Yoqilg‘i energetika majmui - Geografiya - Referatlar

Yoqilg‘i energetika majmui

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

103.5 KB

Ko'chirib olish

Yoqilg‘i energetika majmui Reja: 1. Yoqilg‘i-energetika majmuasining tarkibi va yirik sohalari. 2. Yoqilg‘i sanoati; 3. Gaz sanoati; 4. Neft sanoati; 5. K o‘ mir sanoati; 6. Tarmoqlarni boshqarish tizimi;

O‘zbekiston yoqilg‘i energetika majmui rayonlararo ahamiyatga ega bo‘lib, respublika yalpi sanoat mahsulotining 20.7% ini tashkil qiladi. Bu majmui ikki guruhga-yoqilg‘i sanoati va elektr energetika sanoatiga bo‘linadi. O‘zbekistonda bu sanoat tarmoqlari asosan yangi tashkil etilgan bo‘lib, yuqori iqtisodiy samara bilan ishlaydi. 2005 yil ma’lumotiga ko‘ra ishlab turgan sanoat korxonalari soni 20.5 ming tani tashkil qiladi. Yoqilg‘i sanoati. Yoqilg‘i sanoati O‘zbekiston og‘ir sanoatining muhim tarmoqlaridan biri bo‘lib, tabiiy gaz, ko‘mir qazib chiqarishni, neftni qayta ishlashni va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib berishni o‘z ichiga oladi. Ularni qazib chiqarish va qayta ishlash ishlab chiqaruvchi kuchlarning, avvalo sanoatning rivojlanishiga va hududiy joylashishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘zbekistonning gaz zahiralari katta bo‘lishi bilan birga ularni ishga solish nihoyatda qulaydir. Shu sababli bu tarmoq juda tez rivojlantirildi. U ko‘pdan buyon respublika yoqilg‘i energetika balansida asosiy rol o‘ynamoqda. Bu tarmoqning yirik konlari ishga solinishi tufayli O‘zbekistonda uning bilan bog‘liq boshqa sanoat tarmoqlarini tez rivojlantirish imkoniyati tug‘ildi. Yoqilg‘i va quvvatni ko‘p iste’mol qiladigan issiqlik elektr-energetikasi, rangdor metallurgiya, kimyo sement va boshqa sanoat tarmoqlari 60-yillar boshidan e’tiboran tez sur’atlar bilan rivojlanib ketdi. O‘zbekistonda yirik tabiiy gaz, neftььь ko‘mir konlarini ishga solinishi bilan keyingi chorak asr davomida respublika yoqilg‘i sanoatining tarkibi tubdan o‘zgarib ketdi. Ittifoq davlatining yirik yoqilg‘i-energetika bazalaridan biriga aylandi. Yoqilg‘i zahiralarini qazib olishda ham iste’mol qilishda ham tabiiy gazning salmog‘i keskin oshdi. O‘zbekistonda qazib chiqarilgan barcha yoqilg‘i mahsulotlari orasida gazning salmog‘i shartli yoqilg‘i hisobida olinganda, 87.2% ni tashkil qiladi. (2005y.)

О‘zbekistondа yoqilg‘i mаhsulotlаrining qаzib chiqаrilishi. 191 3 yil 194 0 yil 1950 yil 196 0 yil 1970 yil 198 0 yil 1990 yil 199 5 yil 200 0 yil 2005 yil Tаbiiy gаz, mln.m 3 - 0.7 52 447 3209 4 348 40 4076 1 486 00 564 00 5970 0 Neft (gаz kondensаti bilаn birgа) 1000 t. 13 119 1342 160 3 1805 132 9 2810 758 6 753 6 5400 K о‘ mir 1000 t. - 3.4 1475 341 0 3747 568 2 6477 305 4 250 1 3000 Jadval ma’lumotlari yoqilg‘i zahiralarini qazib chiqarish o‘tgan yillar davomida umuman tez sur’atlarda bog‘langanligini ko‘rsatadi. Kelajakda respublikaning yoqilg‘i bilan balansi yanada takomillashtirilib, unda tabiiy gazning salmog‘i yanada ortib boradi. Qishloq joylarning yoqilg‘i balansida shu vaqtgacha katta salmoqqa ega bo‘lgan g‘o‘zapoya o‘rnini ham yaqin yillar orasida tabiiy gaz egallaydi. Hozirgi paytda respublikaning qishloq joylari yoppasiga joylashtirilmoqda. G‘o‘zapoyadan esa bundan keyin gidroliz va qurilish materiallari sanoatlarida xom ashyo sifatida foydalaniladi. Unday ayniqsa poya kipik asosida taxtalar (plitalar) ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi. Gaz sanoati. O‘zbekiston yoilg‘i sanoatining eng yosh tarmog‘idir. Ayniqsa keyingi o‘n yilliklarda yirik tabiiy gaz konlarining o‘zlashtirilishi natijasida O‘zbekiston tabiiy gazga ancha boy va gaz sanoati taraqqiy etgan davlatlardan biriga aylandi. Tabiiy gazning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati uning eng samarali yoqilg‘i ekanligidagini emas. Shu bilan birga u kimyo sanoati uchun qimmatli xom ashyo hamdir. Gaz sanoatining yana bir muhim xususiyatni uning ishlab chiqaruvchi

