ariqcha ichidagi suv ustuni balandligi, m; R - ta’sir radiusi, m. Tugallanmagan ariqcha suv sarfi, tugallangan ariqchanikidan kam bo`ladi:

Bu yerda: Q t.m.a. –tugallanmagan ariqcha suv sarfi; Q t..a -tugallangan ariqcha suv sarfi; t - ariqchaning pastki qismidan uning normal sathigacha bo`lgan oraliq; N - grunt suvi qalinligi. Drenaj zovurlar ochiq va yopiq bo`lishi mumkin (18-rasm). Ochiq zovurlar ( transheyalar ), ko ` pincha ariqchalar deb ataladi Ular yuzaroq ( chuqurligi 2,5 m dan kichik bo ` lsa ), yopiqlari esa chuqurroq bo ` ladi va ulardan , ko ` pincha , shahar hududlarida foydalaniladi .

Adabiyotlar: 1. R.E.Eshboev, M. SH. Rahimboboeva Geologiya, mineralogiya va petrografiya asoslari. O`quv qo`llanma Toshkent-2011 2. I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi va gidrogeologiya», T., «O‘qituvchi», nashriyoti, 1990.- I.Ergashev. «Muhandislik geologiyasi asoslaridan amaliy mashg‘ulotlar», T., «O‘qituvchi » nashriyoti, 1992. 3. M.Z.Nazarov. «Muhandislik geologiyasi va atrof-muhitni muhofaza qilish», T., « O‘zbekiston » nashriyoti, 1994.-200 bet. 4. V.Yunusov. «Injenyernaya geologiya», T., «O‘qituvchi», 1994.-300 str. 5. Ananev V.I., Korobkin V.I. «Injenyernaya geologiya», Iz - vo «Vo‘sshaya shkola», M., 1973. 6. S.Zoxidov. «Muhandislik geologiyasi», T., «O‘qituvchi», 1988.-280 bet 7. Islomov O.I., SHoraxmedov SH.SH. Umumiy geologiya. «O‘qituvchi» nashriyoti, T.,1971. 8. Craig R.F. Craigs soil mechanics. -Formerly Department of Civil Engineerring University of Dundee, -UK.London: 2004 9. Lange O.K. Gidrogeologiya. Iz - vo « Vo‘sshaya shkola», M., 1969.

O'xshashlar

Yer osti suvlari

Yer osti suvlari dinamikasi

Yer osti suvlari va muzliklarning geologik ishi

Yer osti suvlarining kelib chiqishi va tasnifi. Yer osti suvlarining fizik xususiyatlari va kimyoviy tarkibi. Yer osti suvlari dinamikasi

Yer osti suvlarining balansi va zahirasi