kuchlarni rivojlantirish va joylashtirishga katta ta’sir etishida ham namoyon bo‘ladi. O‘zbekistonda gaz sanoatining rivojlanishi Respublika yoqilg‘i energetika majmui tarkibini tubdan yaxshilash, ilgari bu resurslar yo‘qligi tufayli rivojlanmay kelgan sanoat tarmoqlarini keng taraqqiy ettirish imkonini berdi. Gaz sanoati tarkibiga tabiiy gazni qazib chiqarish, tozalash, suyultirish va sun’iy gaz tayyorlash, uni iste’molchilarga (yoqilg‘i va kimyo sanoati xom ashyosi sifatida) o‘tkazib berish kiradi. O‘zbekistonda gaz sanoatining rivojlanishi asosan Ulug‘ vatan urushidan keyingi yillarga to‘g‘ri keladi. Ma’lumki neft konlarining ko‘pchiligida neft bilan birga ma’lum miqdorda “Yo‘ldosh gaz” ham qazib chiqariladi. Xuddi shu yo‘l bilan qazib chiqariladigan tabiiy gazdan yoqilg‘i sifatida foydalanila boshlandi. Farg‘ona vodiysi sharqiy qismidagi neft konlaridan olingan yo‘ldosh gaz dastlab Andijon (12 km) so‘ngra Asaka va Farg‘ona (81 km) shaharlariga quvurlar orqali olib kelindi. 1945 yili Respublikada atigi 9 mln.m 3 tabiiy gaz qazib chiqarilgan bo‘lsa, 1965 yilda 16.5 mlrd.m 3 , 1970 yilda 32.1 mlrd.m 3 gaz qazib chiqarildi. Yangi yirik tabiiy gaz konlari (masalan: Shurtan koni)ning o‘zlashtirilishi asosida O‘zbekistonda gaz qazib chiqarish yana kuchaytirildi. Uning miqdori 1980 yilda 34.8 mlrd.m 3 , 1990 yilda esa 40.8 mln.m 3 , 2005 yilda esa 59.7 mlrd.m 3 ni tashkil qildi. O‘zbekistonda gaz qazib chiqarishning keyingi chorak asr davomida bu qadar tez sur’atlar bilan rivojlanishi Buxoro-Xiva geologik nohiyasidagi yirik gaz konlarining topilishi va o‘zlashtirilishi bilan bog‘liqdir. Gazli, O‘rtabulot, Uchqir, Jarkok kabi qator gaz konlari ana shular jumlasidandir. Keyinchalik yana ham istiqbolliroq Muborak va Shurtan konlari ishga tushirildi. Shunga ko‘ra gaz qazib chiqarish geografiyasida talay o‘zgarishlar yuz berdi. Agar dastlabki paytlarda qazib chiqarilgan tabiiy gazning 90% dan ortig‘i Buxoro viloyatida joylashgan konlar hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, endilikda bu o‘rinni Qashqadary viloyati konlari egalladi. Respublikada qazib chiqarilayotgan tabiiy gazning 88.0 %dan

ko‘prog‘i ushbu mintaqadan olinmoqda. Yaqin yillar ichida yana ham kattaroq zaxiraga ega bo‘lgan Kukdumaloq gaz konining ishga tushirilishi bilan bu yurtning gaz qazib chiqarishda salmog‘i yanada oshadi. Shuni yurtning gaz qazib chiqarishda salmog‘i yanada oshadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Qashqadaryo viloyatida o‘zlashtirilgan tabiiy gaz konlaridan tarkibida oltingugurt uchuvchan yengil neft birikmalari bo‘lgan gaz qazib olinmoqda. Tabiiyki bunday gazni qayta ishlash tozalash talab qilinadi. Muborak shahrida shunday gazni tozalaydigan yirik majmui qurildi. O‘zbekistonda qazib chiqarilayotgan tabiiy gaz iste’molchilarga asosan quvurlar orqali yetkazib berilmoqda. Shuni alohida qayd qilish joizki, O‘zbekiston rahbariyati o‘tkazayotgan mustaqil siyosat tufayli respublika gazidan foydalanish jug‘rofiyasida sezilarli o‘zgarish ruy bermoqda. Ilgari bizga qazib olingan gazning 75% Respublikadan tashqariga chiqarib kelingan bo‘lsa, endilikda uning asosiy qismi ichki nohiyalarni, o‘z ishlab chiqarish korxonalarni ta’minlashga sarflanmoqda. Bu ish yanada rivojlantiriladi. O‘zbekiston gaz sanoatining yaqin istiqbollari qazib olinayotgan gaz resurslaridan yanada samarali foydalanib butun Respublikani to‘la gazlashtirish bilan bevosita bog‘liqdir. Neft sanoati. Hozirgi zamon yoqilg‘i sanoatining eng samarali turlaridan biridir. Neft va neft mahsulotlari turli maqsadlarda ishlatiladi. Ular juda yuqori issiqlik beruvchi yoqilg‘i turi bo‘libgina qolmay kimyo sanoatining qimmatli xom ashyosi hamdir. Neft qazib olingach maxsus zavodlarga qayta ishlanadi va undan tegishli mahsulotlar olinadi. Eng qimmatli neft birikmalari ichki yonish dvigatellari uchun yonilg‘i sifatida ishlatiladi. Neft hatto uning chiqindilari ham kimyoviy mahsulotlar manbai hisoblanadi. Ularning hammasi neftning hozirgi zamon sanoatidagi ahamiyatini belgilab beradi. Neft sanoati O‘zbekiston yoqilg‘i sanoatining tung‘ich tarmog‘idir. Respublikamiz hududidagi dastlabki neft koni Chimyonda 1904 yilda topilgan edi.

Hozirgi paytda O‘zbekistonda neft sanoati ancha rivoj topgan uning geografiyasi ham kengaydi. O‘zbekistonning dastlabki mustaqillik yilida Namangan viloyatida aniqlangan mingbuloq neft koni Respublikada neft qazib chiqarishni yaqin yillarda keskin ko‘paytirish imkonini beradi. Endilikda neft Farg‘ona vodiysidagina emas, shuningdek Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida ham qazib olinadi. O‘zbekistonda 1913 yilda 13 ming tonna neft qazib olingan bo‘lsa, 1924 yilda - 6 ming, 1940 yilda – 119 ming, 1975 yilda – 1352 ming tonna qazib chiqarildi. 1990 yilga kelib bu kursatkich 2810 ming tonna bo‘lgan bo‘lsa 1998 yilda 7.6 mln tonna neft ishlab chiqarildi. 2005 yilda ko‘rsatkich 5 mln 400 mingni tashkil kildi. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekistonni g‘alla va neft mustaqilligiga erishish farmoniga asosan respublikamiz hududida mavjud bo‘lgan neft zahiralarini topish va shular asosida yangi neftni qayta ishlaydigan korxonalarni barpo etish bosh masala qilib qo‘yilgan. O‘zbekistonda neftni qayta ishlash sanoati ham mavjud. Farg‘ona vodiysida ikkita zavod – Farg‘ona va Oltiariq hamda Qorovul bozorda chet el sarmoyalari asosida zamon talablariga javob bera oladigan neftni qayta ishlash zavodlari ishlab turibdi. Bu zavodlarda avtomobil benzini, dizel yoqilg‘isi, har xil texnik moylar, bitum, qoramoy va boshqa neft mahsulotlari olinadi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodi Qashqadaryo viloyatining Bahoriston tumanida topilgan Kukdumaloq gaz kondensati konlaridan olinadigan xom ashyo hisobiga ishlaydi. Bu kondan olinadigan gaz kondensati uncha katta bo‘lmagan qayta ishlash jarayonlari asosida mahsulot tayyorlaydi. Neft, gaz qazib olish va oltingugurt ishlab chiqarish hajmining o‘sishi. 1-jаdvаl. 194 195 1960 1970 1980 199 199 199 199 2005

0 0 0 2 4 5 Neftььььь (gаz kondensаti b-n birgа ming.t.) 119 134 2 1603 1805. 3 1329 .4 281 0 329 3 550 0 760 0 5400 Gаz, mln.m 3 0.7 52.2 446.6 3209 4 3484 0 407 61 428 03 471 81 486 67 5970 0 Oltingugurt ishlаb chiqаrish, ming t. - - - - 183. 6 521. 8 465. 6 332. 5 321. 0 740. 5 Ko‘mir sanoati. O‘zbekistonda ko‘mir zahiralari katta emas. Ko‘mir Toshkent viloyatida joylashgan Angren koni va Surxondaryo viloyatidagi Shargun konidan qazib chiqariladi. Angren koni Respublikaning asosiy ko‘mir bazasidir. Undan O‘zbekistonning 95 % idan ko‘proq ko‘mir qazib olinadi. O‘zbekistonda ko‘mirni sanoat usulida qazib olish 1930 yillar oxiridan boshlangan. Toshkent viloyati Ohangaron vodiysida Angren ko‘ng‘ir ko‘mir, Surxondaryo viloyatida Boysuntog‘ toshko‘mir konlari bor. 1940-48 yillarda Angren ko‘ng‘ir ko‘mir konida (1933 y. topilgan) ko‘mir ochiq va yopiq usullarda qazib olina boshladi. 1950 yilga kelib Respublikada 1.4 mln.t. ko‘mir qazib olindi. Angren ko‘mir havzasi yonida Angren sh. qad ko‘tardi. 1941 yilda Shargun sh.yaqinida Shargun tosh ko‘mir koni ochilib, 1958 yilda ishga tushirildi. Uning yillik i.ch. quvvati 200 ming t. Shaxtada briketlash f-si ishlaydi. (yillik quvvati 150 ming t., 1993 yilda 80 ming t. briket ishlab chiqarildi). 1961 yil Angren ko‘mir konida yer osti gazogenratorlarida ko‘mirni yuqori bosimdagi havo oqimi yordamida energetik gazga aylantiriladigan “Yer osti gaz” st-yasi kurildi. (yillik i.ch. quvvati 800 mln.m 3 gaz) 1970-80 yillarda kumir sanoati yuqori sur’atlarda rivojlandi. 2005 yil 3 mln.t. ko‘mir qazib chiqarishga erishildi. (k. 2- jadval).

Respublikada ko‘mir qazib olish hajmining dinamikasi. 2-jаdvаl 1950 1960 1970 1980 1990 1992 1995 2005 K о‘ mir, jаmi 1000 t. 1475 3410 3747 5682 6477 4681 3053.7 3000 Shu jumlаdаn: Toshk о‘ mir - - 206 143 220 149 73.9 73 K о ‘ ng‘ir k о ‘ mir - - 3541 5539 6257 4532 2980 2927 Umumiy qаzib olingаn kumirning ochiq usuldа qаzib olingаn miqdori 1000t. 1076 2337 2835 5018 5849 4088 2624 2580 Ko‘mir zahiralarining yildan-yilga kamayib ketishi, chuqur joylashgan qatlamlarning o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lganligi sababli 1991 yildan ko‘mir qazib olish ko‘rsatkichlari pasayib ketdi. UZR xalq xo‘jaligida har yil 8-9 mln t.ko‘mir iste’mol qilinadi. Angren va Yangi Angren GRESlarining to‘la qattiq yoqilg‘iga o‘tkazilishi bilan Respublikaning ko‘mirga bo‘lgan ehtiyoji ortmoqda. Ko‘mir sanoati uchun kon geologiya ixtisosligi bo‘yicha mutaxassislar Toshkent texnika un-t, ishchi kasblari bo‘yicha esa ixtisoslashgan hunar texnika o‘quv yurtlarida shaxta va razrezlar qoshidagi o‘quv k-tlarida tayyorlanadi. “Ko‘mir” aksionerlik birlashmasi korxonalari uchun loyiha-tadqiqot ishlarini jamiyatning loyiha tadqiqot markazi, loyiha konstruktorlik byurosi, shuningdek loyixa i.t. va loyiha in-tlari olib boradi. Tarmoqni boshqarish. 1927 yildan O‘zbekiston va qo‘shni Respublikalardagi ko‘mir konlari ittifoq xalq xo‘jaligi oliy kengashi tarkibida

“O‘rtaosiyoko‘mir” sanoati birlashmasiga kirgan. 1957-1970 yillarda har bir Respublikada ko‘mir sanoati mustaqil boshqaruvga ega bo‘ldi. O‘zbekistonda “O‘zbek ko‘mir” k-ti ish olib bordi. 1970 yilda O‘rta Osiyodagi jami konlar yana “O‘rtaosiyoko‘mir” k-tiga uyushdi. (1976 yildan i.ch.birlashmasi). Respublika mustaqillika erishganidan keyin O‘zbekiston kumir konlari negizida “Ko‘mir” ko‘mir qazib olish va sotish aksionerlik birlashmasi tuzildi. (1994). Ko‘mir sanoati O‘zbekistonda yanada rivojlanaveradi. Rivojlanish asosan Angren ko‘mirini qazib olishni ko‘paytirish, shuningdek Shargun toshko‘mirni qazib chiqarishni kengaytirish, Boysun toshko‘mir konini ishga solish hisobiga bo‘ladi.

O'xshashlar

Mashinasozlik majmui

Agrosanoat majmui. Agrobiznes

Metallurgiya sanoati majmui

Tarmoqlararo qurilish majmui

O‘zbekistonning agrosanoat majmui